Tryb prywatnoskargowy
Jednym z założeń wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych jest powierzenie funkcji ścigania i oskarżania wyspecjalizowanym organom państwa. W przeciwieństwie więc do procesu cywilnego uprawnienia te zostały odebrane osobie teoretycznie najbardziej zainteresowanej w ściganiu sprawcy - pokrzywdzonemu. Powyższe rozwiązanie nie dotyczy jednak wszystkich przestępstw. Objęte nim zostały bowiem wyłącznie czyny ścigane z oskarżenia publicznego. Tymczasem polskie prawo karne przewiduje także czyny, które ścigane są z oskarżenia prywatnego. W odniesieniu do nich kluczową rolę odgrywa aktywność pokrzywdzonego (innego podmiotu wykonującego jego prawa).
Kodeks karny stanowi, że w trybie prywatnoskargowym ścigane są:
1) art. 157 § 2 i 3 KK - naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nieprzekraczający siedmiu dni, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą.
2) art. 212 § 1 i 2 KK - zniesławienie,
3) art. 216 § 1 i 2 KK - zniewaga,
4) art. 217 § 1 KK - naruszenie nietykalności cielesnej.
Przestępstwa ścigane w trybie prywatnoskargowym zostały uregulowane także poza kodeksem karnym. Przykładem jest przepis art. 46 ust. 1 PrPras, który kryminalizuje uchylanie się od opublikowania sprostowania lub odpowiedzi prasowej albo publikowanie ich wbrew warunkom określonym w ustawie.
Przebieg postępowania prywatnoskargowego
Pierwszą cechą charakterystyczną postępowania prywatnoskargowego jest niewystępowanie fazy postępowania przygotowawczego. Materiał dowodowy w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego gromadzony jest w sposób nieformalny przez pokrzywdzonego, który przed sądem wstępuje w rolę oskarżyciela prywatnego. Zauważyć jednak można, że w sytuacji, gdy pokrzywdzony sam nie może uzyskać dowodów popełnienia przestępstwa, dysponuje uprawnieniem do zgłoszenia żądania, aby zabezpieczyła je Policja (art. 488 § 1 KPK).
Postępowanie prywatnoskargowe może zostać zainicjowane na dwa sposoby. Po pierwsze może to nastąpić w wyniku wniesienia przez pokrzywdzonego (inny podmiot wykonujący jego prawa) prywatnego aktu oskarżenia. Alternatywą jest skierowanie ustnej lub pisemnej skargi na Policję, która następnie przesyła ją do właściwego sądu. Uprawnienie do zainicjowania jednego z powyższych trybów ma pokrzywdzony oraz jego pełnomocnik. Możliwe jest także ich realizowanie przez osoby wykonujące prawa pokrzywdzonego (art. 51 § 2, 3 KPK). W razie śmierci pokrzywdzonego uprawnienie do zainicjowania postępowania prywatnoskargowego przechodzi na osoby najbliższe dla pokrzywdzonego (art. 52 § 1 KPK).
Wnoszony akt oskarżenia może ograniczyć się do oznaczenia osoby oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów, na których opiera się oskarżenie. Razem z aktem oskarżenia pokrzywdzony zobowiązany jest do wniesienia zryczałtowanej równowartości wydatków wynoszącej 300 zł (§ 1 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 maja 2003 r. w sprawie wysokości zryczałtowanej równowartości wydatków w sprawach z oskarżenia prywatnego - Dz.U. Nr 104, poz. 980). Powyższe wymogi powinny zostać spełnione także w sytuacji, gdy wnoszona jest skarga na Policji. Wyjątkiem jest tu jedynie obowiązek uiszczenia zryczałtowanej równowartości wydatków, który aktualizuje się dopiero w momencie wezwania do tego przez sąd.
Prezes sądu (przewodniczący wydziału, inny uprawniony sędzia) kontroluje wniesiony akt oskarżenia lub skargę pod względem formalnym na podstawie art. 120 § 1 KPK. Jeżeli nie ma przeszkód do nadania sprawie dalszego biegu, to akt oskarżenia (skarga) powinien zostać doręczony oskarżonemu a sprawa skierowana w pierwszej kolejności na posiedzenie, o którego miejscu i terminie strony, ich obrońcy i pełnomocnicy są zawiadamiani. Cechą charakterystyczną postępowania prywatnoskargowego jest bowiem to, iż rozprawę główną poprzedza co do zasady obligatoryjne posiedzenie pojednawcze (art. 489 § 1 KPK). Zauważyć jednak można, że skierowane do sądu oskarżenie prywatne podlega ocenie sądu także pod względem merytorycznym. Jeżeli więc po wpłynięciu sprawy do sądu okaże się, że zachodzą przesłanki z art. 339 § 3 pkt 1 i 2 KPK, to sprawa powinna zostać skierowana na posiedzenie i umorzona. Nie ma bowiem w takich okolicznościach sensu kierowania jej na posiedzenie pojednawcze i ewentualnie później na rozprawę. Strony, obrońcy i pełnomocnicy zgodnie z art. 339 § 5 KPK są zawiadamiani o terminie takiego posiedzenia.
Jeżeli sprawa zostanie skierowana na posiedzenie pojednawcze to prowadzi je sędzia. Rozpoczyna się ono od wezwania stron do pojednania. Strony następnie przedstawiają swoje stanowisko w zakresie możliwości porozumienia się i jeżeli to możliwe dążą do kompromisu. Przebieg posiedzenia dokumentowany jest w formie protokołu, w którym należy w szczególności zaznaczyć stanowisko stron wobec wezwania do pojednania oraz wyniki przeprowadzonego posiedzenia pojednawczego. Jeżeli doszło do pojednania, protokół posiedzenia, poza prowadzącym je sędzią oraz protokolantem, podpisują także strony.
Alternatywą dla posiedzenia pojednawczego jest możliwość skierowania sprawy na wniosek lub za zgodą stron przez sąd do postępowania mediacyjnego. Sąd wyznacza w takich okolicznościach stosowny termin na jego przeprowadzenie (art. 489 § 2 KPK).
Kodeks wyraźnie określa konsekwencje procesowe niestawiennictwa oskarżyciela i oskarżonego na posiedzenie pojednawcze. Niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika (a więc nieobecność ich obu) bez usprawiedliwionej przyczyny uważa się za odstąpienie od oskarżenia. Postępowanie jest w takim przypadku umarzane (art. 491 § 1 KPK). Tak daleko idące konsekwencje niestawiennictwa oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika wiążą się z założeniem, że jest on osobą, która powinna aktywnie popierać oskarżenie a brak zainteresowania przebiegiem procesu wskazuje, że wymiar sprawiedliwości nie powinien się nią zajmować. Jeżeli natomiast dojdzie do nieusprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego prowadzący posiedzenie pojednawcze kieruje sprawę na rozprawę główną (art. 491 § 2 KPK).
Jeżeli strony pojednają się to postępowanie jest umarzane. Sąd wydaje w tej materii postanowienie. W toku posiedzenia pojednawczego lub w wyniku mediacji dopuszczalne jest pojednanie się obejmujące również inne sprawy z oskarżenia prywatnego, toczące się pomiędzy tymi samymi stronami. Pojednanie może wiązać się także z ugodą, która rozstrzygnie kwestię związanych z oskarżeniem roszczeń (np. o zadośćuczynienie). Zawarta ugoda po zaopatrzeniu w klauzulę wykonalności jest tytułem egzekucji sądowej.
Jeżeli na posiedzeniu pojednawczym lub w drodze mediacji nie dojdzie do pojednania to sprawa kierowana jest na rozprawę i w miarę możności wyznacza się od razu jej termin. Nie można jednak wykluczyć skierowania sprawy na posiedzenie, o ile przepisy KPK dopuszczają taką ewentualność. Mogłoby to nastąpić w celu rozpoznania wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej złożonego przez oskarżonego na posiedzeniu pojednawczym albo nawet na wcześniejszym etapie postępowania (art. 474a KPK w zw. z art. 485 KPK). Względy pragmatyczne przemawiają nawet za dopuszczalnością rozpoznania wniosku na tym samym posiedzeniu, na którym podejmowana jest próba pojednania o ile oczywiście do pojednania nie dojdzie i stawią się na nim obie strony. To ostatnie zastrzeżenie jest istotne, ponieważ w innym wypadku konieczne byłoby ich zawiadomienie o przedmiocie posiedzenia (kwestii rozpoznania wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej), a takiej informacji nie ma w zawiadomieniu o posiedzeniu pojednawczym.
W celu przyspieszenia postępowania przepis art. 495 § 2 KPK przewiduje, że strony obecne na posiedzeniu pojednawczym powinny zgłosić wnioski dowodowe. Przepis ten ma na celu usprawnienie przeprowadzenia rozprawy. Niezgłoszenie jednak wniosków dowodowych nie pozbawia strony prawa uczynienia tego w późniejszym terminie.
Brak pojednania na posiedzeniu skutkuje skierowaniem sprawy na rozprawę. Sam przebieg rozprawy nie odbiega w istotny sposób od tego w jaki toczy się ona w trybie uproszczonym. W tej materii stosowane są zresztą w postępowaniu prywatnoskargowym te same przepisy co w odniesieniu do trybu uproszczonego. Oznacza to, że w trybie prywatnoskargowym orzeka zawsze skład jednoosobowy (art. 476 § 1 KPK), możliwe jest wydanie wyroku zaocznego (art. 479-482 KPK) a przerwa w rozprawie może trwać maksymalnie 21 dni (art. 484 § 1 KPK). W postępowaniu prywatnoskargowym nie znajdą jednak zastosowania przepisy 483 i 484 § 2 KPK. Nakazują one w przypadku, gdy okaże się, że czyn będących przedmiotem postępowania nie może być rozpoznawany w trybie uproszczonym (w omawianej konfiguracji w trybie prywatnoskargowym) oraz w przypadku przekroczenia maksymalnego czasu przerwy kontynuować rozpoznawanie sprawy w trybie zwyczajnym. W postępowaniu prywatnoskargowym, jak słusznie przyjmuje się w doktrynie, przekroczenie terminu przerwy skutkuje uznaniem rozprawy za odroczoną (art. 402 § 3 KPK) a w dalszej kolejności koniecznością jej prowadzenia co do zasady od początku, ale nadal w trybie prywatnoskargowym (art. 404 § 2 KPK). W sytuacji natomiast, gdy w toku postępowania okaże się, że czyn będący jego przedmiotem powinien być ścigany z oskarżenia publicznego, to postępowanie powinno zostać umorzone ze względu na brak skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1 pkt 9 KPK).
Tak słusznie: Hofmański, KPK. Komentarz, t. III, 2007, s. 40-41.
W regulacji postępowania prywatnoskargowego dostrzec można kilka swoistych dla tego postępowania rozwiązań. Po pierwsze, przepis art. 59 § 2 KPK przewiduje, że inny niż oskarżyciel prywatny wnoszący oskarżenie pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania. Jest on w takiej sytuacji także oskarżycielem prywatnym i przysługują mu analogiczne uprawnienia jak oskarżycielowi, który zainicjował postępowanie.
Specyficznym rozwiązaniem w postępowaniu prywatnoskargowym jest także przepis art. 488 § 2 KPK, który zobowiązuje Policję do dokonania określonych przez sąd czynności dowodowych i przekazania ich wyników. Racji jego istnienia w KPK doszukiwać się można przede wszystkim w braku postępowania przygotowawczego, podczas którego w sprawach publicznoskargowych zbierany jest podstawowy materiał dowodowy uzasadniający skierowane oskarżenie. Przepis art. 488 § 2 KPK stanowi więc jego niezbędny substytut.
Przepisy dotyczące przebiegu rozprawy w trybie prywatnoskargowym przewidują dwa swoiste dla tego trybu rozwiązania. Pierwszym są szczególne skutki wyraźnego odstąpienia oskarżyciela od oskarżenia (oskarżyciel składa oświadczenie o odstąpieniu od oskarżenia). W przeciwieństwie do trybu zwyczajnego, uproszczonego i przyspieszonego, w których odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sądu (art. 14 § 2 KPK), w trybie prywatnoskargowym taki krok oskarżyciela prywatnego powoduje co do zasady umorzenie postępowania. Co jednak istotne, jeżeli odstąpienie to nastąpi po rozpoczęciu przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej a przed zakończeniem postępowania to do umorzenia postępowania konieczna jest zgoda oskarżonego. Przepis ten stanowić ma gwarancję dla oskarżonego, który w sytuacji, gdy sprawa została upubliczniona, może preferować uniewinnienie a nie tylko umorzenie postępowania. Drugim rozwiązaniem jest tzw. konkludentne odstąpienie oskarżyciela od oskarżenia uregulowane w art. 496 § 3 KPK. Przepis ten stanowi, że niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika (a więc ich obu) na rozprawie głównej bez usprawiedliwionych powodów uznaje się za odstąpienie od oskarżenia. Konsekwencje tego fikcyjnego odstąpienia są identyczne jak w przypadku odstąpienia wyraźnego.
Rozważenia z pespektywy konsekwencji procesowych wymaga także sytuacja śmierci pokrzywdzonego będącego oskarżycielem prywatnym. Zagadnienie to normuje przepis art. 61 KPK, który przewiduje, że w razie śmierci oskarżyciela prywatnego postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego. Jeżeli w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela prywatnego osoba uprawniona nie wstąpi w prawa zmarłego, sąd umarza postępowanie, o ile oczywiście w procesie nie biorą udziału inni oskarżyciele prywatni.
Szczególną instytucją trybu prywatnoskargowego jest tzw. oskarżenie wzajemne (art. 497 KPK). Stanowi ono wyjątek od obowiązującej w polskim procesie karnym ogólnej zasady niedopuszczalności kumulacji ról oskarżyciela i powoda cywilnego z rolą oskarżonego (art. 50 KPK). Oskarżony może więc aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wnieść przeciwko oskarżycielowi prywatnemu wzajemny akt oskarżenia o ścigany z oskarżenia prywatnego czyn, pozostający w związku z czynem mu zarzucanym. Sąd rozpoznaje wówczas obie sprawy łącznie. Odstąpienie jednego z oskarżycieli prywatnych od oskarżenia powoduje umorzenie postępowania tylko w części dotyczącej wniesionego przezeń oskarżenia. Oskarżenie wzajemne nie jest jednak dopuszczalne w sytuacji, gdy prokurator wcześniej wszczął postępowanie albo przyłączył się do postępowania (art. 498 § 1 KPK - szerzej por. § 3).
Na rozprawie głównej może dojść do pojednanie się i zawarcia ugody. Ustawodawca nie limituje tej możliwości wyłącznie do posiedzenia pojednawczego lub postępowania mediacyjnego. Obowiązują w tym wypadku takie same reguły jak w toku posiedzenia pojednawczego (art. 499 KPK nakazujący odpowiednie stosowanie art. 492-494 KPK).
Ingerencja prokuratora w ściganie czynów prywatnoskargowych
Wyodrębnienie w polskim prawie karnym czynów ściganych z oskarżenia prywatnego i publicznego nie doprowadziło do całkowitego odseparowania odrębnych ich trybów ścigania. Przepis art. 60 § 1 KPK przewiduje bowiem, że w sprawach z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Ocena zasadności ścigania pozostawiona została prokuratorowi. Przesłanka interesu społecznego ma niewątpliwie nieostry charakter. Przyjąć jednak można, że interes społeczny przemawia za ściganiem czynów prywatnoskargowych w sytuacji, gdy cechują się one in concreto wysokim stopniem społecznej szkodliwości lub jeżeli za ściganiem przemawia wzgląd na osobę pokrzywdzonego (np. zniesławienie powszechnie poważanego i szanowanego autorytetu, nieporadność pokrzywdzonego).
Podobnie: Hofmański, KPK. Komentarz, t. I, 2007, s. 355-356.
Konsekwencją wszczęcia postępowania przez prokuratora lub wstąpienia do już toczącego się jest jego dalszy przebieg z urzędu. Jeżeli prokurator wszczyna postępowanie to jest on także w takiej sprawie uprawnionym oskarżycielem. Pokrzywdzony może pełnić przed sądem funkcję oskarżyciela posiłkowego ubocznego. Jeżeli natomiast prokurator wstępuje do toczącego się już postępowania to sprawa toczy się w dalszym ciągu w trybie uproszczonym. Pokrzywdzony pełni w niej także rolę oskarżyciela posiłkowego ubocznego. W sytuacji gdy prokurator, który wstąpił do postępowania, następnie odstąpi od oskarżenia, pokrzywdzony powraca ex lege do praw oskarżyciela prywatnego. Oznacza to, iż postępowanie w dalszej części toczy się ponownie zgodnie z przepisami regulującymi tryb prywatnoskargowy. W sytuacji natomiast, gdy prokurator wszczął postępowanie o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego a następnie skierował sprawę do sądu i odstąpił od oskarżenia pokrzywdzony może w terminie zawitym 14 dni od daty powiadomienia go o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne. Jeżeli takiego oświadczenia nie złoży, sąd umarza postępowanie (art. 60 § 4 KPK).
Decyzja prokuratora o ściganiu czynu prywatnoskargowego nie ma charakteru nieodwracalnego. W sytuacji, gdy prokurator prowadzi (nadzoruje) postępowanie przygotowawcze a następnie w jego toku stwierdzi, że interes społeczny nie przemawia jednak za jego ściganiem to postępowaniu umarza ze względu na brak tegoż interesu w ściganiu. Warto w tym miejscu odnotować, że takie postanowienie, w przeciwieństwie do innych postanowień o umorzeniu postępowania przygotowawczego, choć zaskarżalne, to jednak nie podlega weryfikacji sądu. Instancją odwoławczą jest w tym przypadku prokurator nadrzędny nad prowadzącym (nadzorującym) postępowanie przygotowawcze (art. 465 § 2a KPK).
Przyłączenie się prokuratora do ścigania czynu prywatnoskargowego ma także konsekwencje w odniesieniu do oskarżenia wzajemnego. Jeżeli bowiem po wniesieniu oskarżenia wzajemnego prokurator przyłączy się do jednego z oskarżeń wzajemnych, sąd wyłącza oskarżenie przeciwne do osobnego postępowania (art. 498 § 2 KPK). W sprawie objętej przez prokuratora pokrzywdzony staje się oskarżycielem posiłkowym ubocznym i toczy się ona dalej z urzędu. Sprawa zaś wyłączona nadal rozpoznawana jest w trybie prywatnoskargowym.
Jeżeli natomiast prokurator obejmie ściganiem oba oskarżenia wzajemne, postępowanie toczy się w dalszym ciągu z urzędu, a oskarżeni korzystają w odpowiednim zakresie z uprawnień oskarżycieli posiłkowych ubocznych (art. 498 § 3 KPK).
dr Wojciech Jasiński