Rozdział LV

Taktyka przesłuchania świadka

Przesłuchanie - sytuacja, w które uczestniczą osoba przesłuchująca (odbierająca zeznania) i osoba przesłuchiwania (zeznająca); proces komunikacji interpersonalnej, w którym miedzy przesłuchującym a przesłuchiwanym zachodzi wzajemna interakcja i przekaz informacji o charakterze werbalnym i niewerbalnym.

Taktyka przesłuchania - ogół sposobów, metod i środków wykorzystywanych do uzyskania postawionego celu; ogół wskazówek i związanych z nimi czynności obejmujących nie tylko samo przesłuchanie ale też wcześniejsze procedury (zapoznanie się z danymi nt. przestępstwa, kolejność przesłuchiwania różnych świadków, itp.).

Fazy przesłuchania:

1. Faza czynności wstępnych (czynności formalne: uprzedzenie świadka o odpowiedzialności i uprawnieniach, zebranie danych osobowych)

2. Faza zadawania pytań ogólnych (swobodna wypowiedź, najlepiej w sytuacji odprężenia psychicznego)

3. Faza zadawania pytań szczegółowych

4. Faza czynności końcowych

Przepisy regulujące status świadka (w dziale V k.p.k.: rozdz. 19, 20, 21 i in.)

• Art. 171 k.p.k. - świadek ma prawo do swobodnej odpowiedzi na pytania organu przesłuchującego, obrońcy, pomocników, biegłych. Przesłuchującym nie wolno stosować pytań sugerujących odpowiedź, ani wpływać na wypowiedzi przesłuchiwanego przez przymus, groźbę, hipnozę, środki chemiczne, itp.

• Art. 173 k.p.k. - przesłuchiwanemu można okazać inną osobę, ale okazanie powinno wyłączać sugestię, a osoba okazywana powinna być w grupie conajmniej 4-roosobowej.

• Art. 190 § 1 i 2 k.p.k. - należy uprzedzić świadka o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy, w postępowaniu przygotowawczym świadek takie oświadczenie podpisuje.

• Art. 191 § 1 k.p.k. - przesłuchanie rozpoczyna się od zabrania od świadka danych osobowych (imię, nazwisko, wiek, zajęcie, adres, karalność, stosunek do stron).

• Art. 191 § 2 k.p.k. - jeśli ujawnią się takie okoliczności, świadka należy poinformować o treści art. 182 (odmowa zeznań przez najbliższych lub współoskarżonych), art. 183 (uchylenie się od odpowiedzi na pytanie, jeśli mogłoby to narazić osobę najbliższą) i art. 185 (zwolnienie od składania zeznań lub odpowiedzi na pytania osobę szczególnie bliską oskarżonemu, jeśli ona o to poprosi).

• Art. 300 k.p.k. - przed pierwszym przesłuchaniem należy pouczyć podejrzanego o jego uprawnieniach, np. o warunkach odmowy składania wyjaśnień, które powinno być wręczona na piśmie.

Wpływ przesłuchującego na zeznania:

• dokładność zapisu (szczególnie przy pierwszym przesłuchaniu);

• znajomość danych dot. zdarzenia oraz informacji o świadku;

• wiedza z zakresu psychologii i psychopatologii, co pozwala na właściwe formułowanie pytań;

• umiejętność krytycznego myślenia (uzyskiwanie i prawidłowa ocena materiału);

• osobowość przesłuchującego, a w szczególności: umiejętność nawiązania kontaktu, spostrzegawczość, zdolność do koncentracji uwagi, podzielność uwagi, wierność i gotowość pamięci, konstruktywna wyobraźnia, wysoka inteligencja, etyka;

Podział pytań wg W. Sterna (ze względu na wzrost sugestywności):

1. pytania żądające określenia (jak, który, gdzie?) - wolne od sugestii;

2. pytania z odpowiedzą „tak/nie” - podsuwa możliwość odpowiedzi;

3. pytania dysjunktywne „albo-albo” - zawarte fałszywe założenie, ograniczona możliwość wyboru;

4. pytania wyczekujące - odkrycie swojego stanowiska w sprawie i oczekiwanie, ze świadek będzie miał takie samo;

5. pytania zawierające założenie - np. prośba o określenie koloru przedmiotu, który nie pojawił się w zeznaniach.

Taktyki przesłuchania świadka (za Stanikiem):

1. Metoda swobodnej relacji (SR) - metoda niedyrektywna, umożliwia przedstawienie wszystkich faktów znanych świadkowi i dostarcza materiału do formułowania pytań; ta metoda zapewnia zeznania najbardziej dokładne i wierne, chociaż mniej kompletne.

2. Metoda pytań ukierunkowanych (PU) - przesłuchujący ma kontrolę nad przebiegiem zeznania, często jest uzupełnieniem swobodnej relacji, pozwala na przypomnienie niektórych fragmentów zdarzenia i uzupełnienie lub wyjaśnienie nieścisłości, ta metoda zapewnia większą kompletność, ale mniejszą dokładność zeznań.

3. Metoda badania krzyżowego (CE) - stosowana w krajach anglosaskich, zwykle po badaniu głównym w celu wykrycia niekonsekwencji poprzednich zeznań czy opinii; polega na zadawaniu pytań z różnych punktów widzenia (za i przeciw rekonstruowanym faktom), w określonych okolicznościach również pytań naprowadzających lub sugerujących, w ten sposób uzyskuje się najwięcej informacji.

4. Metoda przesłuchania poznawczego (CI) - popularna w USA, GB i DE, prowadzi do uzyskania większej liczby prawdziwych zeznań niż inne metody, jest bardziej efektywna; polega na stworzeniu więzi z przesłuchiwanymi stosowaniu technik mnemotechnicznych.

Charakterystyka treściowa zeznań przy metodzie SR:

1. Pytania badawcze o:

• najczęściej przytaczane treści,

• najczęściej zapamiętywane treści z ich charakterystyką,

• treści przytaczane ze zmianami (zeznania nieścisłe),

• najczęściej opuszczane treści,

• treści relacjonowane błędnie (zeznania nieprawdziwe).

• Wyniki badań:

• najczęściej przytaczane wypowiedzi są zasadniczo zgodne z prawdą, zmiany dotyczyły tylko drobnych szczegółów;

• najczęściej zapamiętywane były mało kompletne obrazy pamięciowe zgodne ze schematami akcji i treści związane z bodźcami wywołującymi emocje;

• zeznania nieścisłe dotyczyły treści mało istotnych, ale też treści dotyczące ważnych elementów sytuacji, istotne fragmenty dialogów oraz opisy (ubrania, wystroju, itp.);

• najczęściej opuszczane treści dotyczą mało istotnych szczegółów opisu, zdarzeń niezwiązanych z głównym przebiegiem akcji, mało istotnych wypowiedzi i dialogów oraz przedmiotów słabo widocznych lub słabo określonych;

• zeznania błędne wynikały ze schematyzacji (błędy opisu), niezrozumienia treści (i błędnego łączenia kilku fragmentów akcji), przesunięć w czasie.

Charakterystyka treściowa zeznań przy metodzie PU:

1. Pytania badawcze o:

• charakterystykę treści zapamiętanych zgodnie z prawdą,

• charakterystykę treści przedstawionych nieściśle,

• treści nie zrelacjonowane,

• treści, w których popełniano najwięcej błędów.

• Wyniki badań:

• zgodne z prawdą były schematyczne obrazy pamięciowe, wiążące się z zadawanymi pytaniami i głównym zdarzeniem;

• treści nieścisłe odnosiły się do mało istotnych faktów, dialogów i opisów, badani zarówno opuszczali jak i dodawali szczegóły;

• treści nie przedstawione dotyczyły faktów, o które się nie pytano, a także szczegółowych opisów przedmiotów i osób drugoplanowych;

• treści błędne dotyczyły opisów ludzi i wnętrz (stereotypizacja) albo błędnie oddające logikę zdarzenia (zła kolejność, błędne przyczyny, itp.)

Charakterystyka zeznań przy metodzie CE i jej zastosowanie:

1. Zmiana lub korekta zeznań przez:

• wykazanie świadkowi jego niekompetencji w rozumieniu i analizowaniu zdarzenia,

• uświadomienie mu określonych wad pamięci,

• wykazanie mu błędnych postaw, na których opierał swą wiedzę i przekonanie,

• wykazanie różnic między obecnym a poprzednim zeznaniem, zeznaniami różnych świadków i innych metod.

• Zebranie dodatkowych faktów o:

• powodzie tego, co się stało,

• okolicznościach towarzyszących,

• sposobie traktowania tego zdarzenia w danym czasie.

• Podważenie zeznań przez wykazanie, że:

• świadek ma „zły charakter” (nieprawdomówność, stronniczość, przekupność, itp.),

• świadek jest powiązany ze sprawą (jest przyjacielem lub wrogiem strony) lub jest zainteresowany obrotem sprawy (aby chronić własne interesy), itp.,

• zeznania świadka są sprzeczne z rozsądkiem, nieprawdopodobne, sprzeczne z zeznaniami innych świadków, z innymi dowodami, z poprzednimi zeznaniami świadka, z zachowaniem świadka, itp.



Porównanie trzech metod:

Problem wielokrotnych przesłuchań:

1. Zwykle świadkowie przesłuchiwani są co najmniej 2 razy (w postępowaniu przygotowawczym i przed sądem), czasem też przy okazji konfrontacji, okazania, kontroli zeznań na miejscu, itp. Powtórne przesłuchanie jest okazją do kontroli informacji przedstawionych przez świadka.

2. Nastawienie przesłuchującego - tendencja do potwierdzania poprzednich zeznań lub ich nie uwzględnianie.

3. Niektóre elementy zdarzenia przypominają się łatwo i szybko, inne dopiero po dłuższym, spokojnym i kilkakrotnym namyśle.

4. Zmiany czynników motywacyjnych (wpływ namowy, przekupstwa, przemyśleń, obaw, leków, nastawienia) pod wpływem aktywności mechanizmów osobowościowych (dysonansu poznawczego, wyrzutów sumienia, przekonań religijnych).

Wskazówki nt. przesłuchania:

1. ukierunkować wywiad ze świadkiem przez dostarczenie mu schematu wypowiedzi zgodnie z uwzględnieniem ważności różnych kategorii;

2. ważne pytania zadawać co najmniej dwukrotnie w różnej konfiguracji.

Rozdział LVII

Ocena fałszywych zeznań

Problematyka obejmuje trzy główne zagadnienia:

1. Podatność na sugestię

2. Fałszywe przyznanie się

3. Odzyskanie wspomnień zdarzeń, które się nie zdarzyły

Podatność na sugestię:

1. Wpływ czasu i zdarzeń dziejących się w tym czasie - w tym proces rekonstrukcyjny przesłuchiwanego, wywołany przez czynniki zewnętrzne (kolejno zachodzące zdarzenia) lub wewnętrzne (wnioskowanie, stereotypy, uprzedzenia).

2. Pytania sugerujące odpowiedź.

3. Wpływ sytuacji

• czynniki społeczne (warunki przesłuchania, zjawisko społecznej dominacji przesłuchującego, konwenanse społeczne, zasada kooperatywności)

• czynniki motywacyjne

4. Sugestywne techniki przesłuchania

Pytania sugerujące odpowiedź - wprowadzające lub niewprowadzające w błąd, zwykle maja szkodliwy wpływ na zeznania, nawet jeśli dotyczą peryferyjnych szczegółów zdarzenia;

1. Dwa stanowiska zastępowania informacji pierwotnej przez nową:

• hipoteza substytucji/ zmiany - nowa informacja zakrywa pierwotną (permanentna zmiana pamięci)

• współwystępowanie informacji pierwotnych i błędnych wg McCloskeya i Zaragozy.

• Zasada wykrywania rozbieżności Halla, Loftus i Tousignanta - pamięć łatwiej się zmienia, jeśli świadek nie monitoruje źródła informacji, zaś wydobycie swobodnej wypowiedzi bezpośrednio po zdarzeniu pomaga uodpornić się na błędne informacje.

• Wpływ siły śladu pamięciowego na zastępowanie pierwotnych informacji nowymi - im silniejszy ślad informacji, tym mniejsza podatność na sugestię.

• Efekt scenariusza - największa podatność na sugestię w sytuacjach nieznanych wcześniej (bez schematu).

• Informacje nie pasujące ani do pamięci epizodycznej ani semantycznej (niezgodne ze scenariuszem) zostaną ocenione jako fałszywe, zaś informacje nie pasujące do pamięci epizodycznej, ale pasujące do semantycznej (zgodne ze scenariuszem) - jako prawdziwe. Zjawisko „braku wnioskowania na podstawie wiedzy” Gentera i Collinsa.

Badania dot. podatności na sugestię:

• E. F. Loftus i J. E. Palmera dot. wypadku drogowego i słowa „zmiażdżony”; pojawiły się wtrącenia (zbite szkło);

• S. Garven i in. - wpływ techniki przesłuchania dzieci z związku ze sprawą przedszkolną McMartina; wyodrębniono 5 technik sugestywnych: informowanie dzieci przez inne osoby, że przesłuchujący ma już informacje na ten temat, nagrody za powiedzenie lub uczynienie czegoś, krytyka dzieci i zapisanie, że zeznanie jest niewłaściwe, wielokrotne pytania o to samo, zachęcanie do spekulacji przez pytanie o zdarzenia, których dziecko nie było świadkiem; wnioski: dzieci bardziej podatne na sugestię podczas przesłuchania niż poza nim, model SIIR;

• N. E. Walker i D. J. Hunt - badania nad modyfikacjami zeznań; większość dzieci ignoruje modyfikacje niż zgadza się z nimi lub je odrzuca;

Model SIIR Garvena i in.:

1. Pytania sugestywne mogą prowadzić do zmiany bezpośrednich zeznań o zdarzeniach.

2. Wpływy społeczne przybierają formę informowania przesłuchiwanego o tym, co ważnego powiedzieli inni w danej sprawie, a także zastraszenie i stosowanie stereotypów.

3. Wzmocnienie przybiera formę kar i nagród np. za przypomnienie sobie faktu pożądanego przez przesłuchującego, albo nie przypominanie sobie czegoś.

4. Odstąpienie od rzeczywistości, czyli pytanie świadka o zdarzenia, których on nie doświadczył.

Fałszywe przyznania się:

1. Mogą być spowodowane presją i zastraszaniem organów śledczych lub chęcią ochrony innych osób.

2. Kassin i Wrightsman podzielili fałszywe przyznania się na 3 kategorie:

• dobrowolne przyznanie;

• wymuszeniowo-uzgodnieniowe przyznanie;

• przyznanie wskutek przymusu wewnętrznego.

3. Model podatności na sugestię Gudjonssona (2 rodzaje podatności: uleganie pytaniom naprowadzającym i zmiana odpowiedzi jako reakcja na negatywne sprzężenie zwrotne) i test podatności GSS

• osoby składające fałszywe przyznana się uzyskują wysokie wyniki w GSS w podatności na sugestię i konfabulacji

• krytyka GSS - zróżnicowanie przyznających się i charakteru zdarzeń.

4. Próba eliminacji wpływu przesłuchującego na przyznania się - nagrywanie przesłuchań, udział odpowiedniej osoby dorosłej przy przesłuchaniach osób mało odpornych psychicznie.

Powody dobrowolnych fałszywych przyznań (z przyczyn osobistych):

• zmniejszenie poczucia winy za rzeczywiste bądź wyimaginowane łamanie prawa w przeszłości (np. w stanie depresji);

• zapobieżenie dochodzeniu w poważniejszym przestępstwie;

• ochrona innej ważnej osoby;

• zyskanie złej sławy (patologiczna potrzeba stania się sławnym i zwiększenia własnej samooceny);

• niezdolność do odróżnienia rzeczywistości od fantazji (np. schizofrenicy);

• brak perspektyw udowodnienia niewinności (przyznanie się, by dostać niższy wyrok);

• w celu ukrycia innych, niekryminalnych faktów (np. związku pozamałżeńskiego);

• przyjęcie winy w milczeniu (Shepherd).

Wymuszeniowo-uzgodnieniowe fałszywe przyznanie:

• w tym przypadku przesłuchiwany uważana przyznanie za nieprawdziwe ale potwierdza je w celu osiągnięcia pewnej korzyści;

• zwykle krótkotrwałe korzyści przyznania się dominują nad długoterminowymi konsekwencjami;

• wynika z uległej zgody (zmiana zachowania dla celów instrumentalnych);

• najbardziej podatne osoby skłonne do uzgodnień.

Fałszywe przyznanie wskutek przymusu wewnętrznego:

• wynika z oddziaływania społecznego związanego z internalizacją i wewnętrzną akceptacją przekonań innych;

• podejrzany dochodzi do przekonania, że faktycznie popełnił przestępstwo wskutek zmęczenia, niepokoju i sugestywnych metod przesłuchania;

• syndrom nieufności pamięciowej - przesłuchiwany nie dowierza własnej pamięci wskutek psychopatologicznie (zaburzenia pamięci, amnezja, itp.) lub manipulacji przesłuchującego;

• Gudjonsson - fałszywe przekonania i fałszywa pamięć w przypadku fałszywego przyznania wskutek przymusu wewnętrznego są najbardziej rozpowszechnione w rezultacie manipulacyjnych technik przesłuchania

Badania dot. fałszywych przyznań:

• S. M. Kassin i K. McNall - analiza taktyki Inbaua, Reida i Buckleya; metoda ta prowadzi do maksymalizacji (zastraszanie podejrzanego, podnoszenie wagi przestępstwa) lub minimalizacji (bagatelizacja przestępstwa i skargi);

• Kassin i Kiechel - eksperyment z klawiszem i psującym się komputerem, 69% przyznało się do winy, a 9% konfabulowało wspierając fałszywe przekonanie.

• Gudjonsson i jego badania nad niewiarygodnymi przyznaniami się; są one prawdopodobne u ludzi z zaburzeniami psychicznymi (schizofrenia, depresja, upośledzenie), anormalnymi stanami umysłu (fobie, wysoki poziom lęku, niedawna strata) oraz wysoką podatnością na sugestię i uległością.

Odzyskiwanie wspomnień

1. Często jest wynikiem psychoterapii: hipnozy, kierowanej wyobraźni, interpretacji snów, wpływu narkotyków.

2. Wiele z tych wspomnień może być skutkiem sugestywnych działań terapeutów, np. zadawania specyficznych pytań (związane z nastawieniem terapeutów lub ich umyślnym działaniem).

3. Istotnym czynnikiem jest też nastawienie pacjentów, którzy wierzą, że nadużywano ich seksualnie i poszukują na to dowodów.

--- liczba informacji

- - - - dokładność (wierność) informacji

^………… kompletność informacji

- - - - ilość błędów wynikających z

interpretacji informacji

^{+ + + + +} ostrożność przy podawaniu

informacji

SR PU CE

---