4. Pojęcie społecznego stylu funkcjonalnego i konwencji stylistycznej

Istnieją pewne społecznie ustalony sposób mówienia i pisania, które są realizowane w wypowiedziach jednostkowych, ale nie można ich tylko do nich sprowadzać, powstają w określonych i zazwyczaj powtarzających się sytuacjach i właśnie wtedy mamy do czynienia ze społecznym stylem funkcjonalnym.

Społeczny styl funkcjonalny- zespół intersubiektywnie (takich, które są dostępne większej ilości osób niż jedna) istniejących reguł, określający zasób używanych słów w danym typie wypowiedzi, sposoby ich zestawiania, powodujących szereg zbitek słownych, występujących tylko w obrębie danego stylu, a niepojawiających się w stylach innych- są przede wszystkim sprawą frazeologii (np. w stylu kancelaryjnym sformułowanie „powołując się na…”). Istnieją style takie jak kancelaryjny, naukowy, publicystyczno- polityczny itd.- każdy z nich „obsługuje” (jest przyporządkowany) do określonych sytuacji społecznych; zakłada użycia, które są umotywowane tylko w jego obrębie- w obrębie innych stylów już by nie były.

Tutaj miejsce na przykłady dla lepszego zrozumienia tematu

Chcąc powiedzieć, że ktoś umarł można powiedzieć: „zmarł”, „zakończył żywot” , „zasnął w Bogu”, „nastąpił zgon”; ale w wulgarnych sformułowaniach żargonowych można rzec, że „wykitował”, „poszedł do Abrahama na piwo”. - oznaczają to samo, ale różnią się precyzyjnością lub wynikają z odmiennych sytuacji psycho- socjologicznych. Tych „ładniejszych”- „zmarł, zakończył żywot” używa się raczej w mowach żałobnych lub w drukowanych w prasie wspomnieniach o zmarłym (wypowiedzi i charakterze uroczystym). Urzędnik powie, że „nastąpił zgon”. W wypowiedzi potocznej można powiedzieć, że „ktoś się przekręcił”. Wszystkie przytoczone zwroty mają określone zabarwienie i dlatego mogą uczestniczyć w wypowiedziach reprezentujących określony styl- tu lekka komplikacja- są takie sformułowania, które mogą się pojawiać w każdym stylu- np. „umrzeć”.

Wszystko co powyżej ma się tak oto do literatury- wypowiedzi literackie są realizacją określonego stylu- więc odznaczają się danymi właściwościami, które w obrębie innego stylu nie występują- np. budowa wersyfikacyjna (poza paroma wyjątkami) nie pojawia się poza wypowiedziami literackimi. Dotyczy to także słownictwa- w każdej epoce jakieś słowa są uznawane na literackie i ich używanie jest uzasadnione właściwie tylko w jej obrębie.

Konwencja stylistyczna-sposoby mówienia utrwalone w literaturze, o charakterze systemowym- zewnętrzne wobec konkretnej wypowiedzi; utrwalone w systemie mówienia, rozwijającym się według konkretnych zasad i charakteryzujących określony prąd literacki (np. romantyzm) czy określony typ wypowiedzi ( taka sobie na przykład sielanka).- właśnie dlatego mówi się o stylach epoki lub o stylach danej wypowiedzi literackiej jako o zjawiskach szerszych, do których odwołuje się konkretna wypowiedź.

19. Tonizm- wiersz toniczny - wystąpił w poezji XX w. Odznacza się stosunkowo najmniejszą stabilnością i wyrazistością zasad organizacji, polega zwykle na częściowo uporządkowanym przeplocie kilku formatów zestrojowych lub modyfikacjach jednego formatu, przeważającego w całym utworze. Rytmizacja takich wierszy rzadko opiera się wyłącznie na kombinacjach zestrojowych, aktywizuje na ogół także sporadyczne wyrównania akcentowe i sylabowe. Granice między nieregularnym wierszem tonicznym a regularnym i nieregularnym wierszem tonicznym a wierszem wolnym są dość płynne (Słownik terminów literackich)

tonizm -opierał się na równej liczbie akcentów w każdym wersie;

• powstał w XIX wieku;

• zaliczany jest do wersyfikacyjnych systemów numerycznych;

• wiersz toniczny zaliczany jest do wiersza regularnego;

• w opisie wiersza tonicznego podaje się liczbę zestrojów akcentowych, składających się z:

• akcentów głównych (oksytoniczny, paroksytoniczny, proparoksytoniczny, daktyliczny);

• akcentów pobocznych (dodatkowy akcent na pierwszej lub drugiej sylabie w zestroju);

• konstatntą wersyfikacyjną jest w równa w każdym wersie ilość zestrojów akcentowych i jednocześnie akcentów głównych (różnie rozłożonych w kolejnych wersach) z zachowaniem sylabizmu nieregularnego (wykluczony jest sylabizm ścisły);

• wiersz toniczny może mieć postaci:

tonizm regularny

• wszystkie wersy o identycznej liczbie zestrojów akcentowych;

tonizm nieregularny

• w różnych konfiguracjach przeplata stałe formaty wierszowe, tworząc założony z góry i przewidywalny wzorzec rytmiczny;

• nieregularność tonizmu polega na tym, że kolejne wersy nie mają tej samej liczby zestrojów akcentowych;

• Na nieregularność wiersza tonicznego wpływają dwa elementy:

• Fragmenty utworu o równej ilości zestrojów akcentowych rozbijane są wersami z ich mniejszą lub większą ilością.

• Podział na zestroje akcentowe jest mniej obiektywny niż sylaby czy stopy akcentowe, bo zależy (choć w niewielkim stopniu) od odczytania tekstu przez czytelnika.

• Najczęściej spotykane formanty wersyfikacyjne wiersza tonicznego to:

• trójzestrojowiec (bez średniówki);

• sześciozestrojowiec ze średniówką po trzecim zestroju akcentowym;

• tonizm i wiersze toniczne odnajdujemy m.in. w utworach: W. Broniewskiego, T. Gajcego, K. Iłłakowiczówny, J. Tuwima,

17. Podstawowe stopy i ich walory stylistyczne. Cezura i diereza. Kataleksa i hiperkataleksa. Prawo zamiany stóp.

Stopa- najmniejsza, powtarzająca się regularnie rytmiczna cząstka wersu, o ustalonej postaci sylabiczno- iloczasowej lub sylabiczno- akcentowej, będąca zespołem kilku sylab długich i krótkich lub akcentowanych i nieakceptowanych. Wewnętrzna budowa stopy oparta jest na opozycji składnika mocniejszego (długiego lub akcentowanego) i słabszego (krótkiego lub nieakceptowanego). Mocna część stopy współcześnie jest nazywana arsa, słaba tezą.

Wyrożnia się rozmaite rodzaje stóp (!- akcent)- wypisuje tylko charakterystyczne dla polskiej i nie uwzględniam długich i krótkich stóp

Amfibrach _!_

Anapest_ _ !

Daktyl ! _ _

Jamb _ !

Peon III _ ! _ _

Spondej ! !

Prawo wymienności stóp stanowiło, że jedna stopa długa równa się dwom krótkim (— = ) i odwrotnie ( = —). Np. jamb — w wyniku rozwiązania arsy (— = ) mógł być zastąpiony przez trybrach (którego nie omawialiśmy-podaje przykład, kto ciekawy niech sprawdza) , daktyl zaś — po ściągnięciu tezy ( = —) mógł być wymieniony przez spondej — —. (były oba, można podać jako przykład na egzaminie)Niektóre rodzaje stóp, zwłaszcza złożonych z jednorodnych elementów, występowały wyłącznie w roli stóp zastępczych. np. spondej (reszty nawet nie wspominaliśmy). Prawo wymienności stóp stosowane było w rozmaitym zakresie zależnie od gatunków wierszowych; ograniczało ono wydatnie ogólną regułę budowania wersu z jednakowych stóp, współdziałając dodatkowo z rozmaitymi szczegółowymi normami, określającymi inne dopuszczalne odstępstwa od tej reguły (np. kataleksa). Niektóre krótsze stopy mające mniej niż 5 (np. jamb, trochej, anapest) występowały w wierszu antycznym w postaci podwojonej i w takim kształcie stanowiły główną jednostkę miary wersowej, zwaną metrum. Podział wersu na stopy i metra wynikał z porządku następstwa głosek długich i krótkich, niezależny był natomiast od granic wyrazu (cezura) oraz jakichkolwiek innych działów językowych: semantycznych czy składniowointonacyjnych..

Dorzucam definicje, będzie prościej skojarzyć

cezura (odcięcie) - w wierszu sylabotonicznym przedział międzywyrazowy przecinający stopę; występuje w wierszach, gdzie układy stopowe nie pokrywają się z wyrazowymi, a więc najczęściej w jambie, daktylu i anapeście, które - w przeciwieństwie do trocheja, amfibracha i peonu III -- nie mają naturalnegi dla polszczyzny akcentu paroksytonicznego.

diereza podział) -- w wierszu sylabotonicznym zharmonizowanie działu między stopami z końcem wyrazu; wytwarza wyraziste i monotonne członowanie rytmiczne, szczególnie łatwe do osiągnięcia w trocheju, amfibrachu i peonie III, które mają akcent na przedostatniej sylabie.

kataleksa (ostatnia zgłoska, zakończenie) -- w wierszu sylabotonicznym skrócenie ostatniej stopy w klauzuli wersu lub przed średniówką o jedną lub dwie sylaby nieakcentowane. Ten ostatni przypadek nazywa się kataleksą podwójną lub dużą. Kataleksę uważa się za modulację rytmu, nie za jego zakłócenie. Podlegać jej mogą wyłącznie stopy zakończone sylabami nieakceptowanymi(ważne), a więc trochej, amfibrach, peon III idaktyl (w tym ostatnim możliwa jest kataleksa podwójna). Umieszczenie w klauzuli pełnej stopy zwie się kataleksą.

hiperkataleksa ( ostatnia zgłoska, zakończenie) -- w wierszu sylabotonicznym rozszerzenie ostatniej stopy w klauzuli wersu lub przed średniówką o dodatkową sylabę nieakcentowaną; spotykane tylko w stopach zakończonych sylabą akcentowaną: w jambie 

(
) i anapeście 


(
). Uważane za modulację rytmu, nie za jego zakłócenie

18. Heksametr antyczny a heksametr polski- próby adaptacji, luźniejsze nawiązania

Heksametr antyczny w poezji starożytnej miara wiersza numerycznego, będącego układem wersów dzielonych na 6 stóp, czyli regularnych cząstek o ustalonej postaci sylabiczno-iloczasowej. Wers, zawierający zespoły sylab długich (-) i krótkich (U), składał się z 4 stóp daktylicznych (-UU) niekiedy zastępowanych spondejem (- -), piątej zawsze daktylicznej oraz szóstej będącej trochejem (-U) lub spondejem. Wers heksametru antycznego zawierał stały podział wewnętrzny, najczęściej w obrębie trzeciej stopy, a kolejne jego zapisy tworzyły układ stychiczny lub stroficzny. Heksametr antyczny występuje w eposie Homera i elegiach, hymnach i epigramatach Kallimacha.

Heksametr polski wiersz wzorowany na heksametrze antycznym, w którym w miejsce sylab długich i krótkich (iloczasu) zastosowano regularność polegającą na układzie akcentów, stąd heksametrze polskim. występuje wers sześcioakcentowy, złożony z trochejów (- -) i daktyli (- - -). Wzorem tego typu wiersza w literaturze polskiej jest Pieśń Wajdeloty z Konrada Wallenroda A. Mickiewicza (Skąd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki) oraz Bema pamięci żałobny rapsod C. Norwida (Czemu, cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz).

22. Budowa strofy, czynniki treściowe, rytmiczne, rymowe. Strofy tradycyjne: tercyna, sekstyna, oktawa, strofa saficka, sonet (dwie odmiany), triolet.

Strofa- w utworze wierszowanym zespół wersów swoiście zorganizowany jako całość, wyodrębniony graficznie i powtórzony w tym samym kształcie dwa lub więcej razy.

Budowa stroficzna wypowiedzi wiąże się z muzyczno-pieśniową genezą poezji. O całościowym charakterze s. jako nadrzędnej wobec wersu jednostki wierszowej decyduje kilka czynników, które współistnieją, ale nie muszą występować łącznie i tylko jeden z nich może zapewnić strofie. wyrazistość budowy:

*liczba wersów i ich ukształtowanie rytmiczne,

*układ rymów, rozczłonowanie składniowo-intonacyjne,

*powtórzenia i paralelizmy leksykalne, spójność znaczeniowa.

Podstawowym kryterium rozróżniania i klasyfikacji s. jest liczba współtworzących je wersów. Na tej zasadzie wyodrębnia się dystych, tercet, oktawę, itd. oraz strofy o większej niż 10 liczbie wersów. Wśród s. o określonej liczbie wersów wyróżnia się s. złożone z wersów o tym samym wzorcu metrycznym (strofa izometryczna) oraz s. złożone z wersów o różnej budowie (strofa heterometryczna). W obu typach przeważają s. o parzystej liczbie wersów, co pozostaje w związku z zasadą paralelizmu, leżącego u podstaw budowy stroficznej, w której zachodzą równoległości pomiędzy pojedynczymi wersami i większymi fragmentami współbudującymi s., np. wersami tworzącymi pary rymowe, członami składniowymi itd. Układ rymów w obrębie s. wiąże daną grupę wersów w całość, wyodrębniając ją spośród innych analogicznych całości. Jest czynnikiem decydującym o wyodrębnianiu się stroficznych typów w ramach s. o określonej liczbie wersów (np. oktawy wśród s. 8-wersowych, tercetu wśród 3-wersowych itp.). Najczęściej strofa stanowi układ rymowy zamknięty (strofa zamknięta), w którym zakończenia brzmieniowe poszczególnych wersów znajdują swoje odpowiedniki w obrębie tej samej całości stroficznej, rzadziej występują układy rymowe otwarte (strofa otwarta), wiążące strofy między sobą, np. w tercynie. Czynnikiem podkreślającym całościowy charakter strofy oraz wzmacniającym paralelną w jej obrębie organizację wersów i rymów jest jej budowa składniowa; s. bywa zazwyczaj zwartą całostką syntaktyczną zakończoną mocnym działem intonacyjnym. W strofach o liczbie wersów powyżej czterech występuje w obrębie tej podstawowej całości dwudzielność składniowa, pozwalająca wyodrębnić w strofie symetryczne człony składniowo-intonacyjne. Spoistość i współodpowiedniość poszczególnych strof wzmacniają występujące w ich obrębie powtórzenia leksykalne (anafora, epifora), a także często refren otwierający lub zamykający strofę jako samodzielną całostkę treściową w ramach utworu. Strofa jako jednostka budowy treściowo-rytmicznej wiersza występuje głównie w utworach lirycznych, choć pojawia się także w epice, np. oktawa. Podstawowe formy stroficzne stosowane w poezji europejskiej wykształciły się w rymowanych wierszach hymnologii średniowiecznej, w prowansalskiej poezji oraz nieliczne - w twórczości antycznej. W lit. polskiej stroficzna budowa wiersza występuje w utworach reprezentujących wszystkie systemy wersyfikacyjne; w wierszu najnowszym s. przybiera czasem postać strofoidy.

Znowu dorzucam definicje, bo łatwiej ogarnąć

Tercyna, trójwersowa strofa rymowana z rymem okalającym, w której środkowy wers strofy pierwszej rymuje się z pierwszym i trzecim wersem strofy następnej. Tercyna występowała często w poezji włoskiej (użył jejDante Alighieri w Boskiej Komedii), w literaturze polskiej pojawiła się w twórczości J. Kochanowskiego. Posługiwali się nią chętnie poeci Młodej Polski.

Sekstyna gatunek poezji lirycznej wywodzący się z literatury prowansalskiej. Składa się z sześciu zwrotek sześciowersowych i jednej trzywersowej zamykającej utwór. Należy do liryki refleksyjnej. Do literatury polskiej wprowadził sekstynę J. Kochanowski, a stosował m.in. J. Słowacki.

Oktawa strofa zbudowana z 8 wersów 11-zgłoskowych, wywodząca się z ludowej poezji włoskiej, od czasu renesansu znana w wielu literaturach europejskich. Stosowana szczególnie w wierszowanych gatunkach epickich.

Strofa saficka rodzaj zwrotki 4-wersowej, której nazwa pochodzi od imienia poetki greckiej Safony. W poezji polskiej strofa ta pojawiła się w XVI w. i składała się z trzech wersów 11-zgłoskowych (5 + 6) oraz jednego 5-zgłoskowca, zawierającego puentę rytmiczną i znaczeniową strofy.

Triolet - strofa 8-wersowa o dwóch rymach i schemacie rymowym: ABaAabAB, w której wers pierwszy powtarza się jako czwarty i siódmy, a drugi jako ósmy.

Sonet - kunsztowna kompozycja poetyckiego utworu literackiego, która złożona jest z 14 wersów zgrupowanych w dwóch czterowierszach (tetrastychach), rymowanych zwykle abba abba i dwóch trójwierszach (tercynach). Pierwsza zwrotka zwykle opisuje temat, druga odnosi go do podmiotu wiersza, a tercyny zawierają refleksję na jego temat.

W odmianie włoskiej sonetu dwie ostatnie zwrotki mają rymy podwójne (cdd cdc, cdc dcd itp.) tak ułożone, by nie można ich było zamienić na czterowiersz i dwuwiersz. W odmianie francuskiej, zapoczątkowanej w XVI wieku przez C.Marota , przy zachowaniu układu graficznego dwóch ostatnich zwrotek ich rymy układają się w czterowiersz i dwuwiersz (np. cdc dee). Pierwsze sonety w poezji polskiej (Mikołaj Sęp Szarzyński) nawiązywały do wzorów francuskich, dopiero w XVII wieku ustaliła się ostatecznie włoska forma sonetu (Jan Andrzej Morsztyn).

21. Instrumentacyjna, wierszotwórcza i stylistyczna rola rymu w wierszu

Rym- powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w wierszu) lub zdania (w prozie). Powtarzające się w r. zespoły głoskowe noszą nazwę komponentów rymowych.

Funkcje rymów

1) Instrumentacyjna rola rymu wynika stąd, że jest on jednym z bardzo wyrazistych sposobów kształtowania brzmienia wiersza. Decydujące znaczenie ma przy tym zarówno postać, jak i układ występujących w utworze rymów. Odmienny walor foniczny ma więc stosowanie rymów żeńskich lub męskich, bogatych czy też ubogich we współbrzmienia, dokładnych lub przybliżonych, a poza tym powtarzających się wielekroć na przestrzeni całego utworu lub też zestawianych tylko w parach pojedynczych, występujących w bezpośredniej bliskości bądź też oddalonych itd.

2)Wierszotwórcza rola rymu - rym jest ważnym czynnikiem współtworzącym wierszową organizację tekstu, chociaż niewystarczającym, aby samodzielnie, bez współdziałania z innymi czynnikami, nadać jakiejś wypowiedzi znamię wiersza. Im więcej cech rymu ma charakter ustabilizowany (postać, miejsce występowania, układ), tym bardziej znacząca jest jego funkcja wierszotwórcza.

3)Stylistyczna rola rytmu - rym, zestawiając współbrzmienia, kojarzy ze sobą wyrazy, a więc jednostki obdarzone określoną wartością znaczeniową. Równocześnie ustala z góry zasadę wyboru i eliminacji pewnych słów z ogólnego zasobu wyrazowego danego języka (np. rym męski eliminuje wyrazy akcentowane na przedostatniej sylabie). Są to wszystko działania w semantycznej sferze tekstu. Z zespolenia fonicznej i semantycznej roli rymu rodzi się jego funkcja stylistyczna.

---