„Ekspresjonizm” [w:] „Od czystej formy do literatury faktu”, Artur Hutnikiewicz

• rozkwit: 1910-1925

• z łac. „expressio” - wyraz, wyrażenie

• istota - wydatna koncentracja, uintensywnienie siły wyrazu, dążenie do max spotęgowania indywidualnych cech przedstawionego przedmiotu; kontrast i dysonans

• filozofia: idealizm, Kant, Hegel, fenomenologia, intuicjonizm (Bergson), Nietzsche

• słowo „ekspresjonizm” użyte po raz pierwszy - 1901, Herve, Salon Niezależnych

• malarstwo: Oskar Kokoschka, Edward Munch, Wasyl Kandinsky; ekstaza, napięcie, siła

• muzyka: Mahler, Strauss

• kino: makabryczna, niesamowita fantastyka, hipnoza, obłąkanie, somnambulizm, lunatyzm, rozdwojenie osobowości, wizje przyszłości; „Gabinet doktora Caligari” (Wiene), „Nosferatu” (Murnau), „Doktor Mabuse” (Lang), „Golem”, „Student z Pragi”

• literatura: poezja liryczna (Benn, Trakl), dramat (Brecht, Sorge); całkowita przebudowa człowieka i warunków życia, nieodwracalna agonia życia mieszczańskiego; forma: zerwanie z naturalizmem, realistyczną psychologią, zamiast tego symbolizm, wizyjność, stylizacja językowa; te estetyczne założenia ograniczają formy epickie, dlatego rozwinęły się głównie nowela i opowiadanie

• fazy:

• wyjściowa - do wybuchu I wojny; tendencje metafizyczno-moralistyczne

• wojenna - nurt rewolucyjny, polityczno-społeczny, pacyfistyczny

• schyłkowy - skłonności surrealistyczne

• tendencje ekspresjonistyczne w Polsce:

• Tadeusz Miciński: wizjonerstwo, patos

• Przybyszewski: metafizyczne pretensje, wielkie i wzniosłe słowa

• Berent: „barokowość”

• ekspresjonizm jako kierunek literacki, skodyfikowany, z programem - inicjatywa Jerzego Hulewicza (od 1917 wydawał w Poznaniu „Zdrój”; tu zaczęli publikować Gomulicki, Tetmajer, Przybyszewski, Berent, Kasprowicz + Iwaszkiewicz, Wittlin, Wierzyński)

• pierwsza próba zdefiniowania i określenia nowego kierunku - 1918, poznańska wystawa grupy „Bunt”

• główne przesłanki doktryny ekspresjonizmu: reakcja na kryzys polityczno-społeczny lat wojennych i powojennych; przerażenie pustką i jałowością duchową współczesności, prymitywnym materializmem, przerostem technokracji i mechanizacji, rezygnacją, nihilizmem. Zadanie ekspresjonizmu - powrót do pierwotnych, duchowych źródeł kultury

• spirytualistyczny monizm: jedyny istotny byt - byt duchowy; jedyny zaczyn wszelkiego postępu - „Duch - wieczny rewolucjonista”; życie jako nieustająca ewolucja wzwyż

• sztuka ma być czymś sakralnym; wiersz jako modlitwa, środek wyrażenia najwyższej prawdy i odsłonięcia tajemnic bóstwa

• zainteresowanie człowiekiem w ogóle, w swej istocie; tajemnicze własności jego duszy; magiczny związek między ludźmi, możliwość komunikacji duchowej między oddalonymi i między światem zmarłych i żyjących

• odczuwanie przyrody: kosmiczne odczucie jej potęgi, pejzaż jako środek wyrazu dla głębszych prawd

• prawda jest najważniejsza; konwencjonalne piękno to element destrukcyjny, bo artysta zaniedbuje dla niego istotę rzeczy, ideowo-moralną treść i zawartość dzieła

• ciemność, hermetyczność: ignorowanie praw i konieczności literatury prowadziło do niezrozumialstwa, sztuki ciemnej i nieczytelnej; ekspresjoniści mają świadomość, że są niezrozumiali, ale godzą się z tym

• sztuka ma wyrastać z „światłości Ducha” i wyrażać najsubtelniejsze drgnienia, poprzez które objawia się Nieznane

• żeby wyrazić manifestacje podświadomości, anarchiczną, kipiącą żywiołowość - potrzeba formy dowolnej, która nie liczy się z obiegowymi wzorcami wypowiedzi literackiej; irracjonalność podświadomego powinna odpowiadać alogiczność formy, aintelektualizm, gorączkowość, negacja kompozycji

• „pragnienie istotności” - jeden z podstawowych postulatów; sztuka ma docierać do istotnego jądra rzeczy, artysta powinien być wizjonerem; sztuka jest ekspresją objawień psychiki ludzkiej, ale nie jednostkowych i przypadkowych, tylko typowych, istotnych, wspólnych wszystkim; artysta musi rozszerzyć swoje ja do granic powszechności

• w powieści historycznej chodzi nie o realia, wierne odtworzenie materialnej prawdy, ale o intuicyjne wczucie się w ducha epoki i odsłonięcie tego, co pod zmiennością form jest niezmienne, co symbolizuje wieczne, zawsze te same dążenia, aspiracje i tragedie człowieka

• paradoks: obok „poszukiwania absolutu”, „pragnienia istotności”, postulował zaangażowanie w bieżącym życiu; E wyrasta z protestu przeciw krótkowzrocznemu i małostkowemu samozadowoleniu burżuazji, z ostrej świadomości cywilizacyjnego kryzysu; walka 2 generacji (to widać w bardzo charakterystycznym dla E motywie ojców i dzieci). Główne cele ataku artystów - militaryzm i kapitalizm

• obok aktywizmu, drugą drogą wyzwolenia jest powrót do naturalnego porządku świata: wartościowe = pierwotne, proste; to wyraża się w zainteresowaniu sztuką i obyczajowością Murzynów, Australijczyków, Azjatów

• „barbaryzacja języka”: słowa miały być jak pociski, krystalicznie czysty obraz przedmiotu; wyrażać napiętą sytuację czasu wojen i rewolucji

• monumentalność: hymny i dytyramby były najbardziej zgodne z profetycznym nastawieniem kierunku. W dramacie wielki, ekstatyczny teatr idei, dla którego postaci i akcja mają być tylko symbolami myśli abstrakcyjnej. Wymowę akcji i dialogów ma podkreślać ilustracja muzyczna, ruchomy chór, taniec, pantomima

• zdobycze E:

• idea totalnej odnowy i przebudowy życia, przywrócenia mu ponadosobistego sensu i znaczenia; uświadomienie sobie zmienionej zasadniczo sytuacji kulturowej człowieka w XX w.

• etos ekspresjonistów, dobitne zaakcentowanie moralnych powinności życia i sztuki, dążenie do wyrwania współczesnego człowieka z bierności i rezygnacji

• zainteresowanie społecznymi i politycznymi problemami; aktywizm; inicjatywa przywrócenia głębszego, ideowego sensu egzystencji człowieka

• warsztat: tendencja do podporządkowania środków wyrazu treściom ideowym; powrót do wielkich form; próby odnowienia stylu i języka literatury