8.Gatunek literacki w perspektywie długiego trwania- Bachtinowski projekt genealogii.

Tekst: Epos i powieść (o metodologii badań nad powieścią)

Autor: Michaił Michajłowicz Bachtin (17 listopada 1895 - 7 marca 1975) - literaturoznawca rosyjski.

I. Mała wstawka poza tekstem źródłowym dla ułatwienia dalszej lektury (nie ma w tekście, wiec nie trzeba umieć :] , ale warto przeczytać).

Koncepcje literaturoznawcze: Jest autorem koncepcji rozwoju czasu i czasoprzestrzeni (chronotop) w kulturze (przedstawionej na przykładach literackich), teorii folkloru średniowiecza skonstruowanej na dziele François Rabelais'go, teorii wielogłosowości powieści nowożytnej, do której przywiodła go analiza twórczości Dostojewskiego.

Pojęcia literaturoznawcze wprowadzone przez Bachtina:

• Polifoniczność (wielogłosowość) w powieści polega na umożliwieniu postaciom artykułowania swych poglądów, bez autorskiego komentowania, czy faworyzowania któregoś z bohaterów. Głos to inaczej światopogląd danego podmiotu. W powieści polifonicznej te różne sposoby myślenia o świecie istnieją jedne obok drugich, polemizują (z gr. polemos - wojna) ze sobą, odnoszą się do siebie i - co ważne - nie są podporządkowane nadrzędnej świadomości autora. Przeciwieństwem powieści polifonicznej jest np. powieść tendencyjna.

• Dialogiczność to główny mechanizm procesu historycznoliterackiego. Bachtin uważał, że słowo (rozumiane szeroko, niekoniecznie jako pojedynczy wyraz) nigdy nie istnieje w izolacji, zawsze odnosi się do kontekstów, w których wcześniej było używane oraz do innych słów. Każdy utwór w jakiś sposób nawiązuje do poprzednich tekstów, można go traktować jako odpowiedź (replikę) na wcześniejsze głosy. Literaturę można więc sobie wyobrażać jako wielką księgą, każdy kolejny utwór byłby dopisaniem kolejnej strony nawiązującej w pewien sposób do poprzednich.

• Karnawalizacja

• Cudze słowo (ros. czużoje słowo) - każde słowo (wypowiedź) "nie moje", wypowiedziane przez kogoś innego, w innym języku, której zmusza mnie do zajęcia wobec niego pozycji. "Żyję w świecie cudzych słów. Całe moje życie polega na orientowaniu się pośród nich, reagowaniu na nie."Cudze słowa stanowią "pierwotny fakt świadomości i życia człowieka." Oznacza to, że mówiący człowiek musi interpretować nieustannie to, co nie należy do niego, i w ten sposób określać własną tożsamość. Spotkanie człowieka z cudzym słowem powinno być prawdziwym przedmiotem nauk humanistycznych. Ale cudze słowo to także sfera nieusuwalnych mediacji między danym słowem a przedmiotem, który został już omówiony przez innych. Oznacza to, że żaden przedmiot, w momencie, w którym zaczyna o nim pisać pisarz nie jest "neutralny" i "naturalny", lecz już omówiony przez innych. Podobnie rozumował Roland Barthes, wprowadzając w S/Z kategorię déjà dit, "już powiedzianego, na tle którego pojawia się każda wypowiedź. Kategoria ta przypomina także fenomenologiczne (i hermeneutyczne) pojęcie horyzontu, zakreślającego granice rozumienia (Bachtin sam używał kategorii "horyzontu", ale także, wywodzącej się z filozofii postkantowskiej, kategorii "tła apercepcyjnego").

Koniec wstawki. :]

3 cechy wyróżniające powieść z pozostałych gatunków:

-stylistyczna trójwymiarowość powieści związana z realizowaną w niej świadomością wielojęzyczności (przez wielojęzyczność Bachtin rozumie różnorodność stylistyczną: od indywidualnej stylistyki bohatera (typowej dla jego stanu, wykształcenia, itp.), przez dialekty poszczególnych bohaterów, a skończywszy na dialogowym nastawieniu do języka innych, zarówno bohaterów wobec siebie, jak i autora wobec bohaterów. Według Bachtina autor powieści nie ma swojego języka, jego język jest dialogowym ustosunkowaniem się do pozostałych języków współtworzących stylistykę powieści).

-podstawowa przemiana współrzędnych czasowych obrazu literackiego w powieści (nowy wymiar czasoprzestrzeni)

-nowa dziedzina konstrukcji obrazu literackiego w powieści czyli dziedzina maksymalnego kontaktu z rzeczywistością in. kontakt z otwartą teraźniejszością (dopuszczenie do głosu pełnego zakresu świata współczesnego (oglądanego i badanego naocznie przez autora)- w przeciwieństwie do nastawienia eposu na przeszłość. Powieść jest pełnym wymiarem rzeczywistości współczesnej, a więc tym bardziej jest wielojęzyczna).

3 cechy epopei:

-przedmiotem epopei jest epicka przeszłość narodu, „absolutna przeszłość”. Styl, ton, charakter, obrazowość są bardzo oddalone od wypowiedzi ludzi współczesnych. Śpiewak i słuchacz epopei znajdują się w tym samym czasie oraz na tym samym stopniu hierarchii, zaś świat przedstawiony bohaterów istnieje na zupełnie innym poziomie czasu i wartości (przedstawienie wydarzeń na tym samym poziomie (cz i w) oznacza przejście ze świata epiki w świat powieści

-źródłem epopei jest tradycja narodowa. Epicka przeszłość przedstawiona jest wył. W formie legendy. Podst. Cechą epopei jest opieranie się na bezspornej tradycji, powszechnie obowiązujących wartościach i punkcie widzenia

-świat epicki oddzielony jest od współczesności absolutnym dystansem epickim. Ustne podanie oddziela świat epopei od osobistego doświadczenia. Świat epicki jest skończony, nie można go zmienić, inaczej zrozumieć ani przewartościować.

Korzenie powieści:

ludowe parodie, trawestacje

I i podstawowy etap rozwoju powieści (ponieważ tam gdzie dochodzi w tych gat. do przedstawienia przeszłości i mitu punktem wyjścia jest współczesność)-> gatunki seriokomiczne:

+satyry menippeiskie (nazwa od imienia greckiego cynika Menipposa. Cechy: połączenie pierwiastków fantastycznych i realizmu, prozy i wiersza, spajanie różnych form stylistycznych, bohaterem najczęściej mędrzec, pomieszanie sacrum z profanum+ krytyka, język potoczny

+bajki

+poezja bukoliczna

Szczególne znaczenie ma początek tych gatunków czerpanych z folkloru czyli ludowego śmiechu, ponieważ śmiech niszczy epicki dystans.

Przykładem kształtującej się powieści mogą być dialogi sokratejskie (powstały jako zapiski oparte na osobistych wspomnieniach o rzeczywistej rozmowie współczesnych, połączenie ludowej maski niewiele rozumiejącego głupca z cechami mędrca, gat. Zbliżony do ludowej mowy potocznej, jest wielowarstwowy jak powieść, S. Nie dawał prawdy gotowej, pozwala dochodzić do prawdy)

Powieść nie może przestać się rozwijać, ponieważ podlega nie zakończonej teraźniejszości.

W powieści autor i świat przedstawiony znajdują się na tych samych wymiarach czasu i wartości, autor może mieszać się w rozmowy bohaterów. Powieść nie chce przepowiadać i wpływać na rzeczywistą przyszłość, można ją zacząć kiedykolwiek i można ją niemal zawsze skończyć.

Różne rodzaje powieści:

-powieść bezproblemowa: przedstawiona jest w niej namiastka ciekawego życia, które staje się naszym marzeniem i przenika do teraźniejszości, możemy się utożsamiać z bohaterami

-powieść polifoniczna: najwyższa forma powieści według Bachtina, utwór "wielogłosowy", w którym każda postać lub idea jest samodzielna i równouprawniona, prawda oświetlana z różnych punktów widzenia, nie ma gotowego świata, nawet monolog wewnętrzny jest dialogowany, przykładem może tu być „Zbrodnia i kara” Dostojewskiego.

*Jeszcze kilka różnic:

-powieść rozwijając się korzystała z wielu poza artystycznych form jednostkowego i publicznego życia np. z listów, spowiedzi, a nawet retoryki sądowej

-w eposie człowiek pozbawiony jest ideologicznej inicjatywy, jest jeden wspólny światopogląd i język, ludzi określają i indywidualizują różne sytuacje i losy, bohater nic nie znaczy poza swoim losem, nie może stać się bohaterem innych zdarzeń

-w powieści ludowej maski mogą przezywać różne losy i znajdować się w różnych sytuacjach

-Bohater epicki musi zginąć, zaś ludowe maski nigdy nie giną

-śmiech i wielojęzyczność to prepowieściowe cechy powieści

Przyczyny powstania powieści wg Trzynadlowskiego:

-rodzący się racjonalizm

-nowa stratyfikacja społeczna i wyłamanie się mieszczaństwa

-dydaktyka

Według Bachtina powieść najlepiej realizuje demokracje.

Istota gatunku:

-poznać gatunek oznacza zagłębić się w głębokiej diachronii (gr. diá `przez' + chrónos `czas') nierównoczesne występowanie procesów lub zjawisk, kolejne ich występowanie, więcej zapewne w zag. Nr 6)

-trwała całościowa wizja aksjologiczna i epistologiczna [epistemologiczna??] <-sprawdźcie jak macie w zeszytach...(jak przeszłość zapowiada przyszłość gatunku)

-istotę gatunku można poznać jedynie w długim życiu gatunku

-gatunek jako twórcza pamięć (obiektywna pamięć gatunku), gatunek jako główny bohater historii literatury

-gatunek jako kategoria poetyki historycznej (Poetyka historyczna interesuje się głównie problemami rozwoju i przekształceń form literackich na przestrzeni dziejów i w zależności od poszczególnych epok, okresów, prądów itp., bada zasady i immanentne reguły dzieła literackiego (poetyka immanentna) oraz formułuje zasady kwalifikowania konkretnych utworów jako spełniających wymogi twórczości literackiej w historycznej zmienności, szczególnie odpowiadające tzw. dobremu smakowi w danej epoce (poetyka sformułowana).

-proces literacki pojmowany jako ciągłość

-światoodczucie: model widzenia i aspektowania rzeczywistości

-bez perspektywy długiego trwania nie zrozumiemy czym jest gatunek

-aspekty: archeologiczny i eschatologiczny

**O poglądach Bachtina jeszcze kilka słów (nieobowiazkowe, ale warto przeczytać):

Twierdził, że literatura jest żywa, tylko wtedy, gdy naśladuje rzeczywistość - zapis literacki jest przedłużeniem realnego dziania się. Uważał, że życie polega na nawiązywaniu dialogu- bez dialogu nie ma życia( filozofia dialogu). Język poezji czy eposu jest dla Bachtina martwy, monologowy, centralizujący utrwalający tradycję i autorytet, należący do sfery oficjalnej. Słowo powieści jest konkretne, społeczne, przesiąknięte zbiorem ocen, oddzielenie go od rzeczywistości jest niemożliwe- dla Bachtina nie ma podziału na literaturę i nie- literaturę. Powieść polifoniczna ma za zadanie pokazywanie języka w jego konkretnym, żywym całokształcie. W otwartej teraźniejszości ma odzwierciedlać ogólny dystans czasu , mieścić w sobie wielość idiolektów, dialektów, socjolektów, zderzać ze sobą odmienne stanowiska i postawy. U źródeł powieści leży wywrotowy potencjał błazeńskiej różnorodności karnawału, decentralizująca żywa gra językami w satyrze menippejskiej - twierdzi Bachtin.

Zamieszczone tutaj opracowanie tekstu pochodzi z paru źródeł, w tym notatek z lekcji 2 osób, więc proszę o krytyczną lekturę, a w razie wystąpienia błędów (choć mam nadzieję, że ich nie ma) poprawienie i próbę przekazania poprawki w grupę, bo mogłam coś źle zrozumieć lub zapisać.

Daga

---