ROZDZIA III ISTOTA KULA - ANTROPOLOGIA ĆWICZENIA DN. 20.11.2005

B. MALINOWSKI ARGONAUCI ZACHODNIEGO PACYFIKU

I-definicja kula

Kula jest formą wymiany o rozległym, międzypokoleniowym charakterze; prowadzona jest przez społeczności zamieszkujące szeroki pierścień wysp, tworzących zamknięty okrąg. Wzdłuż tego szlaku wędrują stale w przeciwnych kierunkach tylko dwa rodzaje przedmiotów. Kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara przesuwa się stale jeden z tych przedmiotów -długie naszyjniki z czerwonej muszli, zwane soulava w przeciwnym kierunku wędruje drugi rodzaj-bransolety czy naramienniki z białej muszli, zwane mwali. Każdy z tych przedmiotów, podróżując w wyznaczonym mu kierunku w obrębi zamkniętego kręgu, spotyka na drodze przedmioty tego drugiego rodzaju i jest nieustannie za nie wymienialny. Każdy ruch artykułów kula każdy szczegół transakcji jest ustalony i regulowany przez zespół tradycyjnych reguł i konwencji, a niektórym aktom kula towarzyszą złożone obrzędy magiczne i publiczne ceremonie.

Na każdej wyspie i w każdej wiosce mniejsza lub większa liczba ludzi bierze udział w kula - to znaczy, otrzymuje owe przedmioty, zatrzymuje je przez krótki okres i przekazuje potem dalej. Dlatego każdy mężczyzna, który uczestniczy w kula, co pewien czas otrzymuje jeden lub kilka mwali lub soulava, które potem musi przekazać jednemu ze swoich partnerów, otrzymując od niego w zamian przeciwny przedmiot wymiany. Jedna transakcja nie kończy stosunku kula - regułą jest zasada „raz w kula, zawsze w kula”, a związek pomiędzy dwoma partnerami jest stały i twa całe życie.

Głównym fundamentalnym aspektem kula jest obrzędowa wymiana tych dwóch przedmiotów Tak, więc równolegle z rytualną wymianą naramienników i naszyjników, tubylcy prowadzą zwykły handel, wymiany pomiędzy poszczególnymi wyspami. Oprócz tego wykonywane są inne czynności, które poprzedzają kula lub są z tą wymianą związane, takie, jak budowanie przed wyprawą dalekomorskich czółen, pewne formy wielkich ceremonii żałobnych oraz tabu przygotowawcze. Kula stwarza więź łącząca znaczną liczbę plemion, obejmuje szeroki zespół czynności wzajemnie ze sobą powiązanych i tak zharmonizowanych, że tworzą jedną organiczną całość. Nawet najinteligentniejszy krajowiec nie posiada jasnego wyobrażenia o wymianie kula jako o wielkiej, zorganizowanej instytucji społecznej, a tym bardziej o jej funkcjach społecznych i szerszych implikacjach.

II-ekonomiczny charakter kula

Kula dotyczy wymiany dóbr i przedmiotów użytkowych, jest, więc instytucją gospodarczą, a nie na drugiego takiego aspektu życia plemiennego, gdzie nasza wiedza byłaby tak szczupła i zrozumienie zachodzących procesów tak powierzchowne, jak w dziedzinie gospodarki pierwotnej.

Kula nie ma charakteru tajnej ani dorywczej wymiany. Wręcz przeciwnie, jest powiązana z mitem, oparta na tradycyjnym prawie i otoczona magicznymi rytuałami. Wszystkie jej główne transakcje są publiczne i mają charakter obrzędowy oraz przeprowadzone wedle określonych reguł. Ponadto określonych odstępach czasu, z góry ustalonych terminach, utartymi szlakami, które wiodą do starych i wyznaczonych miejsc. Wymiana kula nie dokonuje się pod naciskiem jakiejś potrzeby, ponieważ jej głównym celem jest wymiana przedmiotów nie mających żadnego praktycznego zastosowania. Niemniej ta prosta czynność, a mianowicie przekazywania z rąk do rąk dwóch pozbawionych znaczenia i całkowicie bezużytecznych przedmiotów-urasta do wielkiej roli, staje się podstawą potężnej międzypokoleniowej instytucji, z którą łączy się wiele innych przedsięwzięć.

III-przedmioty wymiany i pojęcie vaygu'a /kosztowności kula/

Naramienniki wyrabia się odłamując wierzchołek i wąski koniec dużej stożkowatej muszli, a następnie polerując tak powstały pierścień.

Użycie małych krążków z czerwonej muszli spondylusa-te małe paciorki w kształcie grubych okrągłych dysków z otworem pośrodku, w kolorach od brudno-brązowego do karminowej czerwieni, mają różne zastosowania zdobnicze; * najczęściej są używane jako jeden z elementów kolczyków, zasadniczą część stanowią pierścienie ze skorupy żółwia, przymocowane do małżowiny usznej, a do nich przywiązuje się wisiorki z krążków muszli. Noszenie tych kolczyków jest bardzo rozpowszechnione, * inną pospolitą ozdobą, noszoną przez młode dziewczyny i chłopców jest krótki naszyjnik, ściśle przylegający do szyi, zrobiony z czerwonych krążków spondylusa z jednym lub dwoma breloczkami muszelek kauri,

*oraz bardzo długie, od dwóch do pięciu metrów długości, naszyjniki, zrobione z krążków spondylusowych.

I naramienniki i długie sznury muszli spondylusa, te dwa główne artykuły kula są przede wszystkim ozdobami, są jednak nakładane tylko do najokazalszego stroju tanecznego i noszone przy bardzo uroczystych okazjach np. wielkie tańce obrzędowe, uczty czy duże zgromadzenia. Natomiast nie wolno ich używać jako ozdób codziennych lub z powodu mniej ważnych uroczystości. Znaczna większość naramienników, co najmniej 90% ma zbyt małe rozmiary, by mogli je nosić młodzi chłopcy i dziewczęta. Kilka z nich ma rozmiary tak duże i tak wielką wartość, że nie nosi się ich w ogóle, za wyjątkiem sporadycznych wypadków, które zdarzają się chyba raz na dziesięć lat, kiedy wkłada je jakaś szczególnie dostojna osoba w bardzo uroczystym dniu. Podobnie przedstawia się sytuacja z naszyjnikami. Klejnoty te mają dużą wartość, przechodzą z rąk do rąk, a posiadanie ich przez pewien czas było oznaką prestiżu i dodawało sławy całej społeczności wioskowej. Analogia pomiędzy europejskimi i trobiandzkimi vaygu'a oba bowiem posiada się dla samego posiadania, a płynąca stąd sława jest głównym źródłem ich wartości. Klejnoty rodzinne jak i vaygu'a sprawiają ludziom wiele przyjemności jako pamiątki historyczne. Możemy zaliczyć kosztowności kula do tzw. „obrzędowych” przedmiotów symbolizujących bogactwo. Inne znowu tego rodzaju przedmioty używane są w okolicznościach uroczystych, ale nie odgrywają żadnej roli w rytuałach czy ceremoniach, ceremoniach służą tylko do ozdoby i można je przedmiotami „od parady” Wreszcie pewna liczba tych przedmiotów pełni istotnie funkcję instrumentariów w magicznych i religijnych rytuałach /przedmioty ściśle związane z daną ceremonią/. Tylko tego rodzaju przedmioty można by nazwać „obrzędowymi” lub „ceremonialnymi”.

Vaygu'a -kosztowności kula - są przedmiotami użytkowymi, które przestały już pełnić tę funkcje, a zarazem są przedmiotami obrzędowymi w wąskim i właściwym znaczeniu tego słowa.

IV-główne reguły i aspekty kula

Wymiana tych dwóch rodzajów vaygu'a naramienników i naszyjników, stanowi, główny akt kula. Wymiana polega ścisłym regułom i graniczeniom. Jedna z tych reguł odnosi się do socjologicznego aspektu wymiany i orzeka, że transakcje kula mogą być dokonywane tylko między partnerami. Człowiek, który należy do kula - a nie każdy mieszkaniec danego okręgu jest upoważniony do tego- może dokonywać wymiany tyko z pewną ograniczoną liczbą partnerów. Związek partnerski zawiązuje się w określony sposób, po wypełnieniu szeregu formalności i trwa całe życie. Liczba partnerów zależy od rangi i pozycji.

Dwaj partnerzy kula powinni dokonywać między sobą wymiany kula, a ponadto wymieniać jeszcze inne podarki; zachowują się jak przyjaciele i mają szereg wzajemnych zobowiązań różnych w zależności od odległości dzielącej ich wioski oraz posiadanego stanowiska społ.

Przeciętny mężczyzna ma w najbliższej okolicy kilku partnerów, z reguły rekrutujących się

spośród jego powinowatych lub przyjaciół. Przeciętny człowiek dokonuje wymiany kula z jednym lub dwoma wodzami ze swojego lub sąsiedniego okręgu. Tak, więc ten partnerski związek kula, zapewnia każdemu z partnerów kilku przyjaciół najbliższej okolicy oraz pewną liczbę życzliwych sprzymierzeńców w dalekich, niebezpiecznych i obcych okręgów. Przedmioty, ofiarowane przez jednego uczestnika, docierają po pewnym czasie do innego, odległego i pośredniego partnera i to nie tylko przedmioty związane z kula, lecz także różnego rodzaju sprzęt domowy i podarunki. Nie tylko wytwory kultury materialnej, ale w ślad za nimi także zwyczaje, pieśni, motywy artystyczne i ogólne wpływy kulturowe wędrują szlakami kula. Jest to, zatem rozległa, międzyplemienna sieć stosunków społecznych, wielka instytucja obejmująca tysiące ludzi, powiązanych ze sobą wielką pasją, jaką stanowi wymiana kula oraz wieloma pomniejszymi więzami i zainteresowaniami.

Powracając znowu do indywidualnego aspekt kula. Człowiek ma kilku bliższych i dalszych partnerów, którzy z kolei dzielą się na dwie kategorie: tych, którzy dają mu naramienniki oraz tych, którzy ofiarowują mu naszyjniki. Naramienników i naszyjników nigdy nie dostaje się od tej samej osoby, ponieważ muszą one wędrować w przeciwnych kierunkach. Z północy i wschodu tylko naramienniki, z południa i zachodu natomiast naszyjniki-partnerowi w najbliższym sąsiedztwie. Jeśli później zmieni on miejsce zamieszkania na terenie wioski, dawny stosunek zachowa soją moc, gdy natomiast stanie się członkiem społeczności wioskowej, położonej w innej stronie, stosunek ulegnie odwróceniu. Tak, więc każdy uczestnik musi podporządkować się określonym regułom wyznaczającym kierunek geograficzny transakcji /z lewej przyjmuje naramienniki, a z prawej naszyjniki i następnie przekazuje je dalej - przesuwa stale naramienniki z lewej strony do prawej, naszyjniki zaś z prawej do lewej/. Będą nieustannie płynąć dwa ciągłe strumienie; - pierwszy: naszyjniki w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara,

- drugi: naramienniki w przeciwnym kierunku.

Nigdy się nie zatrzymuje. Niemniej faktem jest, że nikt nigdy nie przetrzymuje kosztowności kula przez dłuższy czas-rok czy dwa. Ale z tytułu tej czasowej własności spływa na niego wiele sławy-może on pokazywać ów przedmiot, opowiadać, jak go uzyskał i komu zamierza go ofiarować. Wszystko to stanowi jeden z ulubionych tematów rozmów i plotek, w których omawia się i roztrząsa posunięcia w kula wodzów i zwykłych plemieńców w czasie wymiany kula oraz sławę, jaką to dało. Sława wynikająca ze zdobycia przez jednostkę pięknego klejnotu kula, spływa na całą społeczność, z której ona pochodzi. Okres obiegu całego pierścienia wynosi od dwóch do dziesięciu lat.

V-akt wymiany i jego zasady

Główna zasada regulująca wymianę kula polega na tym, że złożony ceremonialny dar po upływie pewnego czasu musi zostać odwzajemniony darem o równej wartości, /ale nie kilkoma mniejszymi/, co zazwyczaj następuje w ciągu kilku godzin czy nawet kilku minut, czasami jednak przerwa przeciąga się do roku lub dłużej /w tym czasie obdarowuje się tymczasowymi mniejszymi darami, aby wypełnić nimi czas, dopóki nie nastąpi właściwa odpłata/. Nigdy nie może to być wymiana z rąk do rąk, z dyskusjami na temat wartości obu przedmiotów. Ustalenie wartości przeciwdaru pozostawia się uznaniu odwzajemniającego się transakcjach, /jeśli przedmiot nie stanowi ekwiwalentu, otrzymujący będzie zagniewany, zawiedziony, ale nie ma prawa domagać się rekompensaty/ i nie może on być żadnymi środkami zmuszany do rewanżu. W transakcjach kula zasada przyzwoitości i uczciwości jest ściśle przestrzegana i bardzo ceniona.

Jak każda ludzka istota uczestnicząca w kula pragnie mieć coś na własność, to jednak kodeks reguł społecznych przeważa nad jego wrodzonymi skłonnościami do zagarniania mienia. Jednakże ten kodeks społeczny tubylców kręgu kula nie osłabia naturalnego pragnienia posiadania; przeciwnie orzeka, że posiadanie jest źródłem wielkości i znaczenia i że bogactwo

jest nieodzownym uzupełnieniem rangi społecznej oraz atrybutem cnót osobistych. Ale bardzo ważnym jest fakt, że dla nich posiadanie jest równoznaczne z dawaniem - tutaj tubylcy wyraźnie się różnią od nas. Główną oznaką potęgi jest bogactwo, przejawem bogactwa zaś hojność.

U podstaw wszystkich transakcji kula leżą dwie zasady:

1.Jest to złożenie daru, za który po upływie pewnego czasu trzeba złożyć dar rewanżowy, a nie jest to wymiana towarów,

2. Określenie ekwiwalentu pozostawia się dającemu i nie może wpływać na jego decyzję, nie ma tu też miejsca na targowanie czy wycofywanie się z transakcji.

VI - czynności związane z kula

Wyprawę kula poprzedza wiele czynności wstępnych: budowa czółna, wyposażenie, zaopatrzenie w prowiant, ustalenie ścisłych dat oraz organizacja społeczna całego przedsięwzięcia. Innym ważnym zadaniem nierozerwalnie związanym z kula jest towarzysząca jej dodatkowa wymiana towarowa. Budowę czółna, jak i zwykły handel są to czynności wtórne i dodatkowe w stosunku do właściwości kula.

Ceremonialny charakter wymiany kula związany jest ściśle z innym jej aspektem - mianowicie magią. Wierzenie mianowicie skuteczność magii dominuje w kula, podobnie jak w wielu innych czynnościach krajowców. Obrządki magiczne winny być odprawiane w czasie budowania pełnomorskiego czółna celem nadania mu szybkości, zwrotności i bezpieczeństwa; odprawia się też magię nad czółnem, by uczynić je szczęśliwym w kula. Inny typ rytuałów magicznych ma na celu zapobieganie niebezpieczeństwom związanych z żeglugą. Trzecim magicznym systemem jest właściwa magia kula, nosząca nazwę, mwasila.

Składa się ona z licznych obrzędów i zaklęć, które oddziałują bezpośrednio na umysł /nanola/ partnera i powoduje jego uległość, utratę równowagi umysłowej, dzięki czemu staje się on skory do ofiarowania kula. Kula w pewnych okręgach łączy się również z uroczystościami żałobnymi.

Kula polega:

* po pierwsze- na małych wewnętrznych transakcjach dokonywanych w granicach danej społeczności kula czy też sąsiadujących z nią / mamy do czynienia z ciągłym, nieustającym przenikaniem przedmiotów z jednej wioski do drugiej nawet w obrębie tej samej wioski/,

* po drugie - na wielkich zamorskich wyprawach w czasie, których odbywa się wymiana artykułów pomiędzy dwiema społecznościami oddzielonymi od siebie morzem /wielka liczba kosztowności, przekraczająca przeszło tysiąc przedmiotów, jest wymieniana w wielkiej liczbie transakcji odbywających się równocześnie.

---