ODMIANA RODZIMYCH I OBCYCH NAZW MIEJSCOWYCH

NAZWY MIEJSCOWE = nazwy wszelkiego rodzaju obiektów geograficzne (kontynenty, państwa, krainy, regiony, miasta, osady, wsie, gór, rzeki, jeziora, morza, oceany, dzielnice, ulice, place i inne)

Deklinowaniu podlegają tylko te rzeczowniki danej klasy, które można włączyć do polskiego systemu deklinacyjnego (przede wszystkim polskie i spolszczone).

Tradycyjnie deklinujemy tylko nazwy zakończone na -a lub na spółgłoskę (dotyczy głównie nazw w wersji polskiej lub spolonizowanej graficznie i fonetycznie, np. Londyn, nie London). Istnienie polskiej wersji nazwy obcej nie przesądza o jej deklinowaniu (np. Monachium)

Aby odmienić daną nazwę należy poznać jej rodzaj i liczbę. W ustalaniu ich bierzemy pod uwagę postać graficzną nazwy, tradycję jej odmiany oraz obecny zwyczaj lokalny.

Kryterium budowy jest często zawodne, np.: Bydgoszcz, Choroszcz -> rodzaj żeński (D. Bydgoszczy, Choroszczy) ale Małogoszcz -> rodzaj męski (D. Małogoszcza); Nieśwież -> rodzaj męski (D. Nieświeża) ale Trzebież -> rodzaj żeński (D. Trzebieży)

Ostrów może być męski (Ostrów Wielkopolski) lub żeński (Ostrów Mazowiecka)

Miedzyzdroje, Końskie -> liczba mnoga (D. Międzyzdroi, Końskich) ale Zakopane liczba pojedyncza (D. Zakopanego)

ODMIANA RZECZOWNIKOWA

Większość polskich i obcych nazw ma odmianę rzeczownikową!

Nazwy rzeczownikowe w liczbie pojedynczej:

• zakończone na -a - najczęściej żeńskie

• na spółgłoskę - najczęściej męskie

• na -e, -o - najczęściej nijakie

1. Zakończenie na fonetyczną spółgłoskę - odmiana rzeczownikowa męska. Wybór modelu twardotematowego (z Msc zakończonym na -`e) lub miękkotematowego (z Msc zakończonym na -u) podlega podobnym kryteriom jak w odmianie nazw osobowych, z tym, że !!!miękkotematowo odmienia się większość nazw zakończonych na -m i -w (Bytom, Chocim, Radom, Gocław, Innowrocław)!!!

2. Zakończone na -a (poza strukturami przymiotnikowymi) - jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego (Alaska, Belgia Cedynia, Zambia, Madera, Mongolia). Ten sam wzorzec odn\miany mają teżniektóre nazwy zakończone na spółgłoskę moiękką lub stwardniałą (Gać, Bydgoszcz, Chocież, Radość, Trzebież, Żmudź) oraz twardą (Gołdap !!! Kołbiel, Panew, Supraśl !!!)

3. Zakończone na -o, -e - odmiana rzeczownikowa nijaka, (Braniewo, Busko, Gniezno, Jerycho, Sródmieście, Zawiercie)

Wybór końcówki dopełniacza w nazwach męskich (-a/-u)

TEORETYCZNIE końcówkę -a przyjmują polskie nazwy niezłożone (D. Baranowa, Czerska, Dęblina, Gdańska, Głuchowa, Łowicza, Myszyńca, Pasłęka, Tarczyna, !!! Tarnobrzega !!!), a końcówkę -u obce (D. Belgradu , Bostonu, Kairu, Madrytu, Tutynu, Narviku).

Jednocześnie,: D. Ełku, Łasku, Piszu, Sopotu, a D. Berlina, Dublina, Lipska, Paryża, Wiednia.

Końcówka -u w nazwach polskich może być częściowo tłumaczona tendencją wyrównawczą do nazw pospolitych np. Brzeg - Brzegu.

Można też tłumaczyć że -a mają nazwy obce bardziej spolszczone

Wybór końcówki dopełniacza w nazwach żeńskich (-y/-i/-ii)

• Jeżeli temat ma w wygłosie spółgłoskę twardą (oprócz -k, -g, -l) - końcówka -y (np. D. Bzury, Alabamy, Rossy, Samary, Gandawy, Komańczy, Drwęcy)

• Jeżeli temat kończy się na spółgłoskę miękką lub na -k, -g, -l - końcówka -i (np. Gdyni, Mekki, Ładogi, Dukli, Bogatyni, Chyloni, Jastarni, Rumi)

• Obce nazwy miękkotematowe - końcówka -ii (np. Danii, Holandii, Japonii, Kenii, Libii, Tanzanii)

• Nazwy żeńskie zakończone na -ea, -ua, -eja, -oja mają końcówkę -i (!!! nie -ji !!!) (np. Genua -Genui, Zawoja - Zawoi)

Nazwy rzeczownikowe w liczbie mnogiej:

Gdy rzeczownik jest w liczbie mnogiej rozpoznanie rodzaju najczęściej nie jest możliwe

Nazwy niezłożone odmieniają się według modelu odmiany niemęskoosobowej

Wybór końcówki dopełniacza między -ów a formą bezkońcówkową

Np.

-ÓW - D. Apeninów, Bałkanów, Beskidów, Falklandów, Kresów, Kurpiów (dop .Kurpi), Makoszów, Niderlandów, rodopów, Wogezów,

POSTAĆ BEZKOŃCÓWKOWA - D. Aten, Bełdan, Chęcin, Cyklad, czech, Gliwic, Jezioran, Łabęd, Łagiewnik, Młocin, Niemiec, Niepołomic, Piekar, Ponar, Prus, Racławic, Suwałk, Syrakuz, Tuhanowicz.

POSATĆ BEZOKOLICZNIKOWA Z -E RUCHOMYM - Laski - Lasek, Siedlce - Siedlec, Lipce - Lipiec, Powązki - Powązek, Strzelce - Strzelec.

• pasma górskie na ogół w dopełniaczu mają końcówkę -ów (Andów, Apeninów, Sudetów, wyjątek - Tatr, Bieszczad/Bieszczadów - alternatywnie )

• Nazwy zakończone na -owy takie jak Charzykowy, Lichonowy, Rydułtowy , Makoszowy mają liczbę mnogą i odmianę rzeczownikową, tak jak np. KROWY (wyjątek - Kasprowy - nazwa szczytu, liczba poj, odmiana przymiotnikowa)

Np.

M	Charzykowy	KROWY
D	Charzyków	KRÓW
C	Charzykow-om	KROWOM
B	Charzykowy	KROWY
N	Charzykow-ami	KROWAMI
Msc	Charzykow-ach	KROWACH

ODMIANA PRZYMIOTNIKOWA

Nazwy, których forma jest tożsama z przymiotnikami lub bardzo je przypomina deklinujemy jak przymiotniki:

• zakończone na -y (Kasprowy) - jak przymiotniki rodzaju męskiego

• zakończone na -a (Biała, Czarna, Jodłowa, Mokra, Sucha - !!! WYJĄTKI - Jabłonna, Częstochowa, Jeziorna, Włoszczowa, Wschowa !!! - odmieniana jak rzeczownik rodzaju żeńskiego) - jak przymiotniki rodzaju żeńskiego

• zakończone na -e (Chyżne, Głębokie, Jedwabne, Krasne, Równe, Zakopane) - jak przymiotniki rodzaju nijakiego (!BEZ ALTERNACJI E:Y W MIEJSCOWNIKU!)

Np.:

M	Kasprow-y	Limanow-a	Zakopan-e
D	Kasprow-ego	Limanow-ej	Zakopan-ego
C	Kasprow-emu	Limanow-ej	Zakopan-emu
B	Kasprow-y	Limanow-a	Zakopan-e
N	Kasprow-ym	Limanow-ą	Zakopan-EM
Msc (W, Na)	Kasprow-ym	Limanow-ej	Zakopan-EM

!!! Postać miejscownika bez alternacji (z -em) NIE występuje w przypadku, gdy przymiotnik pełni tylko funkcję określającą w nazwie, np. województwo poznańskie - w województwie poznańskim, ale już Poznańskie - w Poznańskiem. !!!

W odmianie nazw typu Wysokie Mazowieckie obydwa człony są traktowane jako samodzielne - w Wysokiem Mazowieckiem

NAZWY ZŁOŻONE

1. Composita (złożenia) z interfiksem -o-/ -i-/ -y-, (np. Białograd, Białoruś, Czarnolas, Długosidło, Kołobrzeg, Krasnodar, Łysogóry, Międzychód, Międzyrzecz, Międzyzdroje, Tarnobrzeg, Wołgograd) - odmieniają się jak nazwy niezłożone, tzn. deklinacji podlega tylko drugi człon - D. Długosidła, !Międzyzdrojów!, !Tarnobrzega!, Łysogór, Tarnopola, Nowolipek)

2. Zrosty (np., Jasnepole, Białagóra, Krasnystaw, Rzeczpospolita, Białystok) - deklinowane są obydwa człony, np. Jasnegopola, Białejgóry, Krasnegostawu, Białegostoku, Rzeczypospolitej.

!!! WYJĄTEK: Babimost - Babimostu, większość zrostów z pierwszym członem w postaci rzeczownika (Lanckorona, Adampol, Leningrad) !!!

3. Zestawienia współrzędne (z łącznikiem) (np. Czechowice-Dziedzice, Duszniki-Zdrój, Konstancin-Jeziorna) i podrzędne (bez łącznika) (np. Bukowina Tatrzańska, Dąbrowa Górnicza, Góra Kalwaria, Ustronie Morskie) - deklinowane są obydwa człony np. Czechowic-Dziedzic, Świeradowa-Zdroju, !Konstancina-Jeziorny!, Sępólna Krajeńskiego, Suchej Beskidzkiej, Wysokiego Mazowieckiego.

Wybór końcówki dopełniacza w odmianie rodzaju męskiego

• Nazwy rodzime - częściej końcówka -a (Gołubia-Dobrzynia, Adampola, Starobielska)

• Nazwy obce z elementem - burg - także końcówka -a (Hamburga, Johanesburga)

• Jeżeli drugi człon nazwy jest identyczny z rzeczownikiem pospolitym, mającym w D końcówkę -u - zachowuje tę końcówkę z złożeniu np. Białegostoku, Kołobrzegu, Czarnolasu, Krasnegostawu, !!!WYJĄTKI - Tarnobrzeg - Tarnobrzegu, Mrzygłód - Mrzygłoda !!!

NIEODMIENNOŚĆ NAZW MIEJSCOWYCH

Nazwy rodzime:

• Rodzima nazwa geograficzna pozostaje nieodmienna wtedy, gdy stoi przed nią rzeczownik pospolity w odpowiedniej formie fleksyjnej, np. na rzece Warta, (ale na Warcie), koło wsi Maciejowice (ale koło Maciejowic), ku wyspie Uznam (ale ku Uznamowi) wokół miasta Łódź (ale wokół Łodzi)

Nazwy obce:

• Zakończone na fonetyczne -u - Baku, Honsiu, Peru

• Zakończone na fonetyczne -e - Chile, Miednoje, Poitires [płatje] San Jose [sanchoze]

• Zakończone na fonetyczne -i - Albi, Bali, Capri, Chamonix [szamoni], Delhim Nairobi

• Zakończone na fonetyczne -o - Acapulco, Bordeaux [bordo] Montevideo, Tokio

• Zakończone w pisowni na -y (wmawiane -i lub -y) Calgary, Vichy, New Jersey

• Niektóre zakończone na fonetyczne -a - Iowa, Kola (płw w Rosji)

• Część rzeczowników zakończonych na fonetyczną spółgłoskę - Aachen, Abbevile, Austerlitz, Baden-Baden, Betlejem, Bonn, Buenos-Aires, Cambridge, Canaveral, Cannes, Carcassone, Chartres, Falaise, Faras, Galapagos, Glasow, Greenwitch, Grenoble, Gross-Rosen, Kansas, La-Manche, Las Vegas, Lesbos, Lille, Mauthausen, Melbourne, Ravensbruck, Sevres

• Zakończone na -um - Monachium, Bizancjum - tak samo jak „muzeum” jest po polsku w liczbie pojedynczej nieodmienne.

Nieodmienność obcych nazw miejscowych jest bardzo powszechna

Nazwy nieodmienne mają przypisany rodzaj nijaki

TWORZENIE PRZYMIOTNIKÓW OD NAZW MIEJSCOWYCH

O wyborze sufiksu decyduje głównie kryterium fonetyczno-morfologiczne (ale także historyczne i zwyczajowe). Możliwe są sufiksy:

• -ski

• -ski z modyfikacjami fonetycznymi: -cki, -dzki

• -ski z rozszerzeniami: -ański, -eński, -ijski, -yjski, -owski

• -ny (bardzo sporadycznie, np. Śniardwy - śniardewny)

Sufiks	Głoska w wygłosie tematu	Przykłady
-DZKI	-D -DZ -DŹ -DŻ	Belgrad - belgradzki, Beskidy - beskidzki Grudziądz - grudziądzki, Sieradz - sieradzki Łódź - łódzki, Podbeskidzie - podbeskidzki Dobrudża - dobrudzki
-CKI	-C -Ć -CZ -K(nie -sk) -CJA -EC -ICA -YCA -ICE	Sierpc - sierpecki, Słupca - słupecki Gać - gacki, Pokucie - pokucki, Nawłoć - nawłocki Chotcza - chotecki, Siematyczne - siematycki, Łowicz - łowicki Ełk - ełcki, Innsbruck - innsbrucki, Lwówek - lwówecki Tracja - tracki, Wenecja - wenecki Mielec - mielecki, Zgorzelec - zgorzelecki Planica - polanicki, Trzebienica - trzebienicki Łęczyca - łęczycki Skierniewice - skierniewicki
-SKI	INNE SPÓŁGŁOSKI NIE WYMIENIONE WYŻEJ	Adampol - adampolski, Biskupin - biskupiński, Bosfor - bosforski, Białobrzegi - białobrzeski, Charzykowy - charzykowski, Dwikozy - Dwikoski, Hel - helski, Ładoga - ładoski, Łysogóry - łysogórski, Małogoszcz - małogoski, Niemen - niemeński, Zbaraż - zbaraski
Cząstka	Głoska w wygłosie formy podstawowej
-KI	-S -C	Faras - faraski Sierpc - sierpecki
-I	-SK -CK	Czersk - czerski, Czerwiński - czerwiński Otwock - otwocki, Puck - pucki

Jeżeli temat ma w wygłosie grupę spółgłoskową, między te samogłoski wstawia się -e- (zwykle też palatalizacja głoski ń) np., Mielno - mieleński, Sierpc - sierpecki, Nakło - nakielski

(często też samogłoski -y-, -i- np. Kępno - kępiński, Opoczno - opoczyński)

Dodawanie sufiksu w wersji rozszerzonej można motywować tylko tradycją i zwyczajem lokalnym, np.

Brazylia - brazylijski, Biebrza - biebrzański, Jastarnia - jastarniański, Jaworze - jaworzański, Kalifornia -kalifornijski, Kapitol - kapitoliński, Kolumbia - kolumbijski

Kutno - kutnowski, Tłuszcz - tłuszczański, Zabrze - zabrzeński, Zawiecie - zawieciański, Tarnowskie Góry - tarnogórski.

FORMY NIEREGULARNE

• Malbork, Kluczbork, Lidzbark, Szymbork, Więcbork - malborski, kluczborski itd., pomimo zakończenia na -k sugerującego sufiks -cki (względy historyczne)

• Babimost, Ujazd, Zamość, Zawichost - babimojski, ujejski, zamojski, zawichojski (uproszczenia fonetyczne dawnych form)

• Leszno, Nisko, Sącz - leszczyński, niżański, sądecki (utworzone od historycznych form tych nazw)

PRZYMIOTNIKI OD NAZW DWUCZŁONOWYCH

• Przymiotnik - rzeczownik składniki nazwy zachowują oryginalną kolejność, zostają połączone interfiksem i uzupełnione przyrostkiem (wg zasad jw.) np. Czarny Dunajec - czarnodunajecki.

• Rzeczownik - przymiotnik:

• Jeżeli druga część nazwy to element klasyfikacji geograficznej - odmiana jak wyżej, z odwróceniem kolejności, np. Ameryka Północna - pólnocnoamerykański

• W innych przypadkach - przymiotnik ma formę dwuczłonową z myślnikiem i zachowaniem kolejności członów, np. Ostrów Wielkopolski - ostrowsko-wielkopolski, Tomaszów Mazowiecki - tomaszowsko-mazowiecki

• Rzeczownik - rzeczownik z łącznikiem, jak wyżej, np. Golub-Dobrzyń - golubsko-dobrzyński

• WYJ. Wysokie Mazowiecki - wysokomazowiecki

• często uwzględnia się tylko pierwszy człon: Konstancin-Jeziorna - konstanciński, Ustronie Morskie - ustroński,

• Nazwy obce - bez interfiksu, bez myślnika, z zachowaniem kolejności np. Ałma Ata - ałmaacki, Ułan Bator - ułanbatorski

NIE DA SIĘ UTWORZYĆ DERYWATÓW OD NAZW:

• Addis Abeba, Asyż, Buenos Aires, Cambridge, Honolulu, Hradec Karlove, La Manche, Las Vegas, Loara, Loch Ness, Lourdes, Miami, Mont Blanc, Monte Casino, Montmartre, Narvik, Riviera, Rio de Janeiro, Saint-Tropez, Santa Cruz

• Czarna Hańcza, Lenino, Miednoje, Pieskowa Skała, Psie Pole, Stegny

---