DYPLOMATYKA
Dyplomatyka jest nauką o akcie i dokumencie, nauką o dokumentacji aktowej, traktującą o jej genezie, formach rozwoju, poddającą ją krytyce i ocenie naukowej.
Zadaniem dokumentacji jest badanie rzeczywistości poprzez analizę i krytykę dokumentacji.
Przedmiotem dyplomatyki jest dokumentacja aktowa, która powstała od czasów najdawniejszych aż po dzień dzisiejszy.
DOKUMENT
Dokument to każde pisemne oświadczenie, które w rozmaity sposób służy powstawaniu, udowadnianiu i wykonywaniu uprawnień oraz posiada określone prawem i życiem kulturalnym kraju cechy zewnętrzne, zmieniające się stosownie do czasu i terytorium.
Teoretycy dyplomatyki średniowiecznej przyjmują zatem, że dokument:
spełnia rolę świadectwa prawnego,
nosi określoną w danej epoce formę wewnętrzną i zewnętrzną,
posiada odpowiednie cechy uwierzytelnienia.
PODZIAŁ DOKUMENTÓW
Kryterium prawne:
publiczne (nie można zarzucić nieautentyczności treści; wystawiony najczęściej przez władze prawa publicznego , które są źródłem prawa same w sobie)
prywatne (nie posiada takich właściwości, może być przyjęty lub odrzucony przez sąd badający daną sprawę)
dyspozytywne (sam przez się stwarza stan prawny między stronami; bez niego regulowanie stosunków prawnych między stronami jest niemożliwe)
poświadczeniowe (zazwyczaj zapiska pozbawiona wymaganych prawem form zewnętrznych, a podająca tylko wiadomości o zaszłej dawniej i niezależnej od notycji czynności prawnej)
Kryterium: treść dokumentu
dokumenty sensu stricto (przywileje, dyplomy; ich treść reguluje stosunki”wieczyste” między ludźmi)
mandaty (polecenia skierowane przez władcę do jego urzędników, zlecające im wykonanie jakiejś czynności prawnej)
listy (pisma zredagowane na podobieństwo dokumentu, skierowane zazwyczaj do do pewnej ściśle określonej osoby, a zawierające niekiedy wiadomości o zaszłej czynności prawnej)
akty (obszerna grupa dokumentów, które dla swej postaci zewnętrznej nie mieszczą się w kategorii dokumentów i mandatów, ale ze względu na swą treść o charakterze prawnym lub urzędowym, tu bywają zaliczane; księgi, protokoły sądowe, regestry, spisy, inwentarze)
Kryterium: osoba, która wystawiła dokument
publiczne (wystawcą była władza publiczna, państwowa)
prywatne (osoba fizyczna)
WYGOTOWANIE DOKUMENTU
W wystawieniu dokumentu biorą zawsze udział dwie co najmniej strony: wystawca i odbiorca. W rzeczywistości jednak w wystawieniu dokumentu bierze udział znacznie większa liczba osób. A więc przede wszystkim sprawca dokumentu, osoba, która wprawdzie nie figuruje jako wystawca, lecz jest właściwym czynnikiem, który dokonuje czynności prawnej, a którą nominalny wystawca tylko zatwierdza. Dalej w wystawieniu dokumentu biorą udział interwenienci, osoby które pośredniczyły między odbiorcą dokumentu a jego wystawcą. Wreszcie szereg osób, które brały udział w redagowaniu dokumentu - urzędnicy kancelaryjni.
POJĘCIA
Oryginał forma przekazu, która została dokumentowi nadana przez wystawcę.
Kopia naśladowcza choć nie zmienia w niczym treści dokumentu, naśladuje pismo oryginału.
Kopie:
Transumpt zatwierdzenie treści dokumentu przez władzę państwową lub kościelną, przy czym tekst jest wiernie powtórzony.
Vidimus kopia sporządzona przez władzę, której treść nie została zatwierdzona, a jedynie w noeym dokumencie widymującym stwierdzono, że odpowiedni dokument widymowany został nowemu wystawcy przedłożony do wglądu i że nowy wystawca dany dokument widymowany widział.
Kopie urzędowe sporządzone przez samego wystawcę w postaci wpisania danego dokumentu do ksiąg kancelaryjnych wystawcy (regestry kancelaryjne)
Kopie sporządzone przez odbiorcę odbiorca przepisywał je do osobnych ksiąg (kopiarzy), najczęściej z obawy przed ich zaginięciem
Kopia naukowa kopie rękopiśmienne, głównie XVIII i XIX w. sporządzane przez samych badaczy dla celów naukowych
Dokument autentyczny ta forma przekazu dokumentu, jaką nadał mu jego wystawca; cechy wewnętrzne są więc zgodne z wiedzą i wolą wystawcy.
Falsyfikat (dokument podrobiony) jego cechy wewnętrzne nie są zgodne z wiedzą i wolą wystawcy; dokonane zostały w nim zmiany, najczęściej w celu oszustwa.
Dokumenty wyłudzone odbiorca przedkłada wystawcy do zatwierdzenia dokumenty świadomie fałszywe i otrzymuje dla nich sankcję władzy późniejszej i swego rodzaju uwierzytelnienie zaistniałej nigdy czynności prawnej
CECHY WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE DOKUMENTU
Zewnętrzne:
pismo, materiał pisarski, atrament, sposób opieczętowania
Wewnętrzne:
treśc dokumentu, jego styl, język
CZĘŚCI SKŁADOWE DOKUMENTU
Formuły składające się na formularz dokumentu:
I. Protokół wstępny
Inwokacja (wezwanie imienia bożego dla zapewnienia powodzenia temu, co dalej napisano; werbalna lub symboliczna)
Intytulacja (wymienienie imienia i godności wystawcy dokumentu; dołączona formułka dewocyjna)
Inskrypcja, czyli adres (wymienienie osoby lub osób, do których dokument jest skierowany; formułka salutacyjna i perpetuacyjna - uwieczniająca)
II Treść właściwa
Arenga (filozoficznie, nieraz literacko wykwintnie opracowane zdanie, mające na celu uzasadnienie wystawienia dokumentu)
Promulgacja albo publikacja (formułka podająca do wiadomości adresatowi treść właściwą, zwłaszcza dyspozycję dokumentu)
Narracja (Przedstawienie czynności i okoliczności wyprzedzających moment wystawienia dokumentu)
Dyspozycja (oświadczenie woli wystawcy zawierające decyzję o zmianie stanu prawnego)
Sankcja (zagrożenie karami w stosunku do tych, którzy przekroczą w przyszłości postanowienia dokumentu)
Korroboracja (zapowiedź sposobu uwierzytelniania akcji prawnej, czyli nadanie mocy prawnej samemu pismu)
III Protokół końcowy (eschatokół)
Podpisy (podpis wystawcy własnoręczny; podpisy urzędników kancelaryjnych; podpisy świadków)
Datacja (oznaczenie miejsca i czasu wystawienia dokumentu)
Aprekacja (życzenie końcowe, by treść dokumentu była wiecznotrwała)
POSZCZEGÓLNE STADIA POWSTAWANIA DOKUMENTU
Czynność prawna
Proces wygotowania na piśmie dokumentu
Zgłoszenie prośby przez odbiorcę
Podstawę do wystawienia jakiegokolwiek dokumentu stanowiła zwykle petycja strony; mogła być ustna (najczęściej używanym terminem na oznaczenie supliki był wyraz petitio) lub pisemna (wygotowanie dokumentu). Gdy została sporządzona bywała wręczana wystawcy wprost albo za pośrednictwem osób trzecich (doręczenie stronie). Przynajmniej w niektórych przypadkach prośba strony była składana monarsze osobiście i bezpośrednio. Istnieje też sporo wiadomości o tym, że w imieniu strony występuje osoba postawiona wyżej w hierarchii feudalnej. Petycję składała strona wystawcy wraz z materiałem dowodowym.
Konsens rady książęcej lub monarszej
Istniał obowiązek zasięgnięcia przez księcia opinii możnowładztwa (konsens magnatów, rada baronów).
Kontrola kancelaryjna przedkładanych przez strony dokumentów
Po wniesieniu przez stronę petycji do czynności kancelaryjnych należało ich zbadanie. Niekiedy wyznaczano nawet specjalne komisje do zbadania autentyczności odpowiednich dokumentów.
Oświadczenie woli wystawcy
Jest ono zawarte z reguły w dyspozycji dokumentu, w której w formie decydującej, przy użyciu liczby mnogiej lub pojedynczej, czasu teraźniejszego lub przeszłego, wystawca dokumentu komunikuje wszystkim swą wolę. Oświadczenie woli wystawcy dokonuje się w obecności feudałów. Najlepszą ku temu sposobnością były synody, wiece książęce, większe zebrania ludności czy dostojników państwa. Zdarzało się, że po oświadczeniu woli wystawcy miała miejsce klątwa kościelna rzucana na tych, którzy postanowienia dokumentu w przyszłości naruszą.
Polecenie spisania dokumentu
Po oświadczeniu woli wystawcy i ewentualnym zatwierdzeniu jej klątwą przystępowano do czynności spisania dokumentu. Wygotowanie dokumentu zależało w dużym stopniu od stopnia zorganizowania danej kancelarii. Akt sporządzał najczęściej personel kancelaryjny wystawcy na jego polecenie. Ewentualne polecenia spisania aktu komunikowane były najprawdopodobniej wprost kanclerzowi lub jednemu z przeznaczonych do tego notariuszy.
Redagowanie brulionu
Pierwszym stadium wygotowania dokumentu była redakcja brulionu - minuty (konceptu). Brulion redagował najczęściej urzędnik kancelaryjny. Przypuszczalnie nie obejmowały one pełnego tekstu późniejszego czystopisu. Często brakowało w nich formuł wstępnych w całości lub częściowo zastępowanych terminem etc. Brulion przed przepisaniem bywał kontrolowany tak pod względem merytorycznym, jak i stylistycznym.
Formularze kancelaryjne
Zaobserwowano, ze pewne części protokołu wstępnego czy eschatokołu mogą powtarzać się w różnych dokumentach. Stąd wniosek, że istniały zbiory wzorów w postaci ksiąg kancelaryjnych (formularzy). Z formularzy czerpali pracownicy kancelaryjni stereotypowe formuły - inwokacje, arengi, korroboracje. Zdarzało się, że niektóre arengi powtarzały się w dokumentach wystawcy na przestrzeni kilkudziesięciu nawet lat.
Kontrola brulionu i sporządzanie czystopisu
Sporządzony na podstawie takich formularzy brulion - koncept, wg wskazówek odpowiedniego urzędnika kancelaryjnego podlegał jeszcze przed przepisaniem na czysto kontroli. Nie wiadomo, kto dokonywał tych poprawek - bądź pisarz tekstu bądź osoba zupełnie obca. Reguły sporządzania czystopisu: liniowanie pergaminu, marginesy boczne, pismo - minuskuła (kursywna) dyplomatyczna, pisany zawsze jedną ręką, inwokacja pismem większym, kratowym. Skopiowany na czysto tekst podlegał kontroli; z reguły dopisywano między wierszami opuszczone przez kopistę wyrazy czy litery. Notowano także imiona świadków uczestniczących w akcji prawnej dokumentu.
Czas czynności prawnej a czas wystawienia dokumentu (actum, datum)
Termin actum oznacza jeden z momentów czynności prawnej, nie wiadomo jednak czy na moment wniesienia petycje przez stronę, czy na chwilę wydania przez wystawce polecenia sprawdzenia stanu rzeczy, czy ostatecznego oświadczenia woli wystawcy. Przez termin datum rozumiano moment wręczenia stronie aktu. Złączenie obu określeń oznacza: actum - miejsce i dzień, datum - rok wystawienia dokumentu.
Formuła datum per manus
Po opatrzeniu czystopisu formułami datalnymi miało miejsce uwierzytelnienie dokumentu przez odpowiedniego urzędnika. W średniowieczu takim czynnikiem była pieczęć, nadająca pismu moc obowiązującą; później pojawiła isę formuła datum per manus (wzięcie odpowiedzialności urzędnika kancelarii za zgodność treści czystopisu z wiedzą i wolą wystawcy).
Opieczętowanie dokumentu
Ostatnim stadium wygotowania dokumentu było jego opieczętowanie. Gdy tego dokonano, przynajmniej w niektórych przypadkach, wciągano akt do regestrów kancelaryjnych. Do ksiąg takich wciągano albo brulion kancelaryjny, który ulegał jeszcze poprawkom, albo wpisywano czystopis. Wreszcie jako ostatnią czynność związaną z wystawieniem dokumentu wymienić należy uroczyste wręczenie stronie aktu.