Wiązówka błotna (Filipendula ulmaria) - gatunek byliny należący do rodziny różowatych (Rosaceae). Jest gatunkiem eurosyberyjskim, występuje w Azji Od Syberii przez Mongolię po Chiny i w północnej i środkowej Europie. W Polsce jest rośliną pospolitą, miejscami występuje bardzo licznie. Status gatunku we florze Polski: gatunek rodzimy.
Łodyga-Wzniesiona, prosta, naga i sztywna, górą rozgałęziająca się. Osiąga wysokość do 150 cm, łatwo łamie się.
Liście-Liście przerywano nieparzysto-pierzaste, pofałdowane, posiadające półokrągłe, ząbkowane przylistki częściowo zrośnięte z łodygą. Listki główne są szerokojajowate, listek szczytowy jest znacznie większy, szeroki. U roślin rosnących w zbiorowisku muraw na niżu jest on zwykle dłoniasto trójklapowy, u roślin rosnących w wilgotnych lasach pięcioklapowy. Wszystkie listki są podwójnie ząbkowane, na górnej stronie ciemnozielone i nagie, spodem jaśniejsze, mniej lub bardziej filcowane.
Kwiaty-Drobne, żółtobiałe, tworzą na wierzchołku łodygi dużą wierzchotkę dwuramienną. Składają się z 5-6 płatków korony, licznych pręcików, mających nitki dwukrotnie dłuższe od płatków korony oraz kilku, skręconych śrubowato słupków.
Owoc-Spiralnie skręcona, brunatna, jednonasienna niełupka.
Kłącze-Członowane, zdrewniałe, grube z licznymi włóknistymi korzeniami.
Rośnie na brzegach wód, na mokrych łąkach, w świetlistych zaroślach nadrzecznych, nad rowami. Jest lubiącym półcień hygrofitem. Bardzo często występuje w zaroślach wierzby szarej. W górach rośnie aż po piętro kosówki. Kwiaty wydzielają lekki zapach, przywabiając nim owady, które je zapylają, mimo że roślina nie wytwarza nektaru. Owady zbierają za to obficie wytwarzany pyłek. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
Roślina lecznicza:
Historia: Własności lecznicze wiązówki błotnej poznano już w średniowieczu. Dawniej w medycynie ludowej była ważną rośliną zielarską - używano jej do również do zwalczania pasożytów przewodu pokarmowego, jako ziele przeciwkrwotoczne i przeciwbiegunkowe.
Surowiec zielarski: kwiaty (Flos ulmariae) zawierają olejki eteryczne, flawonoidy, garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne i glikozydy fenolowe (spireina, salicyna).
Działanie: ma właściwości przeciwgorączkowe (dzięki zawartości salicyny), napotne, moczopędne i przeciwreumatyczne. W ziołolecznictwie wiązówka jest stosowana w leczeniu chorób reumatycznych, przeziębieniowych, choroby wrzodowej, nieżytów układu oddechowego i trawiennego, gorączki. Jest to sprawdzony środek napotny, moczopędny, czyszczący krew, przeciwgorączkowy, przeciwzapalny, przeciwbólowy. Naturalna alternatywa dla syntetycznych salicylanów. Salicylan został wyizolowany po raz pierwszy nie z wierzby (jak się powszechnie sądzi), lecz właśnie z wiązówki. Dlatego też kwas salicylowy nazywał się pierwotnie Acidum spiricicum. Napar używany jest do leczenia przeziębień, chorób górnych dróg oddechowych, pomocniczo przy grypie i chorobach reumatycznych, zwykle w mieszance z innymi ziołami; czarnym bzem, korą wierzby, liśćmi brzozy.
Zbiór i suszenie: zbiera się całe kwiatostany i suszy w cieniu, w temperaturze nie przekraczającej 30 stopni Celsjusza.
Z liści otrzymywano dawniej żółtozielony barwnik do tkanin.
Używana jest do aromatyzowania niektórych gatunków piwa i wódki.
Wiązówka bulwkowa, syn. wiązówka bulwkowata (Filipendula vulgaris) - gatunek rośliny należący do rodziny różowatych. Jest gatunkiem eurosyberyjskim, występuje od północno-zachodniej Afryki, Europy południowej i środkowej po Syberię. W Polsce gatunek rodzimy, rozpowszechniony, lokalnie rzadki.
Łodyga-Wzniesiona, prosta i sztywna, o wysokości 30-60 cm.
Liście-Liście podwójnie nieparzysto-pierzaste skupione w rozetę u podstawy pędu.
Kwiaty-Drobne, białe, tworzą na wierzchołku łodygi wiechowaty kwiatostan, z bocznymi rozgałęzieniami przerastającymi oś główną kwiatostanu. Kwitnie od czerwca do lipca.
Bylina, hemikryptofit. Rośnie w miejscach słonecznych lub półcienistych, na glebach przeciętnych, ciężkich. Jako jedyny gatunek wiązówek rośnie na suchych stanowiskach, z dala od wody.
Wiązówka zawiera kilka grup związków farmakologicznie aktywnych. Pionierskie badania fitochemiczne dowodzą obecności w Filipendula ulmaria kwasu salicylowego oraz aldehydu salicylowego . Współczesne badania wskazują na flawonoidy, glikozydy fenolowe, garbniki i olejki eteryczne jako główne ciała czynne występujące w wiązówce.
Przy użyciu wysokosprawnej chromatografii cieczowej stwierdzono występowanie w kwiatach, liściach, łodygach i owocach dwóch podgatunków wiązówki błotnej Filipendula ulmaria (L.) Maxim ssp. ulmaria i ssp. dendudata (J.C Presl) Hayek, następujących flawonoidów: rutozydu, 3-glukuronidu kwercetyny, hiperozydu, spiraeozydu, 4'-glikozydu kemferolu i kwercetyny. Głównym flawonoidem kwiatów jest spiraeozyd (ok. 3,5%), zaś hiperozyd jest charakterystyczny dla liści i łodyg .
Kwiaty zawierają 10-15% garbników. Zawartość garbników w częściach podziemnych jest jeszcze większa . Surowiec zawiera ponadto kwasy organiczne (oprócz salicylowego cytrynowy i askorbowy), ślady kumaryn, izosalicynę i monotropitozyd - gaulterynę. W kwiatach występuje około 0,2% olejku eterycznego o bardzo przyjemnym zapachu, w skład którego wchodzą: salicylan metylu, wanilina, aldehyd salicylowy, heliotropina .
Części podziemne Filipendula ulmaria i Filipendula hexapetala zawierają monotropitozyd, heterozyd, który rozpada się na lotny ester metylowy kwasu salicylowego i prymwerozę złożoną z glukozy i ksylozy .
Ziele wiązówki bulwkowatej zawiera hiperozyd, izokwercytrynę, kwercytrynę spiraeozyd, awikularynę i kwercetynę. Natomiast korzenie wiązówki bulwkowatej zawierają rutozyd, hiperozyd, kwercytrynę, awikularynę, spiraeozyd, kwercetynę i luteolinę .
W zielu i korzeniach wiązówki bulwkowatej chromatograficznie zidentyfikowano 18 fenolokwasów występujących zarówno w stanie wolnym jak i uwolnionych w wyniku hydroliz. Głównymi kwasami są: galusowy, p-kumarowy, syryngowy, wanilinowy, ferulowy i 3,4-dimetoksycynamonowy .
Kwiat wiązówki błotnej (Flos Ulmariae syn. Flos Spirae Ulmariae) jest od dawna stosowanym surowcem leczniczym, opisywanym już w siedemnastowiecznym „Dykcyonarzu Roślinnym” autorstwa Kluka. Znajduje się w III wydaniu FP oraz w Wykazie Środków Farmaceutycznych. Do celów leczniczych zbiera się także ziele (Herba Ulmariae) ujęte w Polskich Normach oraz korzeń - Radix Ulmariae.
Analogicznego surowca dostarcza wiązówka bulwkowata i w medycynie ludowej gatunki te bywają stosowane zamiennie .
Pierwsze informacje, dotyczące zastosowania wiązówki błotnej pojawiają się w postaci nielicznych wzmianek w zielnikach w XVI wieku. Już wtedy zabserwowano, iż „pijąc wywar z kwiatów gotowanych z winem, pozbywasz się gorączki” .
Właściwości napotne (species diaphoreticae) i przeciwgorączkowe (species antipyreticae) są wykorzystywane w leczeniu przeziębień górnych dróg oddechowych (zapalenie gardła i oskrzeli, grypa, angina) .
Działanie wiązówki błotnej zbliżone jest do kory wierzbowej („rośliny salicylowe”) . Mimo znacznie mniejszej zawartości salicylatów, nie ustępuje wierzbie pod względem bakteriobójczym i wykazuje porównywalnie wysoką aktywność przeciwbakteryjną. Preparaty z wiązówki mogą być zatem stosowane zewnętrznie, w przypadku zakażeń skóry, ran o etiologii bakteryjnej. Odwary lub napary z kwiatu działają przeciwzapalnie i przeciwbólowo w chorobie reumatycznej. Kwiaty wiązówki błotnej wchodzą w skład preparatów znajdujących zastosowanie w przewlekłym gośćcu stawowym, łuszczycowym zapaleniu stawów i reumatoidalnym zapaleniu stawów .
Doświadczalnie stwierdzono, że wodne ekstrakty z wiązówki w znacznym stopniu hamują rozwój kolonii Staphylococcus aureus na pożywkach agarowych .
Wykazano przeciwwirusowe działanie wiązówki błotnej. Szczególną aktywność wykazuje wobec:Herpes Simplex, Adenowirus 12, Coxackie B6 .
Nalewka z ziela przyspiesza ziarninowanie uszkodzonego naskórka , napar stosuje się zewnętrznie na trudno gojące się rany, wrzody, wypryski, a także w zapaleniu spojówek .
Wyciągi z kwiatów nieznacznie zwiększają wydalanie moczu i wydzielanie potu, usuwają z organizmu szkodliwe metabolity . Działają żółciopędnie, ściągająco na przewód pokarmowy, w większych dawkach przeciwbiegunkowo. Ze względu na hamowanie wydzielania kwasów żołądkowych, wyciągi działają przeciwwrzodowo . Ekstrakty z kwiatów rozszerzają naczynia skóry i zmniejszają lepkość krwi, a otrzymane z nich preparaty wspomagają leczenie takich chorób jak krwioplucie, nadmierne miesiączkowanie, biegunki.
Wyniki badań klinicznych wykazały, że wyciągi z kwiatów i nasion wiązówki błotnej po podaniu doustnym charakteryzują się wysoką aktywnością antykoagulacyjną i fibrynolityczną natury nieenzymatycznej. Prawdopodobnie estrakt zawiera substancję podobną do heparyny połączoną z białkiem roślinnym. Wykazano, że preparaty z wiązówki działają na system hemostazy w sposób identyczny jak heparyna pochodzenia zwierzęcego.
Autorzy rosyjscy podają wyniki badań kliniczno-eksperymentalnych nad możliwością zastosowania preparatów z kwiatów wiązówki błotnej w leczeniu przedrakowych zmian i profilaktyce raka szyjki macicy. Pozytywne wyniki uzyskano w przypadku 32 pacjentek na 48 przebadanych. W dziesięciu przypadkach nie obserwowano nawrotu choroby w ciągu kolejnych 12 miesięcy.
Najnowsze badania potwierdziły znane od dawna właściwości przeciwbakteryjne wiązówki błotnej. Badano wpływ ekstraktów na szereg mikroorganizmów. Największą aktywność posiadały frakcje zawierające związki polifenolowe m. in. flawonoidy.
W piśmiennictwie nie ma dokumentacji dotyczącej działania korzeni wiązówki błotnej. Surowiec ten jest godny zainteresowania z uwagi na wyniki badań dotyczących indukcji interferonu w hodowli komórkowej nerki małpy przez ekstrakty etanolowe z ziela i korzeni wiązówki błotnej i wiązówki bulwkowatej. Wielokierunkowe właściwości biologiczne interferonów, a w szczególności przeciwwirusowe, przeciwnowotworowe i immunostymulacyjne zachęcają do prowadzenia badań nad nowymi naturalnymi induktorami interferonu. Przeprowadzone testy charakterystyczne dla identyfikacji interferonu (wrażliwość na działanie trypsyny, DNA-azy, RNA-azy, oddziaływanie temperatury 56°C) wykazały, że działanie interferogenne posiadały 1% ekstrakty etanolowe z korzeni Filipendula ulmaria. Oznacza to, że w korzeniach wiązówki błotnej są obecne składniki pobudzające wytwarzanie interferonu .
Natomiast części podziemne z Filipendula hexapetala wykorzystuje się w medycynie ludowej Ukrainy pomocniczo w leczeniu złośliwych guzów. Prowadzone są tam obecnie badania nad cytostatycznym działaniem preparatów z wiązówki błotnej. Wchodzi ona w skład mikstury wg przepisu M.M. Zdrienki, która stosowana jest w przypadkach chorób nowotworowych. Wyciąg wodny z korzenia wiązówki bulwkowatej hamuje aktywność fosfolipazy A i lipazy w surowicy krwi. Dzięki temu odwraca postępy samonadtrawiania się trzustki i zmniejsza procesy zapalne w jej obrębie. Sugeruje się możliwość zastosowania tego wyciągu w terapii toksemii trzustko pochodnej.
Surowce uzyskane z wiązówki znajdują zastosowanie w leczeniu szeregu chorób i dolegliwości.
Wskazaniami do stosowania surowca wg Komisjii E (Bundesanzeiger nr 43 z 02.03.1989 r.) są tzw. stany przeziębieniowe. Dawkowanie: dawka dobowa 2,5-3,5 g kwiatów lub 4-5 g ziela wiązówki; przetwory w odpowiednio obliczonej dawce.
Kwiat wiązówki Flos Ulmariae stosowany jest jako środek przeciwzapalny, przeciwgorączkowy, przeciwgośćcowy, w gośćcu stawowym i mięśniowym, w formie naparu (1 łyżka kwiatów na szklankę wody; pić 3 razy dziennie po pół szklanki godzinę po jedzeniu).
Kwiat wiązówki błotnej wchodzi w skład granulatu Reumogran i mieszanki ziołowej Reumosan (Species antirheumaticae et antiarthriticae). Preparaty te znajdują zastosowanie jako środek pomocniczy w przebiegu choroby gośćcowej, zwłaszcza w przewlekłym gośćcu stawowym u osób starszych i jego postaciach nietypowych takich jak: łuszczycowe zapalenie stawów, reumatoidalne zapalenie stawów. Preparaty te stosuje się również w skazie moczanowej (dna), miażdżycy naczyń oraz schorzeń skórnych na tle zaburzeń przemiany materii; jako środek pomocniczy w leczeniu dny Allopurinolem oraz w leczeniu choroby gośćcowej salicylanami i kortykosteroidami.
Reumogran ponadto stosuje się w łuszczycowym zapaleniu stawów, pomocniczo w anginie, grypie i tzw. chorobie z przyziębienia wywołanej przez bakterie.
Sposób użycia Reumogranu: 1-1,5 łyżeczki granulatu 3 razy dziennie po jedzeniu, popijając 0,5 szklanki płynu.
Sposób użycia Reumosanu: odwar z 2-2,5 łyżki ziół na 2-3 szklanki gorącej wody (gotować 3-5 min. pod przykryciem). Pić 2-3 razy dziennie między posiłkami.
Muszyński podaje gotowe mieszanki ziołowe zawierające w swym składzie kwiat wiązówki, znajdują one zastosowanie w stanach gorączkowych i w chorobie reumatycznej.
Mieszanki ziołowe zawierające kwiaty tawuły, Klimuszko zaleca przy zakrzepowym zapaleniu żył, ziarnicy złośliwej, ostrym zapaleniu nerek i mocznicy.
Wiązówka znalazła również zastosowanie w homeopatii. Jest określana jako „roślinny kwas salicylowy homeopatii”. Stosuje się pranalewkę i preparaty w rozcieńczeniu Dil. D2. Wykazują one działanie moczopędne i napotne. Stosowane są w reumatyzmie mięśniowym i stawowym oraz w obrzękach. Ponadto jako leczenie uzupełniające w zapaleniu opłucnej i w egzemach o etiologii bakteryjnej. Preparat „Spirea kompleks” zawiera Spirea D3, łagodzi dolegliwości serca u osób chorujących na gościec.