Możliwość wspomagania rozwoju socjalno- emocjonalnego u dzieci poprzez wprowadzenie do terapii psa- terapeuty

Psy reagują na sygnały niewerbalne, na to co my czujemy i myślimy; werbalna strona tej komunikacji odgrywa drugorzędną rolę. Dzięki temu zwierzę nie daje się zwieść i zmylić i reaguje zgodnie z emocjonalnymi potrzebami swojego otoczenia.

1. Badania.
W latach 60-tych psychoterapeuta dziecięcy Boris Levinson - ojciec animaloterapii,
podczas trwającej miesiące terapii chłopca odmawiającego jakiejkolwiek komunikacji, odkrył gotowość małego pacjenta do otwarcia się w obecności swojego psa. Małżeństwo Corson opracowało następnie wypływające z tego wnioski.

Obcowanie ze zwierzęciem, jako czynnik katalizujący, wpływa na odbudowę właściwej więzi społecznej pomiędzy ludźmi. Poprzez komunikację niewerbalną można zbudować dobry kontakt ze zwierzęciem, a następnie może on rozszerzyć się na krąg kontaktów społecznych, do którego krok po kroku będzie włączane otoczenie (Corson 1975).

McCulloch (1981), lekarz amerykański odkrył, że zabawa ze zwierzęciem wywołuje w organizmie reakcje chemiczne, które wpływają pozytywnie na organizm człowieka.

Najnowsze badania niemieckie dotyczą wpływu terapii z wykorzystaniem psów w klasach szkolnych. W pewnej klasie w centrum szkolnictwa specjalnego, do której raz w tygodniu przyprowadzany był pies, zaobserwowano następujące zjawiska:
- regularna obecność psa na początku lekcji prowadziła do podwyższenia poziomu koncentracji u dzieci,
- w dniach obecności psa w szkole stwierdzono większą koncentrację uwagi w czasie
pracy na lekcjach,
- w dniach obecności psa w klasie dzieci bawiły się ze sobą częściej niż w dniach kiedy nie było tam psa.
W oparciu o indywidualną pracę z dziećmi poza szkołą zwrócono uwagę, iż:
- u dwóch uczniów w czasie prowadzonej pracy indywidualnej można było zrezygnować z Enuresis lub Enkopresis,
- trójka dzieci nieśmiałych wyraźnie nabrała więcej śmiałości, co skutkowało pewniejszym sposobem wypowiadania się.
- agresywne dzieci potrafiły z empatią i zrozumieniem ćwiczyć z innymi dziećmi.
Inni rówieśnicy mieli też okazję poznać te agresywne zazwyczaj dzieci od innej, nieznanej dotąd strony.
Instytut Badań Zachowań badający relacje między człowiekiem a zwierzęciem przeprowadził wspólnie z Uniwersytetem w Wiedniu badania naukowe, w wyniku których miano stwierdzić czy obecność psów w klasie szkolnej ma wymierny wpływ na integrację społeczną dzieci. Wyniki tych badań mówią same za siebie:
- dzieci wykazywały wzrastające zainteresowanie psami,
- klimat w klasie poprawił się. Spośród 21 dzieci aż 18 chętniej przychodziło do szkoły
w dniach kiedy w klasie były psy,
-dzieci wykazywały w czasie lekcji większą uwagę oraz zainteresowanie tematem,
-w klasie spadł wyraźnie poziom agresji,
-dzieci wyjątkowo nieśmiałe i nieruchawe uaktywniały się i integrowaly się z rówieśnikami
-chłopcy zwracali większą uwagę na psy niż dziewczynki,
-poprzez kontakt z psami rozwinęła się empatia - jeden z kluczowych czynników integracji społecznej,
-dzieci przestały być uzależnione od wpływu opinii innych osób. Wzrosła umiejętność wydawania samodzielnych opinii.

Tak więc okazało się, że psy są widocznym katalizatorem w rozwoju zachowań społecznych oraz integracji w grupie.

2. Pies terapeuta
Pies terapeuta to nie tylko pies grzeczny, dobrze ułożony i łagodny. Musi on (po zaliczeniu testu wstępnego) odbyć wraz ze swoim przewodnikiem 6-cio miesięczne szkolenie. Odbywa się ono w formie weekendowych seminariów.
Szkolenie obejmuje część teoretyczną dla przewodnika psa oraz część praktyczną dla przewodnika i psa. W szkoleniu psa terapeuty szczególną rolę odgrywa jego posłuszeństwo oraz odporność na stres wywołany obciążeniem psychicznym, powstającym przy pracy z osobami niepełnosprawnymi, a także z osobami w podeszłym wieku.
Przewodnik psa terapeuty uczy się rozpoznawania oraz reagowania na potrzeby psa.
W mojej praktyce trenerki psa staram się przekazywać przewodnikom psów podstawową wiedzę na ten temat. W zależności od możliwości znoszenia obciążeń przez psa, zespół przewodnik-pies terapeuta otrzymuje zadania i prace w odpowiednich placówkach: od wizyt w domach opieki społecznej po wizyty w szpitalach i ośrodkach psychiatrycznych, a także rehabilitacyjnych.
Ze względu na dużą odpowiedzialność przy takich działaniach egzaminy posłuszeństwa psa terapeuty powtarza się co roku.

3. Dlaczego pies terapeuta?
Pies terapeuta może być wykorzystany m.in. w terapii zaburzeń zachowania, terapii zaburzeń mowy, przy leczeniu problemów emocjonalnych oraz zaburzonych zachowań społecznych, a także w terapii osób upośledzonych umysłowo.
Symptomy takie jak
- wyobcowanie, brak kontaktu z innymi ludźmi,
- zaburzona sfera samooceny,
- obniżona odporność na stres,
- hiperaktywność,
- nieśmiałość,
- agresja,
- brak dystansu do innych,
mogą ulec złagodzeniu i poprzez kontakt z psem terapeutą.
Pies jako współpracujący terapeuta odbiera ludzi takimi jakimi są i daje każdemu to,
czego od niego aktualnie oczekują. Przewagą psa terapeuty są jego spontaniczne reakcje oraz instynktowne stawianie granic i barier we wzajemnych kontaktach.
Bezpośredni kontakt psa terapeuty oddziałuje na wszystkie zmysły dziecka.
W sferze emocjonalnej terapia z użyciem psa terapeuty wpływa na uwrażliwienie odbioru bodźców zewnętrznych, rozwija świadomość odpowiedzialności za swoje działania, wzmacnia poczucie stabilności emocjonalnej oraz pomaga pokonywać uczucie strachu i zagrożenia.
W sferze społecznej kontakt z psem terapeutą uczy m.in. przestrzegania reguł zachowań. Zmniejsza zachowania agresywne, odbudowuje umiejętność nawiązywania kontaktów oraz wpływa na poczucie zaufania do innych. Reguluje również zwykłe zachowania społeczne w grupie rówieśniczej.
Czasowa obecność psa terapeuty w klasie szkolnej ma pozytywny wpływ na zachowania oraz stany emocjonalne wszystkich uczniów.

Wg Guttmana (1983) uczniowie w wolnym od nauki czasie ( np. na przerwach) wolą przebywać ze zwierzęciem niż w towarzystwie innych osób.
Dzieci posiadające zwierzęta domowe wykazują wysoką gotowość do zabaw i kontaktów z innymi dziećmi i rzadziej izolują się od grupy rówieśników.
W sferze motorycznej kontakt z psem terapeutą pozwala dzieciom polepszyć motorykę i postrzeganie własnego ciała. Służy jako podstawowy czynnik wyobrażenia sobie schematu organizmu. Zwiększa umiejętności poznawcze, takie jak koncentracja, spostrzegawczość, zdolność podejmowania decyzji, niekonfliktowe zachowania, a także umiejętność adekwatnego postrzegania zaistniałej sytuacji i odpowiedniego reagowania na nią.
Wpływ dogoterapii na powyższe obszary opisane zostały przez Olbrich'a (1997).
Zabawa i kontakt z psem wpływa na wszystkie sfery ludzkiego organizmu: cielesne, psychiczne, emocjonalne oraz społeczne.

Spotkanie z psem terapeutą to wydarzenie, podczas którego zarówno u osoby poddanej terapii, jak też u psa terapeuty dochodzi do różnych stanów emocjonalnych, z reguły wyzwalających radość i zadowolenie z takiego kontaktu. Wzrasta wzajemna uwaga, empatia, wpływająca pozytywnie na rozwój komunikacji werbalnej i niewerbalnej u dziecka.

Bergesen (1989) stwierdza, że dzieci, które w swojej klasie muszą opiekować się psem mają lepsze zdanie na swój temat. Przede wszystkim występuje u nich wzrost poczucia własnej wartości i poprawia się samoocena. Przejęcie odpowiedzialności za zwierzę rozwija poczucie kompetencji, które w rozwoju społeczno-emocjonalnym dziecka odgrywa decydującą rolę (Ewering, 1988).
W przedstawionym poniżej projekcie wykazano, że pies terapeuta jest pełnowartościowym czynnikiem w terapii defektów emocjonalnych.

Imponującym przykładem tej tezy jest reakcja dzieci dotkniętych autyzmem na kontakty z psami terapeutycznymi. Autyści często akceptują dotyk ciała zwierzęcia, np. głaskanie lub inne pieszczoty. Prowadzi to do późniejszej akceptacji dotyku ich ciała przez inne osoby. (Autyści nie akceptują i z reguły nie dopuszczają do żadnych kontaktów cielesnych).
Pełnowartościowa współpraca psa terapeuty jest też wg moich doświadczeń pomocna przy podejmowaniu kontaktów z dziećmi z wyjątkowo ciężkimi zaburzeniami oraz w kontaktach z dziećmi bardzo nieśmiałymi i zamkniętymi w sobie. Spełniają one bardzo pozytywna rolę i mają ogromny wpływ, czasem decydujący, na nawiązanie jakiegokolwiek kontaktu. Świadczy o tym m.in. poniższy przykład:

Po wielu nieudanych próbach uzyskania porady w różnych placówkach, m.in. poradniach przeciwnarkotykowych, przyszła do mnie matka 14-letniej dziewczynki odmawiającej wszelkich rozmów i kontaktów zarówno z matką, jak też z psychologami i nauczycielami. Opowiedziałem matce tej dziewczynki o naszym psie terapeucie. Został on na życzenie uczennicy wprowadzony do gabinetu. Dziewczynka okazała duże zainteresowanie zwierzęciem, usiadła obok niego i zaczęła go głaskać. Następnie doszło do zadawalającej wszystkie strony rozmowy, także między matką i córką.
Coraz większego znaczenia nabiera diagnostyka z udziałem psa terapeuty, szczególnie w sferze zaburzeń emocjonalno-społecznych.

4. Projekt.
Celem przeprowadzonego projektu było wzmocnienie rozwoju emocjonalnego ucznia z zaburzeniami zachowań. Ponieważ stosowane w dotychczasowej terapii metody nie przynosiły oczekiwanych efektów postanowiono skorzystać z metody pracy z psem terapeutą.

Badany uczeń objęty był od lat pomocą terapeutów, pedagogów i psychologów. Jednakże problemy szkolne utrzymywały się; pogłębiały się też deficyty emocjonalne. Uczeń wymagał dalszej pomocy i terapii.
Problemem była hiperaktywność i nieustanna potrzeba ruchu .
Udział psa terapeuty miał przynieść pomoc uczniowi i dokonać tego, czego nie udało się osiągnąć stosując inne metody terapeutyczne.

5. Praca z psem terapeutą.
Uczeń został poddany 3-miesięcznej terapii indywidualnej z udziałem psa terapeuty. Zajęcia miały odbywać się raz w tygodniu.
Z przyczyn organizacyjnych nastąpiła 2-miesięczna przerwa w tej terapii. Następnie zmieniono formę zajęć i zwiększono ilość godzin do 6-ciu. z czego 4 godziny terapii odbywały się z udziałem psa terapeuty w szkole, do której uczęszczał uczeń, a pozostałe dwie poświęcone były na terapię indywidualną.
Praca z udziałem psa terapeuty dostarczyła w szybkim czasie wielu cennych informacji poprzez obserwacje interakcji uczeń-pies terapeuta. Informacje te pozwoliły na uzyskanie nowych dodatkowych metod diagnozowania ucznia, jak też ustalania dla niego dalszej terapii.

W opisanych poniżej pięciu przykładowo wybranych sytuacjach pracy z uczniem przedstawiono rezultaty jej oddziaływania .
Pierwszy kontakt ( w czasie wakacji) z psem terapeutą Wanadu - moim szkockim owczarkiem - miał charakter zapoznania się obu stron ze sobą. Uczeń przekonał się co pies ten lubi, a czego nie toleruje we wzajemnych kontaktach. Okazało się, że Wanadu oddala się od niego, gdy chłopiec dziko i głośno krzycząc biegnie do niej, a z zadowoleniem bawi się z nim, gdy nie jest do tego przymuszana.
Była to nauka samokontroli i hamowania własnych emocji.

Ten ważny moment w nauce dzieci hiperaktywnych odpowiada metodzie terapii w poprawianiu samokontroli bez zmuszania do bezruchu. Dzieci uczą się opanowywać swoje impulsywne reakcje i zachowywać się kooperatywnie.
Pies terapeuta stwarza całkiem inne możliwości reagowania osobom poddanym tego rodzaju terapii. Reaguje bezpośrednio i spontanicznie i z tego powodu jego zachowania są dla dzieci bardziej zrozumiałe i czytelne.

Pokazuje to następny przykład:
Uczeń czekał już na nas na dziedzińcu szkolnym. Był bardzo pobudzony ruchowo. Skakał, biegał dookoła i nie przestrzegał ustalonych granic zachowania. Chciał koniecznie skupić uwagę innych na sobie.
Uczeń chciał wyciągnąć Wanadu z samochodu, ale ona odwróciła się od niego i nie wykazywała nim zainteresowania. Ponieważ uczeń nie uzyskał oczekiwanej uwagi swoim zwyczajowym zachowaniem, zdziwiony był tym co się stało. Odpowiedzią dla niego było stwierdzenie, że może dziś jest inaczej niż zwykle. Uczeń przemyślał sytuację i szybko uspokoił się. Pies docenił tą zmianę i merdając ogonem zaczął się z nim bawić.
W następnej godzinie bawił się z Wanadu spokojnie. Szczotkował jej sierść, głaskał ją i karmił smakołykami, które służyły tym razem do zyskania bliskości psa i umożliwiały bliski kontakt ciała. Chłopiec był tak skoncentrowany na psie, że nie zauważył dzieci z innej klasy, które do niego przyszły.
Jeszcze inne spotkanie potwierdza rolę, jaką odgrywa pies terapeuta w diagnostyce:
przy próbie nauki Wanadu nowych sztuczek okazało się, że nigdy nie chwali on psa za jego osiągnięcia. Na uwagę, że powinien pochwalić psa uczeń nie zareagował. Byłam zdziwiona brakiem reakcji i spróbowałam jeszcze raz wpłynąć na niego, aby pochwalił psa.
Prawdopodobnie nie umiał nagradzać ani nie potrafił obchodzić się z pochwałą.
Wyłoniło się pytanie: jak należy oddziaływać na dziecko, które nie zna pochwał?
Przy następnym spotkaniu krótkie „super” ze strony chłopca towarzyszyło dobrze wykonanej przez psa sztuczce. W następnych godzinach chwalił psa bardziej spontanicznie i wylewnie.
Następnym krokiem w terapii było towarzyszenie mu w czasie lekcji w szkole. Celem było uzyskanie spokojnego zachowania chłopca w czasie zajęć lekcyjnych w obecności psa. Rzeczywiście w czasie lekcji uczeń siedział spokojnie i cicho. Był skoncentrowany i pracował z uwagą.

Dokładne obserwacje zachowań psa terapeuty wobec dziecka sprawiły, że zauważono, iż reakcje psa odpowiadają aktualnym potrzebom dziecka. Np.: jeżeli dziecko było wg własnej oceny potraktowane niesprawiedliwie, reagowało jak zburzony domek z kart: zaczynało przeszkadzać na lekcji, stawało się ekstremalnie niespokojne, a argumenty i interwencje nauczyciela pozostawały bez reakcji.
Wanadu przeciwnie, zabiegała w tych sytuacjach o bliski z nim kontakt aż w końcu chłopiec zaczynał ją głaskać i przytulać.

Efektem takich zachowań psa było szukanie przez chłopca bliskości psa w sytuacjach dla niego nieprzyjemnych. Znajdując bliskość psa szybko uspokajał się i wyciszał.
Opisane sytuacje ukazują rodzaje wpływu psa terapeuty na leczone dziecko.
Tak jak każda forma terapii, także terapia z wykorzystaniem psów potrzebuje przejrzystych warunków. Aby uzyskać efekt wykorzystywać można tylko psy, które są do tej roli specjalnie wyszkolone. Przewodnik psa terapeuty stanowi wraz z nim zespół terapeutyczny. Także czas pracy psa terapeuty musi być ściśle określony. Wskazują na to przedstawione przykłady pracy psa w klasie szkolnej.
Obecnie tylko niewiele psów terapeutów jest do dyspozycji w pracy psychologów i pedagogów. Z tego też powodu została zrealizowana mała ilość projektów z udziałem psów terapeutów.
Większość psów terapeutów wykorzystywana jest do takich działań, jak odwiedziny w placówkach szpitalnych lub innych. Służą głównie jako psy do głaskania i pieszczot. Jeżeli w niedługim czasie praca psa w terapii psychologicznej nie będzie kontynuowana stanie się jedynie empiryczną formą badań.
Pracę z psem terapeutą oceniam jako jedną z lepszych możliwości terapeutycznych, spełniających oczekiwania pacjentów. Z obserwacji moich oraz doświadczeń wynika, że terapia z wykorzystaniem psa nie zawsze ma sens, ale w wielu przypadkach może wspaniale pomóc.

Tłumaczenie: Katarzyna Słaba
Andrea Nowy, LSR Oberosterreich
publikacja: wortal PSY24.PL ( www.psy24.pl )

---