Dramat liturgiczny - gatunek dramatyczno-teatralny, obejmujący przedstawienia związane z liturgia Kościoła katolickiego, będące fragmentem obrzędów. Utwory reprezentujące d. liturgiczny były całościami kompozycyjnie wyodrębnionymi w obrebie działań liturgicznych, chociaż nie miały charakteru samodzielnego: były ściśle podporządkowane strukturze obrzędu; odgrywano je w kościołach lub na zewnątrz, w miejsach określonych. Miał charakter dialogowy lub skaldał się z działań imitujących wydarzenia z historii religijnej. Tematykę czerpał z Biblii oraz apokryfów. Podstawy tekstowe były zazwyczaj krótkie ( 15-100 wierszowe) i pochodziły z różnych fragmentów brewiarza, mszału - wygłaszano je po łacinie.
Gatunek ten obejmował 3 odmiany:
dramatyczne inscenizacje obrzędów - widowiska zasadniczy afabularne, w których podstawową role odgrywały gesty, działania i organizacja przestrzeni scenicznej.
oficja dialogowane i dramatyczne - sceny dialogowe, w których znikoma rola przypadała gestom i dekoracji oraz sceny dialogowe równouprawiające słowo i gesty, poddane pewnym założeniom fabularnym jako ilustracje wydarzeń.
dramaty liturgiczne w ścisłym sensie - niewielkich rozmarów misteria w języku łacińskim pochodzące z czasów, kiedy gatunek ten nie usamodzielnił się jeszcze w stosunku do liturgii.
Elegia - w poezji zarożytnej Grecji utwór pisany dystychem elegijskim. Forma wierszowa stanowiła główny wyznacznik elegii, chociaż genetycznie był to zapewne gatunek liryki żałobnej, pieśń lamentacyjna bliska trenowi, spiewana podczas pogrzebu.
Elegia zrodziła się w Azji Mnejszej.
Obok elegii żałobnej reprezentowana była elegia miłosna, operująca nierzadko elementami narracyjnymi.
W rozumieniu nowożytnym to utwór liryczny o treści powaznej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamietywania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjonalnych.
Emblemat - utwór słowno-plastyczny, na który składają się 3 składniki:
rysunek lub obraz stanowiący alegoryczne wyobrażenie jakiejs osoby, zjawiska natury, fabuł mitologicznych.
Inskrypcja, czyli informujacy o treści obrazu.
Utwór poetycki o charakterze epigramatycznym będący refleksyjno-moralistycznym komentarzem i rozwinięciem znaczeń sugerowanych przez obraz i napis.
-Gatunek plastyczno-literacki, składający się z trzech głównie elementów kompozycyjnych: ilustracji wyrażającej treści alegoryczne, inskrypcji, czyli motta nawiązującego do sceny przedstawionej na ilustracji, oraz subskrypcji, czyli krótkiego wierszowanego podpisu, stanowiącego dydaktyczny komentarz lub wyjaśnienie namalowanej sceny alegorycznej.
Epicedium - w greckiej liryce chóralnej pieśń żałobna śpiewana przy łożu zmarłego, wyrażająca żal z powodu jego smierci i głosząca pochwałę jego zalet obywatelskich i osobistych. Zawiera zwykle liczne nawiązania mitologiczne.
W późniejszym sensie: mowa wygłaszana nad grobem lub utwór napisany na cześć osoby zmarłej
Składniki:
laudatio - pochwała zalet, zasług zmarłego
comploratio - opłakiwanie
consolatio - pocieszeni
Składniki klasycznego epicedium: - wstęp (exordium) - pochwała zmarłego (laudatio) --> pochwała (laudes) --> ukazanie wielkości straty (iacturae demonstratio) - część komploracyjna (comploratio- opłakiwanie) --> żal (luctus) --> pocieszenie (consolatio) --> napomnienie (exhortatio)
poemat heroikomiczny - gatunek poezji epickiej obejmujący utwory będące parodiami eposu bohaterskiego. Opiera się na sprzeczności między patetycznym stylem narracji eposu przystosowanym do opiewania heroicznych czynów a błahą i przyziemna tematyką. Konflikt między wysoka forma a niska treścią jest tu źródłem efektu komicznego. Dla tego poematu charakterystyczne jest też uwznieślenie, zazwyczaj ironiczne, za pomocą uroczystego stylu epickiego - zjawisk małych i nieznaczących.
Jest parodią poematu heroicznego. Gatunek rozwijał się szczególnie w oświeceniu, a za jego pierwowzór można uznać Batrachomyomachię.
Hymn - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca nóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone powszechnym szacunkiem wartości i istytucje.
Utwory tego typu wystepowały w róznych kręgach kulturowych i wiązały się z publicznymi uroczystościami kultowymi.
Najstarszym zachowanym tekstem są tzw. hymny homoeryckie napisane heksametrem.
W średniowieczu należał do podstawowych gatunków kościelnej poezji chrześcijanskiej.
W renesansie obok hymnów łacińskich, nawiązujących do klasycznych form metrycznych, uprawiano hymn w języku narodowym, przy czym miały one charakter zarówno pieśni kultowych, jak i utworów będących ekspresją osobistych uczuć religijnych.
Od czasów romantyzmu hymn wyszedł poza granice tematyki religijnej, obejmując problemy filozoficzne, etyczne, egzystencjonalne, stał się forma poezji lirycznej bliskiej odzie.
Kolęda - utwór liryczny; pieśń religijna związana z obrzędami Bożego Narodzenia. Podejmuje szczególniemotywy składające się na dzieje narodzin Jezusa. Jej treść jest czasami uzupełniana wątkami aktualnymi. Ma często charakter liryczny.
Misterium - podstawowy gatunek średniowiecznego dramatu religijnego, obejmujący widosiwska sceniczne o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu, Dziejów apostolskich, z opowieści apokryficznych i hagografii.
Widowiska misteryjne uzyskały pełną samodzielnośc w XV w., kiedy opuściły mury kościelne i znalazły głównego patrona w miejskich instytucjach zajmujacych się wystawianiem inscenizacji na Święta.
Widowiska te miały charakter cykliczny. Fabuła składała się z szeregu luxnych epizodów ilustrujacych kolejne fragmenty Biblii, Ewangelii lub żywotów świętych. Ich sens alegoryczny był wyjaśniany zazwyczaj w prologu epilogu przedstawienia. Poszczególne obrazy, osoby, efekty sceniczne traktowane były równorzędnie.
Moralitet - gatunek dramatyczny ukształtowany w późnym średniowieczu, obejmujący utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym, w których występowały alegorycznie postacie.
Stanowił formę przypowieści na temat uniwersalnych prawideł losu człowieka, pokus czyhających zewsząd na człowieka, grzechu, upadku, drogi prowadzacej do cnót i zbawienia
Bohaterami były zazwyczaj upersonifikowane pojęcia takie jak dobro, prawda, wiara, pycha, zawiśc, które toczyły spór o ludzka duszę. Czasami dotyczyła sfer życia ludzkiego ( walka polityczna, obyczajowośc, religijność)
oda - utwór liryczny, który charakteryzuje pochwalnym lub dziękczynnym, utrzymanym w wzniosłość tematu i stylu, sławiący ideę, wydarzenie lub czas. Zwykle cechuje ją także zbiorowy podmiot wypowiedzi. Należała do najpopularniejszych form poezji klasycznej.
W Starożytnej Grecji i w starożytnym Rzymie oda była w przeciwieństwie do hymnu utworem o tematyce świeckiej, wychwalającym np. miasta, ludzi lub pewne pojęcia abstrakcyjne. Charakteryzuje się zawartością elementów pochwalnych, patosem, śpiewnością i melodyjnością. Zrytmizowanie osiągnięte jest za pomocą regularności wersyfikacyjnej i stałego miejsca średniówki
paszkwil - utwór zwykle anonimowy lub publikowany pod pseudonimem, wymierzony przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ja złośliwie w sposób insynuacyjny, obelżywy i zniesławiający, aby skompromitować ja w oczach opini publicznej.
Powiastka - niewielkie opowiadanie prozą lub wierszem; w dawnej prozie narracyjnej występowały różne odmiany tej formy, im.in. p. fantastyczna, p. erotyczna, p. moralna.
Od połowy XIX w. bywa stosowana na określenie krótkich utworów narracyjnych o charakterze pouczającym, przeznaczonych dla dzieci i młodzieży.
Psalm - liryczny utwór modlitewny, rodzaj pieśni religijnej, o podniosłym, modlitewnym charakterze, którego adresatem jest zazwyczaj Bóg, rzadziej człowiek. Ze względu na treść wyróżnia się psalmy: dziękczynne, błagalne, pokutne, prorocze, pochwalne, patriotyczne, żałobne. Psalmy odgrywają w kościołach protestanckich bardzo dużą rolę, są podstawą prawie każdego nabożeństwa. Biblia obejmuje 150 psalmów o podwójnej numeracji hebrajskiej i grecko-łacińskiej. Tradycja przypisywała Dawidowi autorstwo wszystkich psalmów. Dziś wiemy, że ten żydowski władca mógł być autorem tylko 73 spośród nich. Zbiór psalmów, przeznaczonych do odśpiewania w danym nabożeństwie, nazywa się psalmodią. Fabuła jest uschematyzowana i uboga w realia. Interpretacja utworu wymaga przejścia od znaczenia dosłownego do znaczenia alegorycznego lub symbolicznego.
Romans - to jeden z gatunków literackich. Jest to dłuższy utwór narracyjny, pisany prozą lub wierszem, najczęściej jednowątkowy, obfitujący w zawikłania sytuacyjne, intrygi, nieprawdopodobne wydarzenia i zbiegi okoliczności. Tematyka najczęściej ma charakter awanturniczo-miłosny.
Rodzaje romansu: historyczny, dydaktyczny, błazeński, religijny, dworski, heroiczno-miłosny, wychowawczy, historii sekretnych. Romans należy do literatury popularnej, choć istniał także w wersji rycerskiej (literatura francuska i prowansalska w XII-XV w.). Podejmował różne tematy, od życia codziennego po bohaterskie czyny i perypetie kochanków, na ogół w tonie dalekim od heroicznego patosu i powagi - pełnym humoru, groteski, a nawet błazenady, wykorzystując wielowiekowe (od starożytności) wzorce i schematy przekształcane i dostosowywane do nowych okoliczności.
Poczatki romansu przypadaja na ostatni okres epoki hellenistycznej (III-I w. p.n.e.). W starożytnej Grecji były to utwory prozaiczne, miłosne i fantastyczno-podróżnicze, posługujace się z reguły motywem rozłąki kochanków, którzy na koniec spotykają się i żyją długo i szczęśliwie. Romans był popularny również w starożytnym Rzymie- m.in. Satyryki Petroniusza i Metamorfozy albo Złoty osioł Apulejusza z Madaury (II w. p.n.e.).
Rozkwit przeżył w literaturze bizantyjskiej i w późnym średniowieczu, kiedy to obok nawiązań do antyku sięgano po wątki biblijne, apokryficzne i hagiograficzne (żywoty świętych), orientalne, zaczerpnięte ze starofrancuskiej pieśni bohaterskiej (chanson de geste) i zbiorów anegdot biograficznych.
Był jednym z najpopularniejszych gatunków okresu baroku, zwłaszcza w wersji sentymentalno-przygodowej, ale pod koniec XVIII w. stawał się zjawiskiem coraz bardziej marginalnym. Zwalczany i ośmieszany przez publicystów i literatów oświeceniowych, w XIX w. przeszedł do "niskiego" obiegu literackiego - jarmarcznego, straganowego.
W Polsce pierwsze romanse w postaci przekładów i adaptacji utworów zagranicznych pojawiły się na początku XVI w. Romanse dzieli się na:
pseudohistoryczne (m.in. pseudoantyczne) utwory anonimowe, jak Historia o żywocie i znamienitych sprawach Aleksandra Wielkiego (polski przekład 1510), Historia trojańska (polski przekład-kompilacja 1563).
dydaktyczne (moralistyczne), m.in. przekłady Poncjan, który ma w sobie rozmaite powieści... (1540), Historia o patriarsze (1530).
błazeńskie, jak Żywot Ezopa Fryga Biernata z Lublina (1522), Sowizrzał (autor nieznany, lata 30. XVI w.)
rycerskie, głównie tłumaczone i adaptowane, np. Historia [...] o Othonie, cesarzu rzymskim (1569), Historia o Meluzynie (1569), Historia o Magielonie (1570).
religijne, m.in. Żywot Adama (1551).
dworskie, w wersji sentymentalnej lub heroiczno-miłosnej, jak Historia etiopska... Heliodora (III w., polski przekład ok. 1590), Fabuła o księciu Adolfie Elżbiety Drużbackiej (1752).
Współcześnie nazwą romansu określa się utwory prozatorskie, głównie o tematyce miłosnej i przygodowej, niekiedy świadomie stylizowane na wzory z przeszłości.
Waleta - w lit. starpolskiej - utwór liryczny o charakterze elegijnym, którego przedmiotem są przeżycia spowodowane wyjazdem i rozstaniem z bliska osobą lub swojskim mijescem
zwierciadło - speculum - charakterystyczna forma pismiennictwa XVI w., zespół odrębnych w zasadzie tekstów na tematy prawne, społeczne, teologiczne, ułozony w taki sposób, by dawały całościowe ujęcie wybranej problematyki. Zwierciadło miało spełniać zadanie dydaktyczno-moralistyczne. Jego reprezentantem w lit. polskiej jest Zwierciadło Mikołaja Reja