BIOMEDYCZNE PODSTAWY ROZWOJU WYCHOWANIA
Temat 1: Podstawowe pojęcia związane z ontogenezą człowieka.
Zakres pojęć:
-W naukach przyrodniczych: rozwój to określony proces zmian, jakim podlega materia, a prowadzących do powstania ciągle nowych form. Ponieważ nie stwierdzamy powrotu do stanu wyjściowego, możemy z tym pojęciem łączyć stały postęp.
-Za słownikiem terminów genetycznych: rozwój to proces uporządkowanego wzrostu i różnicowania będący wynikiem współdziałania genomu, cytoplazmy, środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Jest on zaprogramowanym następstwem zmian genotypowych, nieodwracalnych lub trudno odwracalnych. Całość tych przemian stanowi cykl życiowy organizmu.
-Wyróżniamy w nim 4 procesy:
1)replikację genetyczną- podwojenie się zawartej w chromosomach informacji genetycznej w trakcie mitozy.
2)wzrost- czyli powiększanie się masy organizmu, zjawisko związane z aktywnością metaboliczną komórek.
3)różnicowanie komórek- pod względem struktury i funkcji, dające początek morfologicznie i funkcjonalnie zróżnicowanym grupom komórek.
4)histo- i organogeneza- czyli proces tworzenia tkanek, charakteryzujących się określoną funkcją. Tkanki te tworzą następnie organy.
-Rozwój osobniczy(ontogenetyczny)- zespół procesów kierowanych, nieodwracalnych, powiązanych wzajemnie ze sobą, kształtujących organizm osobnika od zapłodnienia do śmierci. Proces możemy ujmować w aspektach, np. biologicznym, psychicznym, społecznym.
-Rozwój fizyczny- kompleks morfofunkcjonalnych właściwości organizmu, stanowiących miarę jego fizycznych zdolności ujmowanych jako proces biologiczny.
-Morfogeneza- proces wykształcenia określonej formy, prowadzący do powstania nowego kształtu.
Temat 2: Aspekty rozwoju.
I Jakościowe:
1. Wzrastanie- powiększanie ciała
a)rozrost- zwiększanie wymiarów i masy tkanek
b)rozplem- mnożenie się liczby komórek na drodze podziałów.
2. Różnicowanie- doskonalenie struktury
a)cytogeneza i histogeneza- przebudowa struktur kom. i tkanek
b)organogeneza- grupowanie się tkanek w określone układy i narządy
c)typogeneza- dostrajanie się poszczególnych układów i narządów do pozostałych i formowanie się ogólnych kształtów i proporcji organizmu.
3. Dojrzewanie- doskonalenie się funkcji
a)specjalizacja- kształtowanie się funkcji i narządów
b)integracja- dostrajanie się funkcji w ramach całego organizmu
4. Postęp- doskonalenie organizacji organizmu jako systemu.
II Ilościowe:
1. Kinetyka rozwoju- poziom na jakim przebiega rozwój danego osobnika(normalny,niższy,wyższy)
2. Dynamika rozwoju- wielkość przyrostów danej cechy w jednostce czasu
3. Rozmach- wielkość zmian względem wyjściowej urodzeniowej lub maksymalnej wielkości cechy
4. Rytmiczność- różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ontogenezy.
III Energetyczno- informacyjne:
1. Energetyka- wykorzystanie źródeł energii i koszt energetyczny procesów rozwojowych
2. Informatyka- źródła, charakter i mechanizmy przekazywania informacji
3. Metabolika- mechanizmy stymulacji i charakter przemiany materii(anabolizmu,katabolizmu)
4. Dystrybucja- sposób wykorzystania energii i przemiany materii przez ustrój(różna w zależności od fazy ontogenezy).
Temat 3: Czynniki rozwoju.
1. Czynniki endogenne genetyczne[determinatory rozwoju]. Wśród tych czynników wymienia się płeć osobnika, jego konstytucje i rasę.
Rasa: Wcześniejsze jest m.in. pojawienie się centrów kostnienia u płodów odmiany czarnej. Dojrzałość szkieletowa u przedstawicieli tej odmiany jest wcześniejsza we wszystkich fazach rozwoju. Ten stan powoduje wcześniejsze dojrzewanie płciowe, większe zaawansowanie w różnych fazach progresywnego rozwoju biologicznego, warunkujące lepszą sprawność motoryczną w stosunku do dzieci odmiany białej. Wcześniejsze jest więc siadanie, stanie, lepsza sprawność ruchowa, szybsze wyrzynanie zębów. Większe różnice między obu odmianami widoczne są u chłopców niż u dziewcząt.
Płeć: U małych dzieci dymorfizm jest słabo zaznaczony, choć bezwzględna wartość wysokości i masy ciała wyższe są u chłopców, a grubość fałdów skórno tłuszczowych- u dziewcząt. Najsłabiej dymorfizm w wysokości i masie ciała zaznacza się w wieku 10-11 lat, gdy dziewczęta zrównują się wartościami tych cech z chłopcami.
Dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u dziewcząt o 16-18 miesięcy, w tym czasie w wieku 12-13 lat przewyższają one przeciętnie chłopców w zakresie licznych cech antropometrycznych, np. wysokością i masą ciała. U dziewcząt wcześniejsze jest wyrzynanie zębów, kostnienie nasad kości.
W okresie dojrzewania kształtują się u obu płci ostateczne różnice dymorficzne, przejawiające się w różnicach proporcji ciała, np. u dziewcząt szersze są biodra w stosunku do barków, dłuższy jest tułów w stosunku do kończyn dolnych, głębsza jest klatka piersiowa w stosunku do jej szerokości.
Przez cały okres wzrastania dziewczęta są bardziej zaawansowane w stosunku do wartości ostatecznych niż chłopcy- posiadają słabszą siłę mięśniową, mniejszą pojemność płuc i wielkość serca, szybsze tętno, grubszy fałd skórno- tłuszczowy. Po okresie dojrzewania odmienny jest rozkład tkanki tłuszczowej: u dziewcząt- wokół bioder, u chłopców- wokół pasa barkowego. Różnice dotyczą też owłosienia.
Dziewczęta wykazują większą odporność biologiczną na oddziaływanie środowiska, w tym też na czynniki chorobowe i na działanie niekorzystnych warunków bytowych.
Konstytucja: Osobnicy endomorficzni rozwijają się i dojrzewają fizycznie szybciej od osobników o budowie mezomorficznej, a zwłaszcza ektomorficznej. Zależność ta przejawia się m.in. wcześniejszym ok. 1-2 lat występowaniem pierwszej menstruacji i polucji u chłopców endomorficznych. Szczególną cechą osobników później dojrzewających są nieco wyższe wartości wysokości ciała, zwłaszcza długie są kończyny dolne w stosunku do tułowia. Dziewczęta później dojrzewające mają budowę i sylwetkę bardziej chłopięcą, a wcześnie dojrzewający chłopcy- budowę bardziej zbliżoną do dziewczęcej.
2. Czynniki endogenne paragenetyczne [stymulatory rozwoju]. Wśród nich wyróżnia się wpływ organizmu matki, który jest w okresie rozwoju płodowego szczególnie silny. Silniejszy związek występuje między wykształceniem różnych cech dziecka i matki a niżeli dziecka i ojca. Można wymienić następujące składowe czynniki tego matczynego oddziaływania:
a)biotyp matki, funkcjonalne i morfologiczne właściwości organizmu matki stwarzają określone środowisko, w którym rozwija się płód
b)wpływ określonego zestawu genów właściwych matce
c)przekazanie przez matkę w jej jaju pewnej ilości cytoplazmy(większej niż w plemniku ojca), która może wpływać na rozwój zarodka szczególnie na wczesnych etapach embrionalnego rozwoju
d)tryb życia matki w czasie ciąży
-do tych czynników zalicza się też: wiek rodziców, kolejność urodzenia dziecka, czas między kolejnymi ciążami.
Czynniki endogenne paragenetyczne i pozagenetyczne:
-optymalne warunki biologiczne do rozwoju płodu występują między 20 a 30 rokiem życia (najlepiej: matka 25-32 lata, ojciec 3-5 lat starszy od matki)
-z rozwojem płodu korelują: masa ciała matki przed ciążą i w czasie ciąży oraz masa urodzeniowa dziecka z poprzedniej ciąży (cechy genetyczno- konstytucjonalne)
-zaburzenia w czasie ciąży
-czas jaki upływa między pęknięciem błon płodowych a początkiem porodu
-wiek ciężarnej, liczba poprzednich ciąż, warunki ekonomiczne rodziny
-tryb życia matki w ciąży
3. Czynniki egzogenne [modyfikatory rozwoju]:
a) biogeograficzne- modyfikatory naturalne(flora, fauna, zasoby mineralne, skład wody i gleby, powietrza, klimat, ukształtowanie terenu)
b) społeczno- kulturowe- modyfikatory kulturowe, które obejmują pochodzenie społeczne, charakter i wielkość zamieszkiwanego środowiska(miasto, wieś), poziom wykształcenia, wysokość zarobków, tradycje.
4. Tryb życia, który wiąże się z uwarunkowaniami genetycznymi i środowiskowymi.
Grupą czynników genetycznych i paragenetycznych zajmuje się genetyka, grupą czynników egzogennych- ekologia człowieka.
Fenotyp jednostki w trakcie rozwoju zależy od genotypu, który w sposób bezpośredni i niezmienny determinuje cechy jakościowe i od czynników środowiskowych modyfikująco wpływających na cechy ilościowe, stanowiące wypadkową oddziaływania czynników Endo- i egzogennych.
Realizacja fenotypu na podłożu określonego genotypu to epigeneza, w procesie której następuje dostrajanie się funkcjonowania zespołów genów oraz interakcja genotypu ze środowiskiem.
Czynniki egzogenne mogą wywoływać fenotypowo efekt podobny do tego, który determinowany jest genetycznie, prowadząc do fenokopii.
Rezystencja to opór stawiany przez rozwijający się organizm w stosunku do czynników środowiska, które starają się odkształcić plastyczne struktury biologiczne ustroju.
ZABURZENIA W ROZWOJU SOMATYCZNYM:
Do najczęściej występujących przyczyn powstania wad wrodzonych należą błędy w przekazywaniu informacji genetycznej. Wyróżniamy:
I aberracje chromosomalne liczbowe- związane z nieprawidłowym rozejściem się chromosomów w trakcje mejozy. Najczęściej występującymi aberracjami są trisomie(występowanie dodatkowych chromosomów):
a) trisomia 21 pary chromosomów(zespół Downa)
b)trisomia 18 pary chromosomów(zespół Edwardsa)
c)trisomia 13 pray chromosomów(zespół Pataua)
II aberracje chromosomalne strukturalne:
a)delecja- utrata fragmentu chromosomu
b)translokacja- przeniesienie odcinka chromosomu do innego
c)duplikacja- podwojenie odcinka chromosomu
d)inwersja- odwrócenie fragmentu chromosomu o 180 stopni
III mutacje genowe- dot. zmian sekwencji nukleidowej genu w porównaniu ze wzorcowym, np. fenyloketonuria(brak enzymu przekształcającego fenyloalaninę w tyrozynę), np. galaktozemia- powstaje na skutek braku enzymu powodującego rozkład galaktozy.
Temat 4: Wpływ żywienia w czasie ciąży i okresie postnatalnym.
1.Niedożywienie matki białkowo-energetyczne w ciąży i w czasie karmienia prowadzi do opóźnienia rozwoju umysłowego dziecka.
2.Mleko matki do 9 miesiąca zawiera pierwiastki śladowe, ciała odpornościowe, składniki odżywcze, które zapobiegają inwazjom pasożytów i infekcjom. Dzieci karmione piersią wykazują większe przyrosty tkanki tłuszczowej.
3.Niedożywienie dzieci w pierwszych 6 miesiącach życia oraz w wieku 3-6 lat wpływa na niższą wysokość ciała, mniejszy obwód głowy oraz inteligencji.
4.Obniżenie spożycia białka i wartości kalorycznej pożywienia w okresie pokwitania powoduje opóźniony i mniejszy skok pokwitaniowy wysokości i masy ciała.
5.Przekarmienie kobiety ciężarnej w 3 trymestrze ciąży oraz dziecka w wieku 5-7 lat, a też w okresie pokwitania prowadzi do otyłości w wieku dorosłym.
6.Dziewczęta o dużej tkance tłuszczowej wcześniej wykazują skok pokwitaniowy i menarche, a po uzyskaniu dojrzałości częściej pozostają otyłe.
7.Dzieci otyłe między 6 miesiącem a 6 rokiem życia zazwyczaj pozostają otyłe jako dorośli.
Temat 5: Otyłości sprzyjają:
-czynniki genetyczne
-warunki domowe i społeczne(nawyki żywieniowe klas niższych, zasobność materialna)
-niskie zużycia energii(mała aktywność)
-rodzaj diety
-zaburzenia genetyczne i endokrynalne
Temat 6: Niedobory pokarmowe:
-niedobór żelaza we wczesnym dzieciństwie prowadzi do zaburzeń rozwoju psychomotorycznego i umysłowego, a także zmniejsza odporność na choroby zakaźne
-wapń i fosfor z białkiem stanowią podstawę rozwoju szkieletu kostnego
-brak miedzi w pokarmie powoduje zahamowanie wzrastania(podobnie jak niedobór cynku w mleku matki)
-niedobór jodu powoduje zaburzenia rozwoju fizycznego i umysłowego dzieci i młodzieży
-niedobór aminokwasów powoduje zaburzenia rozwoju tkanki nerwowej
Wpływ alkoholu na ciążę:
W czasie ciąży(wczesnej)- prowadzi do wad struktury, a w późniejszych okresach- prowadzi do defektów ośrodkowego układu nerwowego.
Wpływ palenia papierosów na ciążę:
-dwukrotnie zwiększa się ryzyko poronienia
-dzieci matek palących- niższy iloraz inteligencji
-osłabiona koncentracja
Metale ciężkie:
Np. rtęć- przechodzi przez łożysko uszkadzając płód(ryzyko wad wrodzonych 5%). Ogólnie, metale ciężkie oprócz działania toksycznego wiążą się bezpośrednio i trwale z DNA(szczególnie miedź i kadm) powodując błędy replikacji materiału genetycznego, a też zaburzają procesy mitotyczne w tkankach.
Temat 7: Okresy rozwoju ontogenetycznego człowieka:
W rozwoju osobniczym człowieka obserwujemy pewną etapowość, wynika ona stąd, że rozwój poszczególnych struktur tkankowych, rozwój funkcji oraz stopień ich wzajemnych powiązań nie jest taki sam, ani nie przebiega w takim samym tempie przez cały czas trwania życia.
Pewne struktury czy funkcje są inne w poszczególnych okresach rozwoju, niektóre z nich nasilają lub zmniejszają intensywność działania. Te różnice zachodzące w poszczególnych okresach, są podstawą do podziału życia ludzkiego na okresy i etapy, czyli periodyzacji rozwoju osobniczego człowieka.
W psychologii i pedagogice główne kryteria podziałów ontogenezy opierają się na rozwoju psychiki, motoryki i rozwoju psychospołecznym. Nauki o wychowaniu fizycznym opierają się na kryteriach rozwoju sprawności motorycznej. Różne działy medycyny opierają swe podziały na przemianach zjawisk odpornościowych i fizjologicznych. W biologii człowieka uwzględnia się przede wszystkim właściwości morfologiczne i funkcjonalne organizmu.
Medycyna perinatalna, anatomia rozwojowa, embriologia zajmują się periodyzacją życia wewnątrzłonowego. Neoamtologia i położnictwo stosują odpowiednie podziały dla noworodków. Medycyna wieku rozwojowego i higiena szkolna- dla okresu tzw. rozwoju progresywnego człowieka, gerontologia- dla okresy starości.
Okresy rozwoju osobniczego człowieka:
I Etap rozwoju wewnątrzłonowego(wewnątrzmacicznego), który obejmuje:
1)fazę zygoty(jaja płodowego), trwa od zapłodnienia do ok. 7-10 dnia ciąży
2)fazę zarodka(embrionalny), trwający od 7-10 dnia do końca 8 tygodnia ciąży(do chwili utworzenia łożyska)
3)fazę płodu(fetalny), od 9 tygodnia do urodzenia
II Etap rozwoju zewnątrzłonowego(pourodzeniowy), który obejmuje:
1.okres noworodka(do 28 dnia życia)
2.okres niemowlęcia(do ukończenia 1r.ż.)
3.okres wczesnodziecięcy(1-7r.ż.)
a)poniemowlęcy (do końca 3r.ż.)
b)przedszkolny(do końca 6r.ż.)
4.okres późnodziecięcy(od 7 do 14-15r.ż.)
a)wczesnoszkolny(od 7 do 10r.ż.)
b)pokwitania(od 11 do 15r.ż.)
5.okres młodzieńczy(od 16 do 20r.ż.)
6.okres dorosły(do 40r.ż.)
7.okres dojrzały(do 50r.ż.)
8.okres starości(od 50-60 r.ż.)
Rozwój płodu:
Ciąża trwa ok.40 tygodni i dzieli się na 3 okresy(trymestry):
I trymestr: (od zapłodnienia do 13-14 tygodnia). W tym czasie zaczynają się wykształcać struktury wszystkich tkanek i narządów. Rozwija się pępowina i kosmówka, z której powstaje łożysko.
II trymestr: (od 14-27 tygodnia). W tym czasie rozwijają się wcześniej wykształcone narządy dziecka.
III trymestr: (od 28 tygodnia do rozwiązania ciąży). W okresie tym zaczynają się odgrywać różnice osobnicze. W 1 i 2 trymestrze przyrost masy i długości dziecka jest prawie jednakowy, natomiast w 3 trymestrze jest największy i zależy od takich czynników jak predyspozycje genetyczne, odżywianie, stosowanie używek, warunki środowiskowe.
1 miesiąc:
-powstaje owodnia
-zawiązek serca
-tworzy się uk. krwionośny i nerwowy
-nerki, wątroba, przewód pokarmowy
-tworzy się pępowina
-związki kończyn
2 miesiąc:
-płuca
-mięśnie
-tworzy się mózg i kora mózgowa
-wykształca się twarz, związki oczu, uszu, podniebienie, żuchwa i szczęka z związkami zębów mlecznych
3 miesiąc:
-związki paznokci
-rozwinięte narządy płciowe
4 miesiąc:
-tkanka chrzęstna zaczyna kostnieć(widoczne ośrodki kostnienia)
5 miesiąc:
-kubki smakowe
-zęby
-brodawki sutkowe
-można określić płeć dziecka(przez USG)
6 miesiąc:
-wykształcają się komórki odpowiedzialne za świadome myślenie a dziecko staje się bardziej wrażliwe na dźwięki i ruch
-można zaobserwować ruchy oddechowe(USG)
7 miesiąc:
-podskórna tkanka tłuszczowa
-kostnieje szkielet
-mózg znacznie się powiększa i ma zwoje i bruzdy
-przekazywanie impulsów nerwowych jest coraz szybsze
-rozwijają się zmysły(mocno zmysł smaku)
-dziecko może odczuwać ból, reagować na światło i dźwięk
8 miesiąc:
-dziecko zapamiętuje głos matki i rytm bicia jej serca
9 miesiąc:
-dziecko kieruje się główką, przygotowując się do porodu.
Temat 8: Ontogenetyczna zmienność cech motorycznych.
Zasadniczą rolę w rozwoju motorycznym odgrywa układ nerwowy, a zwłaszcza struktury i procesy zachodzące w mózgu.
Z punktu widzenia możliwości rozwoju ruchów ważnymi procesami rozwojowymi są mielinizacja włókien nerwowych oraz inerwacja mięśni.
- Mielinizacja polega na tworzeniu się na włóknach nerwowych osłonki mielinowej wytwarzanej przez komórki Schwanna, która jest izolatorem aksonów. Zapobiega ona rozchodzeniu się bodźców na obszary sąsiednie, a tym samym zbędnemu pobudzaniu innych komórek. Poprawia to szybkość i efektywność przewodnictwa nerwowego, ograniczając typowe dla małych dzieci przyruchy, aż do wytworzenia się ruchów celowych- przejścia od ruchów błędnych do sensomotorycznych.
-Inerwacja mięsni polega na stopniowym wrastaniu w głąb włókien mięśniowych określonych zakończeń nerwowych wpływając na precyzyjniejsze wykonywanie poszczególnych czynności. Proces ten kończy się ok. 6r.ż..
Demel i Skład sformułowali 10 zasad obejmujących podstawowe reguły rozwoju motorycznego:
1.rozwój przebiega od reakcji ogólnych do specyficznych
2.rozwój ruchów przebiega wg następstwa cefalokaudalnego(stopniowe zstępowanie od głowy ku innym częściom ciała)
3.rozwój ruchów przebiega wg następstwa proksimalnego- odśrodkowo(od osi głównej)
4.rozwój ruchów przebiega od ruchów symetrycznych do asymetrycznych
5.łatwiejsze i wcześniejsze są ruchy acykliczne
6.rozwój motoryczny polega na wiązaniu sfery czuciowej z ruchową
7.rozwój ruchowy polega na stopniowym opanowywaniu ruchów i wdrażaniu się do ich kontroli
8.rozwój ruchów biegnie ku ich interioryzacji(uwewnętrznianiu) i intelektualizacji
9.rozwój ruchów odbywa się na zasadzie asocjacji i dysocjacji(syntezy i analizy)
10.rozwój motoryczny wspierany jest najpierw przez proprioreceptory(receptory wewnętrzne) i tangoreceptory(receptory dotykowo-kontaktowe), a później przez telereceptory(receptory odbierające wrażenia z pewnej odległości, np. wzrok, słuch).
Temat 9: Rozwój motoryczny noworodka i niemowlęcia.
Noworodek charakteryzuje się niewielką liczbą odruchów wrodzonych(bezwarunkowych). Okres ten nazywany jest fazą premotoryczną.
I grupę tworzą odruchy zapewniające podstawowe czynności życiowe(odruchy ssania, oddychania, wydzielania śliny, połykania, krzyku, czkawki, kochania).
II grupę tworzą odruchy dające początek powstawaniu odruchów warunkowych tym samym stwarzające bazę dla dalszego rozwoju(zaciskanie dłoni przy dotknięciu jej wnętrza, pełzanie, machanie nogami przy dotykaniu stopami płaszczyzny).
III grupa to odruchy stanowiące tzw. „ewolucyjną pozostałość po przodkach będące potwierdzeniem prawa Haeckla, że ontogeneza jest skróconym powtórzeniem filogenezy(odruch pływania, odruch Moro, odruch Babińskiego).
Faza promotoryczna(wczesnoruchowa):
-ruchy dziecka są mimowolne, impulsywne, pozbawione akcji zamierzonych dowolnychruchy błędne
-dziecko reaguje na niewielkie bodźce całym sobą niewspółmiernie do siły bodźca
-jest to efekt braku związków między sferami czucia i działania, wywołany brakiem doświadczenia oraz niedojrzałością analizatorów i ośrodków korowych
-z upływem czasu dochodzi do ściślejszego powiązania sfery zmysłowej z ruchowączynności sensomotoryczne
-kolejny etap po ruchach sensomotorycznych- ruchy manipulacyjne, dzięki tym ruchom dziecko zaczyna poznawać świat
-prowadzi to stopniowo do intelektualizacji rozwoju motorycznego
-apraksje(w miarę poznawania otoczenia dziecko zaczyna różnicować jego elementy i przedmioty, zmieniając lub dostosowując do nich zespoły ruchów; są one podstawą do tworzenia nawyków ruchowych, które kształtują się w 2-3r.ż.)
-w okresie niemowlęcym obserwujemy etapy pionizacji ciała, którym towarzyszą określone ruchy lokomocyjne
*ruchy pełzające i kroczne, zanikają w czasie dojrzewania wyższych ośrodków mózgowych(3-5 miesiąc życia)
*raczkowanie(8-10 miesiąc życia)
*chód(1-2r.ż.)
Okres poniemowlęcy:
-obejmuje 2 i 3 r.ż.
-zmiany motoryczności dziecka polegają na doskonaleniu czynności już znanych oraz opanowywaniu nowych ruchów
-obserwujemy kontrolowane formy biegu, pierwsze czynności samoobsługowe, chód jest sprawniejszy, pojawiają się umiejętności rzutów i podskoków oraz zaczątki ruchów acyklicznych, np. kombinacji biegu i skoku, chwytu i rzutu
-rozwój motoryki w tym okresie jest związany z opanowaniem mowy i stopniowym przechodzeniem od myślenia konkretno- obrazowego do abstrakcyjnego
-pojawiają się praksje(ruchy celowe)
Okres przedszkolny:
-wiek od 4 do 6-7 roku życia
-szybki rozwój motoryczności dziecka związany z dojrzewaniem ośrodkowego uk. nerwowego
-okres ten wyróżnia się ogromną spontaniczną aktywnością dziecka wywołaną zjawiskami struktury i funkcji
-rozwijające się narządy domagają się ruchu, który je doskonali i rozwija
-cechuje się „przyrostami jakościowymi” w postaci nabywania nowych umiejętności, precyzji, rytmu, płynności, harmonii
-ok.5 r.ż. jest „złoty okres motoryczności”(inaczej: „pierwsze apogeum motoryczności”)
-różnice dymorficzne w motoryczności są słabo zaznaczone, jedynie w rzutach 5-6letni chłopcy zyskują znaczną przewagę nad dziewczętami
-ujawnia się i utrwala laterizacja(większa sprawność 1 kończyny nad 2)
Rozwój motoryczny w młodszym wieku szkolnym:
-nadal przeważają procesy pobudzania nad hamowaniem
-ok.9-10r.ż. rośnie zdolność koncentracji
-etap dziecka doskonałego(drugie apogeum motoryczności)
-pełne opanowanie biegu, zróżnicowanie rzutów
-wzrost zainteresowania efektami, współzawodnictwo, zadowolenie z ćwiczeń
-aktywność sportowa, treningi
-dynamiczny rozwój zdolności motorycznych i parametrów fizjologicznych
Rozwój motoryczny w okresie pokwitania i w okresie młodzieńczym:
Okres pokwitania:
-u dziewcząt: 10-12r.ż.
-u chłopców: 12-14r.ż.
-zwiększenie wydzielania hormonów płciowych i wzrostu
-skok pokwitaniowy- znaczne przyspieszenie wzrastania, szczególnie kości długich, zmiana proporcji ciała; jest to okres „bujania”; proces trwa kilka lat
-ok. 2 lata od skoku pokwitaniowego występują podstawowe objawy dojrzałości płciowej
-następnie rozpoczyna się okres „pełnienia”, w którym następuje szybszy przyrost parametrów szerokościowych, masy ciała i tłuszczu
-zmiany motoryczności leżą w strefie psychiki
-w obszarze jakościowym sfery motoryki okres pokwitania charakteryzuje się tzw. pubertalną niezręcznością(ruchy stają się niezręczne, brak im harmonii, mniejsza jest ich dokładność i rytm)
-zmniejsza się zdolność uczenia ruchów
-objawem jest ociężałość i apatia ruchowa wywołana brakiem równowagi między procesami pobudzenia i hamowania
-zakłócenia objawiają się w: (wg Menela)
1)trudnych ruchach acyklicznych
2)ruchach kombinowanych
3)przy uczeniu się nowych ruchów
4)w postawie ciała podczas ruchów i Przysuchach
5)w ruchach wymagających wyjątkowej dokładności i precyzji
-są to procesy przejściowe
Okres młodzieńczy:
-powrót do równowagi
-kształtowanie się motoryczności pełnej, zrównoważonej, z dużym bogactwem ruchów i wysokim poziomem zdolności motorycznych
-zaznacza się dymorfizm płciowy budowy ciała, większa masa tłuszczu u kobiet
-kobiety przewyższają mężczyzn w ruchach precyzyjnych, w zachowaniu równowagi i gibkości
-u chłopców przewyższa szybkość i koordynacja
-zachowania ruchowe kobiety i mężczyzny cechują się dojrzałą motorycznością przejawiającą się w wysokiej ekonomii ruchów, działaniach dostosowanych do potrzeb i celów wynikających z codziennego życia, pracy, nauki
Motoryczność wieku dorosłego i dojrzałego:
-20-40r.ż.
-charakteryzuje się utrzymywaniem wysokich możliwości ruchowych
-osobnicy podejmujący pracę zawodową rozwijają motoryczność specjalną, ukierunkowaną na wykonywany zawód
-u osób trenujących wyczynowo, pierwsze lata tego okresu cechuje duża ekonomia, celowość i refleksyjność motoryczna; z upływem lat poziom motoryczności ulega obniżeniu, szczególnie w odniesieniu do koordynacji ruchowej i szybkości, mniejszy w odniesieniu do wytrzymałości i siły mięśniowej
-najszybciej maksimum możliwości osiąga siła dynamiczna i równowaga, następnie szybkość, koordynacja i dokładność ruchów, a najpóźniej siła statyczna
-wyraźne różnice dymorficzne
-mężczyźni: przewaga w sile i wytrzymałości
-kobiety: większa płynność, elastyczność, rytm i gibkość
-u kobiet przez: ciążę i klimakterium
Motoryczność okresu starości:
-starzenie się organizmu wywołane jest redukcją liczby komórek czynnych w najważniejszych organach(szczególnie w mózgu i mięśniach)
-następuje obniżenie zdolności przystosowawczych do czynników środowiska wewnętrznego
-zmienia się skład krwi, zakłócenia w ciśnieniu i zmiana ciepłoty ciała
-zaburzenia i zmiany w uk. nerwowym(zwiększona labilność emocjonalna, osłabienie pamięci, koncentracji uwagi)
-neufobia(ucieczka przed nauczaniem nowych ruchów i znacznymi wysiłkami fizycznymi)
-zubożenie ruchowe
-starcza nieporadność
Temat 10: Okresy rozwoju postnatalnego.
I okres noworodka:
-trwa do ustąpienia objawów związanych z porodem
-odpadnięcie pępowiny
II okres niemowlęcia:
-dziecko przyjmuje postawę pionową oraz porusza się jako istota dwunożna
-znamienne jest bardzo intensywne przyrastanie metryczne, a także intensywny rozwój uk. pokarmowego i doskonalenie ośrodkowego uk. nerwowego
III okres dzieciństwa:
podokres wczesnego (lub pierwszego) dzieciństwa:
-trwa od 1 do 3-4r.ż.
-zmniejszenie tempa wzrastania, przy wystąpieniu pierwszego pełnienia
-silny rozwój uk. kostnego, dalszy rozwój uk. pokarmowego
-uk. nerwowy osiąga pełną stabilizację
2. podokres przedszkolny:
-trwa od 3-4 do 7r.ż.
-zmiana uzębienia mlecznego na stałe(początek)
-wydłużanie organizmu
-zmieniają się proporcje głowy, tułowia i kończyn
-dalszy rozwój kośćca
-pobudzanie przeważa nad hamowaniem
-odruchy warunkowe rozwijają się do skomplikowanych i wyspecjalizowanych
-dziecko aktywne ruchowo
-początki morfologicznego różnicowania się chłopców i dziewcząt
3. podokres szkolny młodszy:
-trwa od 7 do 12r.ż.
-kończy się dojrzewaniem płciowym
-w początkowej fazie (8-10r.ż.) obserwujemy zahamowanie wzrastania(drugie pełnienie organizmu), a w końcowej fazie tego podokresu drugie wydłużanie się
-najważniejszym procesem tego podokresu jest kończenie się strukturalnego rozwoju większości narządów wewnętrznych, a także ustalanie się ich funkcji podobnych do organizmów dorosłych
-ogólna masa mięśni zwiększa się o ok. 5%
-ruchy są skoordynowane, różnorodne i zręczne
-uk. nerwowy cechuje wzmożone rozrastanie się płatów czołowych półkul mózgowych, a także rozwój nowych dróg nerwowych
-zanika czynność grasicy i przysadki mózgowej, a ich rolę przyjmuje tarczyca i gruczoły płciowe
-powinna zakończyć się zamianą uzębienia mlecznego na stałe
4. podokres szkolny starszy:
-okres dojrzewania płciowego
-ok. 12r.ż. u dziewcząt, 14 u chłopców do zakończenia procesów dojrzewania
-zanik grasicy, zmniejszenie czynności tarczycy
-kończy się rozwój gruczołów płciowych oraz funkcjonalny rozwój kory mózgowej
-czynność ośrodków podkorowych i wegetatywnych doskonali się
-uk. krążenia zbliża się do rozmiarów właściwych osobnikom dorosłym
-dysharmonia w tempie rozwoju serca(szybsze) i naczyń krwionośnych(wolniejsze) prowadzi do zaburzeń w krążeniu
-przyrost długości ciała(6-9cm w roku)
-zmieniają się proporcje ciała
-niezgrabność ruchów, brak koordynacji poszczególnych grup mięśniowych
-owłosienie płciowe, wielkość i wygląd narządów płciowych, gruczoły piersiowe
-pojawienie się menarche u dziewcząt
-ejakulacja u chłopców
IV okres młodzieńczy:
-trwa od uzyskania dojrzałości płciowej do zakończenia procesu wzrastania(kobiety 20r.ż., mężczyźni 23r.ż.)
-przyrosty długościowe są nieznaczne
-masa się zwiększa
-wzrost długości tułowia- zharmonizowanie proporcji ciała
-ustalenie rysów twarzy
-wielkość narządów wewnętrznych ustala się, a ich praca jest w pełni dojrzała
-wyjątek stanowi mózg(nadal ulega zmianom)
Temat 11: Wiek rozwojowy i metody jego oceny:
-pod pojęciem wieku kalendarzowego(inaczej metrykalnego lub chronologicznego) rozumiemy czas jaki upłynął od momentu urodzenia osobnika do momentu jego badania; jest to określona liczba lat, miesięcy, dni
-wiek rozwojowy jest miarą dojrzałości biologicznej organizmu, wskazuje on na stopień zaawansowania w rozwoju niektórych cech lub układów ustroju.
W pojęciu wieku rozwojowego wyróżniamy dwa jego komponenty:
1. biologiczną, informującą o wieku biologicznym, ustalonym w oparciu o poziom wykształcenia cech morfologicznych, fizjologicznych, motorycznych
2. społeczną, która informuje o poziomie społecznego rozwoju osobnika, wyznaczanego poziomem wykształcenia jego właściwości psychicznych, intelektualnych, dojrzałości społecznej, dojrzałości szkolnej
Te dwa komponenty wzajemnie się uzupełniają i warunkują.
Kryteria wieku rozwojowego:
wiek morfologiczny(sylwetki)
wiek kostny(szkieletowy)
wiek zębowy
wiek drugorzędnych cech płciowych
wiek fizjologiczny
wiek sprawności fizycznej
ad.1.
polega na porównaniu wielkości wybranej cechy(najczęściej wysokości i masy ciała, rzadziej obwodu głowy, klatki piersiowej) konkretnego osobnika w stosunku do normy dla danej populacji
ad.2.
Odzwierciedla stopień rozwoju układu kostnego. Określa się go na podstawie obrazu rentgenowskiego tych okolic ciała, w których procesy kostnienia przebiegają wolniej. Najczęściej badane są kości nadgarstka, nasady kości śródręcza i paliczków. Rentgenogram badanego porównuje się z odpowiednimi wzorcami z atlasu. Wzorzec najbardziej zbliżony pod względem kostnienia do ocenianego dziecka określa jego wiek rozwojowy(kostny).
ad.3.
Na podstawie bezpośredniej obserwacji w jamie ustnej ustalimy liczbę wyrżniętych zębów, ich rodzaj i stan rozwoju. Wyniki indywidualnych oznaczeń zestawiamy z odpowiednimi normami ustalonymi dla danej grupy, wieku i płci. Zarówno kolejność jak i liczba wyrżniętych zębów są ściśle określone w czasie. Porównanie liczby i stopnia wyrżnięcia zębów dziecka w danym wieku kalendarzowym i porównanie go z danymi populacyjnymi pozwala określić, czy wiek zębowy danego dziecka mieści się w zakresie normy, czy jest przyspieszony bądź opóźniony.
ad.4.
Wiek ten u chłopców określa się na podstawie zaawansowanych w rozwoju narządów płciowych(prącie, jąder, moszny) oraz owłosienia łonowego pachowego i na twarzy, natomiast u dziewcząt na podstawie piersi, owłosienia łonowego i pachowego.
ad.5.
Dotyczy tych zmian, które podlegają wymiernym zmianom rozwojowym, właściwości wykazujące związek z wiekiem i wysokością i masą ciała. Do takich cech należą: wartości ciśnienia tętniczego krwi(skurczowego i rozkurczowego), pojemność życiowa płuc i wskaźników wentylacji płuc, próby wydolności wysiłkowej.
ad.6.
Ustalamy podobnie jak cechy morfologiczne. Określamy poziom wykształcenia wybranej do oceny cechy motorycznej lub sprawności fizycznej konkretnego osobnika, następnie zestawiamy go z odpowiednimi charakterystykami, które dla danej grupy wieku i płci stanowią normy odniesienia.
Metody kontroli i normy oceny procesów wzrastania:
1.metoda tablic Pirqueta(porównanie cech dziecka ze średnimi)
2.metoda siatek centylowych
3.graficzna metoda oceny tempa i harmonijności rozwoju
4.metoda morfologiczna
5.metoda wskaźników proporcji(np. wagowo- wzrostowy Queteleta II=BMI=masa ciała w kg:wysokość ciała w m2)
Metody oceny rozwoju czynnościowego człowieka:
1)ocena wydolności fizycznej- opiera się na badaniu reakcji organizmu na obciążenie wysiłkiem(np. test Astranda)
2)ocena sprawności fizycznej- dotyczy 2 podejść:
a)tradycyjnego(autotelicznego), w którym ważne są przede wszystkim osiągnięcia ruchowe(przeskoczyć poprzeczkę, dalej rzucić piłką)
b)heterotelicznego, w którym celem głównym jest promocja zdrowia, pomiar sprawności ma spełniać funkcję motywującą do rozwijania zdrowia(dobrej wydolności tlenowej, sprawności aparatu ruchu, prawidłowości budowy i struktury ciała), ale i kształtowania zdrowego stylu życia nastawionego na satysfakcjonujący wygląd, wysoką zdolność do pracy i dobre samopoczucie.
Temat 12: Tendencja przemian=zmienność czasowa=trend sekularny
W ciągu pokoleń niektóre właściwości biologiczne człowieka ulegają zmianom. Mają one charakter adaptacyjny, nierewolucyjny i noszą nazwę tolerancji przemian, zmienności czasowej, trendu sekularnego. Elementami składniowymi tolerancji przemian są:
-akceptacja rozwoju i dojrzewania biologicznego
-zmiana kolejności niektórych etapów rozwojowych
-retardacja procesów inwolucyjnych
Akceptacja rozwoju- to międzypokoleniowe przyspieszenie rozwoju biologicznego i dojrzewania, które przejawiają się wczesnym osiąganiem kolejnych etapów rozwoju. Znaczniejsze nasilenie akceptacji dotyczy wysokości ciała niż masy ciała. Podkreśla się zmianę proporcji ciała, np. wydłużenie kończyn dolnych i brak zmian długości tułowia zwiększa się bardziej szerokość barków i klatki piersiowej natomiast jej głębokość nie ulega zmianom. Obserwuje się również tendencję dla wcześniejszego wyrzynania zębów mlecznych i stałych. Wcześniejsza jest inwolucja migdałków, szyszynki i grasicy, częściej mają miejsce zmiany gospodarki hormonalnej związanej z dojrzewaniem. Akceleracji ulega również rozwój motoryczny czego przejawem jest wcześniejsze siadanie, stanie, lepsze wyniki testów sprawności fizycznej. W niektórych regionach Polski a też dzielnicach dużych miast (np. Łódź) wyniki badań auksologicznych wskazują na decelerację rozwoju, będącą odzwierciedleniem trudnej sytuacji ekonomicznej rodzin badanych dzieci i młodzieży.
Zmiana kolejności niektórych etapów rozwojowych- dotyczy zmian kolejności wyrzynania się zębów stałych. Do niedawna z reguły jako pierwsze wyrzynały się dolne pierwsze trzonowce, a następnie pierwsze siekacze, a obecnie kolejność ta jest odwrotnie.
Retardacja procesów inwolucyjnych- dotyczy zwolnienia, zahamowania procesów starczych, np. przesuwanie w górę wieku menopauzy kobiet, opóźnienie zmian wstecznych w narządach ruchu, sprawności fizycznej, w zdolnościach akomodacyjnych oczu oraz zmianach masy narządów wewnętrznych.
Przyczyny tendencji przemian:
Heterozja (promień krzyżowanie odległości zamieszkania rodziców)
Poprawa warunków socjoekonomicznych
Zacieranie się różnic społecznych
Szczepienia ochronne
Przemiany żywieniowe
Podnoszenie poziomu wykształcenia społeczności