Podręcznik

Podręcznik szkolny - rodzaj książki podającej systematycznie i w określonej kolejności plan oraz materiał nauczania (określony wycinek wiedzy o rzeczywistości), na poziomie danej klasy zgodnie z celami nauczania przedmiotu. Podręcznik powinien pełnić nie tylko rolę środka dydaktycznego, ale wręcz “środka -metody” kształcenia.

Podręcznik szkolny powinien rozwijać myślenie uczniów oraz: zawierać zbiór wiadomości teoretycznych, prezentować treści w sposób systemowo ustrukturyzowany, wykorzystywać sposoby logicznego myślenia i demonstrować je uczącym się, stwarzać możliwości poszukiwania dróg samodzielnego poznania, integrować w swojej strukturze różne media edukacyjne (treści docierają różnymi kanałami przekazu). (za J. Skrzypczak [1])

1. Rodzaje podręczników rozróżniamy ze względu na:

• adresata - uczeń, student, nauczyciel

• etap i poziom kształcenia - do szkoły podstawowej (do 1 klasy), gimnazjum, liceum, kształcenia zawodowego (podręcznik warsztatowy), akademicki, doskonalenia zawodowego i podyplomowego itd.;

• przedmiot - do j. polskiego, biologii, matematyki itd.;

• sposób prezentowania treści - tekstowy, ilustrowany, obudowany (np. dodatkowe przezrocza, kasety audio lub wideo itp.), multimedialny (na CD-ROMie lub w sieci), hipertekstowy,

• zawartość i formę - podręcznik (gł. prezentacja treści), zeszyt ćwiczeń, zbiór zadań, atlas szkolny, wypisy (tekstów źródłowych), przewodnik do pracy własnej (samokształceniowej), przewodnik metodyczny (dla nauczycieli) itp.

• właściwe (j.w.) i uzupełniające (m.in. słowniki, encyklopedie, lektury (z opracowaniem krytyczno-metodycznym), vademecum, kompendia, roczniki statystyczne, poradnik warsztatowy, zbiory testów, wykłady (np. Feynmana wykłady z fizyki),

• konwencjonalne, programowane, kombinowane (połączenie tekstów tradycyjnych z problemowymi, programowanymi, audiowizualnymi, manipulacyjnymi itp. [1 s.35]

2.  Formy podręcznika

• podręcznik szkolny uniwersalny

• zeszyt ćwiczeń

• skrypt akademicki

• podręcznik do kształcenia korespondencyjnego (zeszyty z materiałem i instrukcjami do kolejnych “lekcji”)

• podręcznik programowany

• podręcznik “obudowany”

• podręcznik multimedialny

3.  Struktura podręcznika

Struktura podręcznika obejmuje elementy strukturalne i ich wzajemne powiązania.

Są to zazwyczaj [wg 3, podaję za 1 s. 44, (J. Skrzypczak podaje zestawienie, ale określa jako mało przejrzyste)]:

• problemowe i nieproblemowe ujęcie treści materiału;

• kształtowanie pojęć;

• sposób omawiania praw i teorii naukowych;

• sposób omawiania zagadnień technicznych i produkcyjnych;

• podział podręcznika na części, rozdziały i paragrafy;

• sposób opracowania rozdziałów przeznaczonych do samodzielnej pracy ucznia i do pracy pod kierunkiem nauczyciela;

• ilustracje, rysunki, schematy, tabele, mapy, i ich stosunek do tekstu;

• pytania, polecenia, ćwiczenia, i zadania;

• wskazówki dot. opracowania materiału, rozwiązania zadań, i wykonania ćwiczeń

• opisy doświadczeń

• sposób wyodrębniania treści ważnych

Propozycja wyróżniania elementów struktury W. Nowak [4, za 1 s.46]

Teksty

• tekst podstawowy:

• tekst słowny

• zapis symboliczny

• tekst słowno-symboliczny

• teksty uzupełniające:

• materiały “wspierające” tekst podstawowy (dowody twierdzeń, przykłady, komentarze metodologiczne)

• materiały nadobowiązkowe (uzupełnienia nawiązujące do poprzedniej nauki, materiały poszerzające)

• teksty wyjaśniające:

• przypisy

• odsyłacze do literatury

• objaśnienia symboli

Obudowa metodyczna (elementy pozatekstowe)

• System sterowania przyswajaniem i odkrywaniem:

• tekst motywacji

• pytania (kierujące czytaniem i myśleniem heurystycznym)

• przypisy heurystyczne i algorytmy

• instrukcje, uwagi i ostrzeżenia

• tekst rozwiązania zadań (wzory pracy)

• fragmenty syntetyzujące

• zestawienia i tablice

• streszczenia

• System utrwalania i kontroli

• pytania utrwalające kontrolne

• zadania i ćwiczenia

• wskazówki rozwiązania (pytania naprowadzające, polecenia, zaprogramowane rozwiązania)

• odpowiedzi

• teksty kontrolne i kryteria ocen

• System informacji

• przedmowa

• spis treści

• tytuły rozdziałów i podrozdziałów

• nagłówki informujące o rodzaju tekstu

• akapity

• podpisy (pod rysunkami, tablicami itp.)

• zróżnicowany druk, podkreślenia,

• skorowidze

• symbole informacyjne

• Ilustracje

• ilustracje obsługujące tekst ([fotografie - dop. M.K.], szkice, schematy, diagramy, grafy, rysunki geometryczne, wykresy)

• ilustracje związane z systemami sterowania, kontroli i informacji (rysunki instruktażowe, schematy, rysunki naukowo-poglądowe)

 

Podręcznik multimedialny o strukturze blokowej (na przykładzie m-m podręcznika chemii - Ed. Med. 2/2002):

• blok lekcje

• kompendium wiedzy Warto wiedzieć

• blok ćwiczenia

• układ okresowy pierwiastków

• słownik chemiczny

• indeksy tematów, indeks wideo, indeks animacji

4.  Funkcje podręcznika

W systemie kształcenia wielostronnego W. Okonia nawiązują do uczenia się poprzez: przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie (za J. Skrzypczak Ed. Med. 1/96):

• informacyjna - zawiera informacje z określonej dziedziny wiedzy reprezentowanej przez przedmiot szkolny, poza opisem obejmuje fotografie, rysunki, modele, schematy itp.;

• badawcza - treści ujęte w układ problemowy, zawierają pytania i problemy badawcze, inspiruje do badań własnych;

• transformacyjna - poprzez zawarte ćwiczenia przygotowanie do przetwarzania rzeczywistości, wyrabia sprawności, daje impuls do działań praktycznych;

• samokształceniowa - zaciekawia i pobudza do samodzielnego zdobywania wiedzy (myślenia i działania), motywuje, rozwija zdolności poznawcze;

Cz. Kupisiewicz dodaje jeszcze funkcje:

• autokontrolna - sprawdzenie ilośic i jakości wiedzy poprzez zadania i polecenia;

• samooceniajaca - samodzielna ocena wyników, podręcznik wskazuje właściwe rozwiązania zadań;

• autokorektywna - wymaga “zdolności” podręcznika do likwidowania luk w wyniesionych z niego wiadomościach (funkcja najtrudniejsza do spełnienia);

5.  Płaszczyzny oceny podręcznika (za J.Skrzypczak [2])

• merytoryczna - zgodność ze stanem wiedzy, wiarygodność informacji

• sposób strukturalizacji - wyróżnianie informacji o różnym stopniu trudności

• adekwatności zawartych treści - do określonego programu nauczania (podstawy programowej)

• językowa - poprawność, zrozumiałość dla ucznia, zawartość i definiowanie terminów przedmiotowych

• atrakcyjność prezentowania treści - zawartość i sposób prezentacji fotografii, rysunków, wykresów, tabel itp., oprawa edytorska podręcznika;

• estetyka i jakość wydania

 

 

1. J. Skrzypczak - Założenia modelowe audiowizualnego podręcznika chemii Wyd. Naukowe UAM Poznań 1978

2. J. Skrzypczak - Miejsce podręcznika we współczesnej szkole Edukacja Medialna 1/1996

3. W. Kojs - Uwarunkowania dydaktycznych funkcji podręcznika WSiP W-wa 1970

4. W. Nowak - Model akademickiego podręcznika logiki matematycznej dla studiów nauczycielskich Wyd. Naukowe UAM Poznań 1975

1

---