WYKŁAD

Typologie ofiar przestępstw

Hans von Hentig

Klasy ogólne osób najbardziej narażone na pokrzywdzenie przestępstwem

• Dzieci i młodzież

• Kobiety

• Ludzie starzy

• Umysłowo osłabieni i inni z umysłowymi zaburzeniami

• Przybysze z zewnątrz, mniejszości narodowe, umysłowo ociężali

Typy ofiar zabójstwa (następnie zgeneralizowane przez autora do większości przestępstw):

• Typ depresyjny (przygnębiony)

• Typ żądny zysku (zachłanny, chciwy)

• Typ rozwydrzony (bujny, wybujały)

• Typ katujący, dręczący najbliższych)

• Typ ofiary opuszczonej, samotnej, ze złamanym sercem

• Typ ofiary będącej w potrzasku własnych słabości, niezgodnych z moralnością, obyczajem, prawem

Fundamentalne pojęcia wiktymologii stworzone, rozwinięte następnie przez Henri Ellenbergera:

• cierpiący sprawca/sprawca-ofiara (the doer-sufferer)

• ofiara naturalna/latentna (latent or predisposed victim)

• relacja podmiotowo-przedmiotowa/szczególny stosunek między sprawcą a ofiarą (subject-object relation)

Henri Ellenberger

Rozwinięcie pojęcia sprawca-ofiara, w obrębie którego wyróżnić można trzy grupy sytuacji:

• gdy podmiot jest najpierw sprawcą, a później ofiarą lub odwrotnie

• gdy podmiot jest jednocześnie sprawcą i ofiarą (rzeczywistą lub potencjalną)

• gdy ujawnia się nieznana cecha osobowościowa i przypadek decyduje o tym, kto zostaje sprawcą, a kto ofiarą - wyróżnić można pięć zasadniczych typów sytuacji, w których ujawnia się taka cecha:

- przyczyny okazjonalne

- stany zamroczeniowe

- akty refleksoidalne

- zaślepienie emocjonalne

- przerwy w polu widzenia

Rozwinięcie pojęcia szczególnego stosunku między sprawcą a ofiarą, który przejawia się w trzech podstawowych formach, mogących ze sobą współwystępować:

• stosunek neurotyczny

• stosunek psychobiologiczny

• stosunek genobiologiczny

Beniamin Mendelsohn

Relacja sprawca - ofiara

Wiktymologiczna definicja przestępstwa - jest to fakt biologiczny, psychologiczny, społeczny lub mieszany, pochodzący z antagonizmu między sprawcą a ofiarą i zabroniony przez ustawę karną; definicji tej nie da się stosować do wszystkich czynów zabronionych, w szczególności wykazujących cechy przestępstw bez ofiar

Związki między sprawcą a ofiarą zachodzą w dwóch aspektach:

• psychospołecznym:

1) ofiara przyczyną przestępstwa

2) ofiara pretekstem do przestępstwa

3) ofiara wyraża zgodę na przestępstwo

4) ofiara rezultatem przypadku

• moralnoprawnym:

1) całkowicie niewinna

2) mniej winna niż sprawca

3) tak samo winna jak sprawca

4) bardziej winna niż sprawca

5) najbardziej lub wyłącznie winna

D.S. Claster, D.S. David

Klasyfikacja ofiar z punktu widzenia ich udziału w przestępstwie:

• ofiara prowokująca

• ofiara niewinna

• ofiara stawiająca opór

Jerzy Bafia

Klasyfikacja oparta na socjologicznej i psychologicznej relacji sprawca - ofiara wyróżniająca osiem podstawowych typów przestępstw:

• przestępstwa, w których ofiarą jest osoba przypadkowa, a o wyborze jej decydują okoliczności miejsca lub czasu szybko ulegające zmianie

• przestępstwa, w których ofiara jest biernie podatna

• przestępstwa powstające na podłożu konfliktu między sprawcą a ofiarą

• przestępstwa na tle stosunku zależności (o charakterze trwałym lub przejściowym) ofiary od sprawcy, polegające na nadużyciu tej zależności

• przestępstwa mające na celu uzyskanie określonego zachowania się ofiary

• przestępstwa, w których ofiarą jest sam sprawca

• przestępstwa popełniane na żądanie lub za zgodą ofiary

• przestępstwa o złożonym (mieszanym) układzie wiktymologicznym

Marvin E. Wolfgang i Th. Sellin

Klasyfikacja oparta na analizie rodzaju (typu) wiktymizacji:

• wiktymizacja I stopnia - odnosi się do indywidualnej ofiary, która może być poszkodowana w bezpośrednim kontakcie ze sprawcą

• wiktymizacja II stopnia - dotyczy ofiar bezosobowych, kolektywnych, ale wyodrębnionych w społeczeństwie jako konkretne instytucje, organizacje lub jednostki gospodarcze

• wiktymizacja III stopnia - wyklucza dwa poprzednie rodzaje, obejmuje przestępstwa przeciwko ogółowi społeczeństwa lub państwa

• wiktymizacja wzajemna - wyłącza wszystkie pozostałe kategorie, odnosi się do sytuacji, gdy strony dobrowolnie angażują się we wzajemny stosunek zakazany przez prawo

• brak wiktymizacji - sytuacje, w których nie mogą wziąć udziału sprawcy dorośli, czyli niektóre przejawy przestępczości nieletnich

Ezzat Fattah

Klasyfikacja ofiar:

• Nieuczestnicząca (non participating)

• Latentna lub predysponowana (latent or predisposed)

• Prowokująca (provocating) - dwie grupy: ofiara aktywna prowokująca bezpośrednio oraz ofiara bierna prowokująca pośrednio

• Uczestnicząca (participating)

• Fałszywa (false)

Brunon Hołyst

Predestynacja wiktymologiczna:

• predestynacja zawiniona - wiąże się na ogół z uczestnictwem w patologicznych układach społecznych wynikających z określonego trybu życia i postępowania albo ze szczególnych cech osobowości

• predestynacja niezawiniona - również ma źródła w określonych czynnikach indywidualnych lub społecznych zwiększających ryzyko stania się ofiarą przestępstwa, jak wykonywanie określonych zawodów, do których istoty należy kontakt z nieokreśloną liczbą obcych osób i posiadanie pieniędzy, a także sprawowanie funkcji związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa

Prowokacja - klasyfikacja:

kryterium aktywności ofiary

- bierna

- czynna

kryterium czasu oddziaływania

trwała/stała/permanentna

incydentalna

kryterium stanu świadomości

- świadoma

- nieświadoma

kryterium stopnia winy

- zawiniona

- niezawiniona

kryterium oceny moralnej zachowania

- pozytywna

- negatywna/pejoratywna

- obojętna

Nieostrożność :

• incydentalna - gdy ofiara jednorazowo i przypadkowo stwarza sytuację niebezpieczną dla swojego życia, zdrowia itp.

• trwała - polega na permanentnym sprowadzaniu na siebie niebezpieczeństwa, np. przez stałe utrzymywanie kontaktów z niebezpiecznym środowiskiem, brawurowe prowadzenie pojazdów mechanicznych

Leszek Lernell

Predestynacja wiktymologiczna:

• ofiara predestynowana czynnie - jednostka, która coś czyni, aby stać się ofiarą

• ofiara predestynowana biernie - jednostka staje się ofiarą niejako przez sam fakt swojego istnienia

Czynniki warunkujące podatność na przestępstwo:

• indywidualne (cechy biologiczne i cechy osobowości)

• społeczne

Z. Marek i J. Widacki

Ofiara zgwałcenia w badaniach - zasadnicze grupy ofiar:

• ofiary przypadkowe

• ofiary nieświadomie prowokujące sprawcę lub swoim zachowaniem nieświadomie ułatwiające mu realizację przestępstwa

• ofiary świadomie prowokujące sprawcę i swoim zachowaniem ułatwiające mu realizację przestępstwa

---