INTEGRACJA SPOŁECZNA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Opracowała mgr Monika Sosnowska
Stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych na przestrzeni wieków ulegały ciągłej zmianie: od czasów starożytności, gdzie osoby niepełnosprawne wręcz ze społeczeństwa eliminowano, poprzez czasy nowożytne pod koniec XVIII wieku gdzie powstawały pierwsze szkoły dla dzieci głuchych i niewidomych, aż do czasów powojennych gdzie zaczęło pojawiać się pojęcie integracji społecznej. Upłynęło sporo czasu zanim sprawy ludzi niepełnosprawnych doczekały się właściwego ustawodawstwa, zrozumienia i realizacji.
Co to jest integracja społeczna osób niepełnosprawnych?
„ Idea, kierunek przemian oraz sposób organizowania zajęć i rehabilitacji osób niepełnosprawnych wyrażające się w dążeniu do stworzenia tym osobom możliwości uczestniczenia w normalnym życiu, dostępu do tych wszystkich instytucji i sytuacji społecznych, w których uczestniczą pełnosprawni oraz do kształtowania ustosunkowań i więzi psychospołecznych między pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi”(Sowa,1997,s.324).
W ostatnich latach pojawiło się nowe pojęcie „wyrównywanie szans”. Pojęcie to definiuje się jako: „proces udostępniania osobom niepełnosprawnym wszystkich ogólnych systemów występujących w społeczeństwie, takich jak: fizyczne i kulturalne środowisko, mieszkania i środki transportu, świadczenie społeczne i lecznicze, placówki oświatowe i zakłady pracy, życie kulturalne i społeczne, włączając w to sport i rekreację” (Sowa,1997,s.236).
Pełne uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu społecznym wymaga zniesienia wszelkich barier. Dotyczy to zniesienia barier prawnych, społecznych oraz barier architektonicznych i urbanistycznych.
Nadrzędnym pojęciem do pojęć integracji społecznej i wyrównywania szans jest pojęcie rehabilitacji kompleksowej.
Wszelkie działania podejmowane w ramach procesu ogólnej rehabilitacji powinny zawsze mieć na celu promocję autonomii osób niepełnosprawnych oraz zapewnienie im samodzielności ekonomicznej i jak najpełniejszej integracji społecznej. Tak więc, należy włączyć do programu rehabilitacji i następnie rozwijać takie działania, zarówno indywidualne, jak i zbiorowe, które by umożliwiły osobom niepełnosprawnym kontynuowanie, bądź rozpoczęcie samodzielnego życia, które by pozwoliły osobom niepełnosprawnym prowadzić w miarę możliwości normalne i pełne życie społeczne, co oznacza, że mają prawo być odmiennymi od reszty społeczeństwa. Adaptacja przedsięwzięć z zakresu architektury i urbanistyki, dostęp do budynków biurowych i mieszkalnych, transport, łączność, urządzenia sportowe, zajęcia kulturalne, zajęcia w czasie wolnym od pracy, wakacje, to wszystko są czynniki, które należy brać pod uwagę rozpatrując cel rehabilitacji. Należy uwzględniać prawa osób niepełnosprawnych i przyczyniać się, w miarę możliwości, do ich udziału w życiu społecznym.
Realizacja tych wszelkich zamierzeń wymaga dużych nakładów finansowych. Szansą dla Polski jest przynależność do Unii Europejskiej przez co uzyskuje dostęp do środków pomocowych, z których część jest przeznaczona na finansowanie działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Polska korzysta z pomocy Unii Europejskiej już od 1990 roku.
Unia Europejska ustanowiła również nową strategię wobec osób niepełnosprawnych. Pierwszym dokumentem, w którym Wspólnota Europejska przedstawiła ogólną strategię działań na rzecz osób niepełnosprawnych był komunikat Komisji Europejskiej z 1996 roku w sprawie równych szans osób niepełnosprawnych. „Kamieniem milowym w polityce Unii było podpisanie w 1997 roku Traktatu Amsterdamskiego. Był on pierwszym traktatem, w którym Unia odniosła się bezpośrednio do niepełnosprawności. Nałożono w nim obowiązek przeciwdziałania dyskryminacji osób niepełnosprawnych”(Osoby niepełnosprawne w Unii Europejskiej,2000,s.4).
Walka z dyskryminacją
W Unii Europejskiej zakazana jest wszelka dyskryminacja osób niepełnosprawnych. Pierwszym krokiem tworzenia powszechnego prawa zakazującego dyskryminacji osób niepełnosprawnych we wszystkich dziedzinach życia jest zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu. W latach 2001-2006 prowadzony jest także „ Wspólnotowy program zwalczania dyskryminacji”, który ma wspierać wszelkie inicjatywy mające na celu walkę z dyskryminacją różnych grup społecznych, także osób niepełnosprawnych. Niezależnie od działań podejmowanych na poziomie Unii Europejskiej państwa członkowskie starają się tworzyć własne ustawodawstwo przeciwdziałające dyskryminacji. Najbardziej znaną europejską ustawą w tym zakresie jest ustawa o przeciwdziałaniu dyskryminacji z powodu niepełnosprawności, przyjęta w 1995 roku w Wielkiej Brytanii. Podobne ustawy przyjęła także Irlandia, Szwecja i Niemcy.
Zatrudnienie wolne od dyskryminacji
Nie można odmówić człowiekowi przyjęcia do pracy tylko dlatego, że jest niepełnosprawny. Państwa członkowskie są zobowiązane do ustanowienia sankcji za naruszenie krajowego prawa antydyskryminacyjnego. Sankcje te mogą obejmować np. wypłatę odszkodowania dla osoby, która padła ofiarą dyskryminacji. Muszą być one skuteczne i zniechęcające. Ciężar dowodu nie należy do osób poszkodowanych, lecz do osoby dyskryminującej. To pracodawca musi dowieść, że nie stosuje dyskryminacji. Na mocy dyrektywy pracodawcy są zobowiązani przedsięwziąć odpowiednie środki, by umożliwić osobie niepełnosprawnej dostęp do zatrudnienia, rozwój zawodowy czy szkolenia.
W Finlandii dyskryminacja z powodu niepełnosprawności zagrożona jest karą pieniężną lub karą wiezienia do 6 miesięcy.
Wszystkie państwa Unii Europejskiej stwarzają także osobom niepełnosprawnym, które nie mogą sprostać wymaganiom otwartego rynku pracy, możliwość zatrudnienia na szczególnych warunkach w tzw. Środowisku chronionym.
Usuwanie barier środowiskowych uznaje się za klucz do równych szans osób niepełnosprawnych. Bariery środowiskowe uznawane są za element bardziej utrudniający osobom niepełnosprawnym uczestnictwo w życiu społecznym niż ich ograniczenia wynikające z niepełnosprawności.
Wspólnotowa Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z 9 grudnia 1989 roku w punkcie 26 stwierdza: „ Wszystkie osoby niepełnosprawne, niezależnie od przyczyny i charakteru ich niepełnosprawności, muszą mieć prawo do konkretnych środków, mających na celu polepszenie ich społecznej i zawodowej integracji”. W 2000 roku Komisja Europejska przedstawiła komunikat „ Ku Europie bez barier dla osób z niepełnosprawnością”, w którym przyjęła szeroką strategię zmierzającą do likwidacji wszelkich barier, np. społecznych, architektonicznych, utrudniających niepełnosprawnym pełne uczestnictwo w życiu społecznym i korzystanie z ich praw. Co ciekawe aż 97 proc. mieszkańców Unii uważa, że należy coś zrobić dla lepszej integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem, a 93 proc. jest za przeznaczeniem na ten cel większej ilości pieniędzy, szczególnie na usuwanie barier fizycznych. Podejmowane działania dotyczą nie tylko wszelkiego rodzaju środków transportu ( komunikacji autobusowej, kolejowej, morskiej, lotniczej) i znoszenia barier architektonicznych, ale także dostępu do informacji i nowych technologii. Ludzie niepełnosprawni powinni być w stanie zdobywać interesujące ich informacje z zakresu wszelkich dziedzin życia.
Komunikacja
Niezbędne jest zapewnienie osobom niepełnosprawnym dostępu do odpowiednich środków transportu. Zarówno placówki komunikacji publicznej, transport indywidualny, jak i system transportu publicznego powinny się przyczyniać do zwiększenia mobilności osób niepełnosprawnych.
Zarząd placówek komunikacji publicznej powinien:
uznać, że każdy ma prawo do korzystania z komunikacji publicznej,
umożliwić lub ułatwić podróżowanie osobom niepełnosprawnym, w celu promowania ich społecznej i ekonomicznej integracji, poprzez projektowanie lub adaptowanie rozmaitych systemów i infrastruktury komunikacji publicznej.
Zwrócić uwagę przedsiębiorstw komunikacji publicznej na wszelkie rodzaje działań, mających na celu ułatwienie lub umożliwienie korzystania ze środków komunikacji publicznej osobom niepełnosprawnym oraz konieczność okazywania pomocy osobom niepełnosprawnym przez pracowników przedsiębiorstw komunikacji publicznej.
Jeżeli chodzi o transport indywidualny, to władze powinny zadbać o dostarczenie, w miarę możliwości i zgodnie z potrzebami osób niepełnosprawnych:
wózków inwalidzkich, przystosowanych do użycia wewnątrz pomieszczeń oraz na zewnątrz,
samochodów, przystosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych, które będą się poruszały po drogach publicznych,
odpowiednio przystosowanych środków transportu dla inwalidów wzroku.
Koszty takich specjalnych usług powinny być pokryte przez instytucje opieki społecznej, po konsultacji z ochotniczymi organizacjami opiekuńczymi oraz osobami niepełnosprawnymi i ich organizacjami na temat planowania i organizacji świadczenia tego typu usług.
Mieszkania
Osoby niepełnosprawne powinny mieszkać samodzielnie w zwykłych domach i powinny integrować się ze społeczeństwem. W tym celu wszelkie nowo wybudowane mieszkania powinny być dostępne dla osób niepełnosprawnych lub powinny dać się przystosować. W celu przystosowania istniejących mieszkań powinny być przyznawane dotacje lub zwolnienia podatkowe. Architekci i pracownicy budowlani powinni być odpowiednio przeszkoleni w zakresie wykonywania prac adaptacyjnych w budynkach i domach przeznaczonych dla niepełnosprawnych. Należy zadbać o szeroki zakres możliwości mieszkaniowych, od zwykłych domów, przystosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych, jeśli to niezbędne ze wspomaganiem terapeutycznym lub socjalnym, poprzez mieszkania wspólne, aż do zamieszkania w placówkach opiekuńczych.
Przykładem kraju, gdzie całkowicie zrezygnowano z koncepcji opieki sprawowanej przez duże instytucje, jest Dania. Większość osób niepełnosprawnych w Dani obecnie mieszka we własnych domach. Mogą to być mieszkania lub domy, w których żyją oni samodzielnie lub ze swoją rodziną, oraz mieszkania czy domy grupowe, przeznaczone dla kilku osób niepełnosprawnych. Osoby niezdolne do samodzielnego życia mieszkają w domach czy mieszkaniach, w których zapewniona jest pomoc i odpowiednie dla nich wsparcie osobiste. Domy grupowe zamieszkuje zazwyczaj 4-6 osób. Każda z nich ma dla siebie przynajmniej jeden pokój z kuchnią i łazienką oraz do użytku inne pomieszczenia, które dzieli z pozostałymi mieszkańcami domu. Jedynie osoby z poważnymi zaburzeniami psychicznymi, które mogą stanowić niebezpieczeństwo dla siebie lub innych, są umieszczane w szpitalach psychiatrycznych. Grupowe domy lub mieszkania są prowadzone przez samorządy lub władze regionalne. Wszystkie osoby niepełnosprawne, niezależnie od tego, gdzie mieszkają, mają prawo do pobierają świadczeń. Nie muszą oddawać części swoich dochodów „instytucji”, ale płacą, jak wszyscy inni obywatele, za czynsz czy swoje osobiste wydatki (jedzenie, ubrania). Nie płacą natomiast za pracę wspierającego ich asystenta.
Sport
Sport, również dyscypliny współzawodnictwa, należy uznać za jeden z najbardziej istotnych elementów procesu rehabilitacji osób niepełnosprawnych, zwłaszcza w aspekcie integracjo społecznej. Należy promować i rozszerzać aktywność sportową osób niepełnosprawnych. Osiągać to należy poprzez odpowiednie metody reklamy i promocji, szkolenie personelu, organizowanie ośrodków sportowych i promocję stowarzyszeń sportowych. Zgodnie z celami integracji, należy podjąć odpowiednie działania zmierzające do wspólnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych i sprawnych w zajęciach sportowych. Urządzenia sportowe przeznaczone dla szerokiej rzeszy publiczności, takie jak przebieralnie, szatnie, prysznice itp. Powinny być dostosowane do możliwości osób niepełnosprawnych.
Przedszkola i szkoły specjalne czy ogólnodostępne?
Dzieci niepełnosprawne, które uczą się w przedszkolach i szkołach ze swoimi pełnosprawnymi rówieśnikami, w większym stopniu rozwijają swoje społeczne i zawodowe umiejętności, które są potrzebne w codziennym życiu i na rynku pracy. Nauka w tej samej szkole jest nie tylko korzystna dla dzieci niepełnosprawnych, ale także dla ich pełnosprawnych kolegów. Pozwala im lepiej rozumieć, że osoby z niepełnosprawnością mają prawo do pełnego uczestnictwa i równości w społeczeństwie.
Przedszkola integracyjne wprowadzają dwie formy integracji: organizowanie grupy dzieci o jednakowych problemach rozwojowych i takiej, w której łączy się dzieci zdrowe z niepełnosprawnymi. Wszystkie mają podobną strukturę organizacyjną i założenia merytoryczne:
obejmują opieką dzieci mieszkające blisko placówki,
realizują program przedszkola masowego dostosowany do indywidualnych potrzeb i możliwości dzieci,
wśród niepełnosprawnych są dzieci z różnymi problemami rozwojowymi i różnorodnie nasilonymi,
w grupie jest maksymalnie 12-15 dzieci, w tym 3-4 niepełnosprawnych,
do realizacji programu pracy z dzieckiem zdrowym i niepełnosprawnym zatrudnieni są nauczyciele z przygotowaniem do wychowania przedszkolnego, pedagodzy specjalni, logopedzi, rehabilitanci, psycholodzy, instruktorzy umuzykalnienia,
wszyscy nauczyciele otrzymują dodatek specjalny za trudne warunki pracy.
Pisząc tą pracę starałam się przedstawić integrację społeczną jako kierunek przemian, jako pewien proces, który właściwie teraz na dobre się zaczął rozwijać. Pomogło nam w tym uczestnictwo w Unii Europejskiej, możliwość korzystania z jej środków finansowych. W Polsce zmienia się podejście do problemów ludzi niepełnosprawnych, znikają bariery architektoniczne, powstają przedszkola integracyjne itd. Jednak najważniejsze co się w tym względzie dzieje to zmiany w nas samych. Stajemy się społeczeństwem tolerancyjnym, życzliwym, pomocnym. W nas samych i środowiskach wyrabia się postawa akceptacji odmienności drugiego człowieka, eliminacji nietolerancji, agresji i „znieczulicy”.
W naszym przedszkolu nie ma klas integracyjnych, ale dzieci niepełnosprawne przychodzą i zawsze znajdzie się dla nich czas na kontakt z dziećmi zdrowymi w zabawach, wspólnych uroczystościach, teatrzykach. Placówki umożliwiają dzieciom niepełnosprawnym wyrwanie się z izolacji, zdobywanie nowych doświadczeń. W rodzicach obudziły wiarę, że ich dzieci mogą żyć wśród zdrowych, bawić się i śmiać. Wszystkie problemy związane z integracją nie rozwiążą się szybko. Łatwiej wydać ustawę, niż ją zrealizować. Zdaję sobie sprawę, że jeszcze nie wszyscy niepełnosprawni mieszkają w budynkach przystosowanych dla nich, nie wszyscy otrzymują pracę, bo przecież brakuje jej nawet dla ludzi zdrowych, środki transportu też nie są dostosowane dla osób niepełnosprawnych. Jednak nowopowstające budynki przestrzegają norm UE i wszystko zaczyna zmieniać się na lepsze. Myślę, że wraz z napływającymi środkami bariery architektoniczne zaczną znikać, ale czy nadąży za tym nasza świadomość i mentalność?
Bibliografia
Sowa,J. Pedagogika specjalna w zarysie. Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów, 1997
Wapiennik,E. i inni, Osoby niepełnosprawne w Unii Europejskiej. Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, 2000r.
Kwartalnik poświęcony problemom dzieci i młodzieży niepełnosprawnej ruchowo, Wspólna Troska 4(3) 92r., Dolnośląska Fundacja „ Pomoc Dzieciom”.
1