Tryb przyspieszony
Tryb przyspieszony został wprowadzony do KPK ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 226, poz. 1648), która weszła w życie 12 marca 2007 r. Został on w istotny sposób zmodyfikowany ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie w dniu 8 czerwca 2010 r. ustawy
W obecnym kształcie postępowanie przyspieszone jest trybem drugiego stopnia, gdyż w sprawach nieuregulowanych przepis art. 517a KPK odsyła do stosowania przepisów o postępowaniu uproszczonym (a nie zwyczajnym jak było to poprzednio). W trybie przyspieszonym mogą być rozpoznane sprawy:
1) o przestępstwa podlegające rozpoznaniu w trybie uproszczonym, a więc te sprawy, w których prowadzone było dochodzenie,
2) o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, jeżeli miały one charakter chuligański.
W obu powyższych sytuacjach warunkiem jest jednak, aby oskarżony został ujęty na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem, zatrzymany oraz w ciągu 48 godzin doprowadzony przez Policję i przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym. Przepis art. 517b § 3 KPK dopuszcza jednak, co nie było rozwiązaniem znanym KPK sprzed czerwcowej nowelizacji, możliwość odstąpienia od zatrzymania i przymusowego doprowadzenia do sądu lub zwolnienie zatrzymanego i zobowiązanie go do stawienia się w sądzie w wyznaczonym miejscu i czasie, w okresie nieprzekraczającym 72 godzin od chwili zatrzymania albo oddania sprawcy w ręce Policji, ze skutkiem wezwania. W stosunku natomiast do sprawcy występku o charakterze chuligańskim odstąpienie od zatrzymania lub zwolnienie zatrzymanego jest możliwe jeżeli z okoliczności wynika, że sprawca stawi się w sądzie w wyznaczonym miejscu i czasie oraz nie będzie utrudniał postępowania w inny sposób. Słusznie w doktrynie podnosi się, że łączna analiza tych przepisów może rodzić wątpliwości.
Por. T. Grzegorczyk, Nowy model postępowania przyspieszonego w sprawach karnych, Prok. i Pr. 2010, nr 4, s. 12.
W trakcie analizy treści art. 517b § 4 KPK rodzi się bowiem pytanie co powinno decydować o rezygnacji z zatrzymania lub o zwolnieniu zatrzymanego w sytuacji wskazanej w art. 517b § 3 KPK. Nie można przyjąć, że, skoro ustawa nie precyzuje powodów, to możliwe byłoby to niezależnie od jakichkolwiek względów. Dość trudno byłoby także uznać, że chodzi o te same względy co w art. 517b § 4 KPK, choć ten wniosek wydaje się być najbardziej intuicyjny. W efekcie należy chyba wnioskować, że możliwość odstąpienia od zatrzymania sprawcy występku, który nie ma charakteru chuligańskiego (art. 517b § 3 KPK) uzależniona jest od ustalenia, że nie będzie on bezprawnie utrudniał postępowania. Nie zależy to natomiast od obawy niestawiennictwa w sądzie. Pamiętać bowiem należy iż w trybie przyspieszonym sąd może prowadzić postępowanie pod jego nieobecność (art. 517e § 2 KPK).
Każdorazowo w przypadku odstąpienia od zatrzymania lub zwolnienia zatrzymanego na podstawie art. 517b § 3 albo 4 KPK wniosek o rozpoznanie sprawy przekazuje się sądowi wraz z materiałem dowodowym w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania albo oddania oskarżonego w ręce Policji, a gdy termin ten upływa w dniu wolnym od pracy - w najbliższym dniu roboczym, tak jednak aby sąd mógł przystąpić do rozpoznania sprawy przed upływem 72 godzin od chwili zatrzymania albo oddania oskarżonego w ręce Policji.
W sprawach, w których dopuszczalne jest postępowanie przyspieszone prowadzi się postępowanie przygotowawcze w formie dochodzenia. Można je jednak ograniczyć do przesłuchania osoby podejrzanej w charakterze podejrzanego oraz zabezpieczenia dowodów w niezbędnym zakresie. W toku dochodzenia można także nie wydawać postanowienia o wszczęciu dochodzenia oraz nie ma obowiązku dokonania czynności końcowego zaznajomienia z aktami postępowania nawet jeżeli oskarżony wnosiłby o to (art. 517c § 1 KPK). Konieczne jest jednak przedstawienie zarzutów podejrzanemu oraz pouczenie go na piśmie o uprawnieniach i obowiązkach procesowych wskazanych w art. 517c § 2 KPK. Czynności powyższe dokonywane są przez Policję (inny uprawniony organ ścigania). Jedynie w sytuacji, gdy zachodzą warunki do wystąpienia z wnioskiem o skazanie bez rozprawy, lub gdy podejrzany złożył wniosek o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej, przesłuchania dokonuje prokurator (art. 517c § 3 KPK).
Jeżeli zebrany w dochodzeniu materiał dowodowy uzasadnia skierowanie oskarżenia do sądu a zarazem spełnione są przesłanki rozpoznania sprawy w postępowaniu przyspieszonym Policja sporządza wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym i przekazuje go do sądu wraz ze zgromadzonym materiałem dowodowym, zawiadamiając o tym niezwłocznie prokuratora. Wniosek ten zastępuje akt oskarżenia i powinien odpowiadać generalnie wymogom formalnym tego pisma procesowego, z tym jednak wyjątkiem, że nie musi on zawierać uzasadnienia oraz nie jest możliwe dołączenie do niego wniosku o zobowiązanie podmiotu określonego w art. 52 KK do zwrotu na rzecz Skarbu Państwa uzyskanej korzyści majątkowej. Z wnioskiem przesyła się do sądu akta dochodzenia. Policja ma także obowiązek doręczenia pokrzywdzonemu pisemnego pouczenie o uprawnieniach wynikających z art. 46 § 1 Kodeksu karnego i art. 387 § 2 oraz o treści art. 49a i 474a, a także o prawie do złożenia oświadczenia o działaniu w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
Wyjątkiem od omówionego trybu jest sytuacja, w której zachodzą warunki do wystąpienia z wnioskiem, o którym mowa w art. 335 § 1 KPK (skazanie bez rozprawy), lub gdy podejrzany złożył wniosek określony w art. 387 § 1 KPK (dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej). Policja w takiej sytuacji przedstawia wniosek o rozpoznanie sprawy prokuratorowi do zatwierdzenia. Zatwierdzając go prokurator może dołączyć do niego wniosek o skazanie bez rozprawy. Prokurator może także odmówić zatwierdzenia wniosku. W takim przypadku podejmuje decyzję co do dalszego biegu sprawy (np. wszczęcie śledztwa, wydanie postanowienia o umorzeniu postępowania, etc.).
Aktualna konstrukcja przepisów o postępowaniu przyspieszonym może budzić wątpliwości w zakresie ustalenia jaki podmiot jest oskarżycielem publicznym w takich sprawach. W doktrynie wskazuje się, że pomimo, iż wniosek o rozpoznanie sprawy przekazuje do sądu Policja, to jednak funkcję oskarżyciela publicznego pełni prokurator, który jest o tym fakcie informowany.
T. Grzegorczyk, Nowy model postępowania przyspieszonego w sprawach karnych, Prok. i Pr. 2010, nr 4, s. 19.
Po skierowaniu sprawy do sądu pierwszym krokiem podejmowanym przez przewodniczącego składu orzekającego jest dokonanie kontroli formalnej wniosku o rozpoznania sprawy w trybie art. 337 KPK. W sytuacji, gdy wniosek o rozpoznanie sprawy spełnia wymogi formalne prezes sądu (ewentualnie sąd) doręcza oskarżonemu oraz jego obrońcy, jeżeli został ustanowiony, odpis wniosku, oznaczając czas na przygotowanie do obrony. Oskarżonemu należy umożliwić kontakt z obrońcą bez obecności osób trzecich (art. 517e § 1 KPK). Dla umożliwienia oskarżonemu korzystania z pomocy obrońcy w postępowaniu przyspieszonym ustanawia się obowiązek pełnienia przez adwokatów dyżurów w czasie i miejscu ustalonym w odrębnych przepisach (art. 517j § 1 KPK).
Przed rozpoznaniem sprawy w trybie przyspieszonym sąd dokonuje oceny spełnienia przesłanek warunkujących rozpoznanie sprawy na rozprawie w tym trybie. Jeżeli więc sąd przed rozprawą stwierdzi, że sprawa nie podlega rozpoznaniu w trybie przyspieszonym albo nie można jej rozpoznać z zachowaniem dopuszczalnego czasu przerw w rozprawie (por. art. 517f § 1 KPK), to rozpoznaje sprawę w dalszym ciągu w trybie uproszczonym w tym samym składzie. W razie niemożności rozpoznania sprawy także w trybie uproszczonym sąd rozstrzyga w przedmiocie środka zapobiegawczego i przekazuje sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych, zawiadamiając o tym pokrzywdzonego. Identyczne skutki ma stwierdzenie powyższych okoliczności na rozprawie.
Na rozprawie nie jest konieczna obecność oskarżonego. W sytuacji bowiem, gdy oskarżony nie stawi się i sąd uzna nieobecność oskarżonego na rozprawie za nieusprawiedliwioną, może prowadzić rozprawę pod jego nieobecność, a wydanego wyroku nie uważa się za zaoczny. Odpis wniosku o rozpoznanie sprawy załączany jest do akt postępowania (art. 517e § 2 KPK). W sytuacji jednak, gdy oskarżony usprawiedliwi swoją nieobecność i wnosi o nieprzeprowadzenie rozprawy głównej nie można jej przeprowadzić (art. 517a KPK w zw. z art. 480 KPK).
Sąd ma obowiązek rozpoznać sprawę w trybie przyspieszonym niezwłocznie. W celu przyspieszenia postępowania przepis art. 517e § 3 KPK wyłącza stosowanie w postępowaniu przyspieszonym art. 351 § 1 KPK (chronologiczno-alfabetyczna metoda wyznaczania składu orzekającego) oraz art. 353 KPK (nakazującego upływ siedmiu dni pomiędzy doręczeniem wezwania na rozprawę a jej terminem). Brak jest także co do zasady możliwości kierowania sprawy na posiedzenie przed rozprawą, poza sytuacją w której rozpoznawany jest wniosek z 335 § 1 KPK. W postępowaniu przyspieszonym nie przesyła się także stronom złożonego przez oskarżonego wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej (art. 474a § 2 KPK). Aby umożliwić szybkie rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym, każda osoba wezwana przez Policję w charakterze świadka, biegłego, tłumacza lub specjalisty jest obowiązana stawić się w sądzie we wskazanym terminie.
W postępowaniu przyspieszonym niedopuszczalne jest także przez wzgląd na konieczną szybkość postępowania powództwo cywilne.
Ustawodawca limituje ponadto możliwość przerwania rozprawy w trybie przyspieszonym. W obecnym stanie prawnym łączny czas zarządzonych przerw nie może przekroczyć 14 dni (art. 517f § 1 KPK). Nie stosuje się także przepisów art. 98 § 2 i art. 411 § 1 KPK, które pozwalają odroczyć sporządzenie uzasadnienia postanowienia oraz odroczyć wydanie wyroku (art. 517f § 3 KPK).
Przepis art. 517g § 2 i 3 KPK przewiduje negatywne przesłanki rozpoznania sprawy w trybie przyspieszonym. Jeżeli ujawnione na rozprawie okoliczności wskazują, że zachodzi potrzeba uzupełnienia postępowania dowodowego, zaś dokonanie niezbędnych czynności w postępowaniu sądowym powodowałoby znaczne trudności, to sąd powinien przekazać sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych, zawiadamiając o tym pokrzywdzonego. Podobnie powinien postąpić w sytuacji, gdy przewiduje możliwość wymierzenia kary powyżej dwóch lat pozbawienia wolności. W tym ostatnim przypadku sędzia, który brał udział w wydaniu postanowienia, jest z mocy prawa wyłączony od dalszego udziału w sprawie.
Sprawa w postępowaniu przyspieszonym może zostać rozpoznana nie tylko na rozprawie, ale także na posiedzeniu. Dzieje się tak w sytuacji, gdy prokurator dołączył do wniosku o rozpoznanie sprawy wniosek o skazanie bez rozprawy (art. 335 § 1 KPK) albo gdy oskarżony złożył wniosek o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej (art. 474a § 1 KPK). O obu tych posiedzeniach nie są zawiadamiane strony postępowania (wyłączono stosowanie art. 339 § 5 KPK i art. 474a § 2 KPK). Na posiedzeniu sąd wydaje wyrok skazujący albo postanowienie o nieuwzględnieniu wniosku. W tym drugim przypadku kieruje sprawę na rozprawę.
dr Wojciech Jasiński