Komunikacja jest „jedną z najważniejszych życiowych aktywności społecznych człowieka. Sprawia, że czuje się on częścią większej całości i stanowi podstawę wspólnoty doświadczeń, jaką dzieli z innymi ludźmi. Pozwala też na stwarzanie i utrzymywanie więzi ze społecznością, w której żyje. To dzięki procesom komunikacji może się on swobodnie „poruszać się” w często bardzo skomplikowanych układach międzyludzkich. Nauki społeczne kładą wielki nacisk na procesy komunikacji interpersonalnej, widząc w nich podstawowy składnik ludzkich relacji. Akcentują rolę bezpośrednich kontaktów jednostki ludzkiej z inną jednostką, powstawanie systemu powiązań interpersonalnych, coraz bardziej bezpośrednich wpływów realizowanych w trakcie spotkania, co tworzy podstawowe sytuacje społeczne. Komunikacja jest więc ważnym elementem życia, który buduje i który także w pewien sposób odzwierciedla sferę intymnych kontaktów między ludźmi”. „Według badań naukowych, przez
każdego dnia człowiek uczestniczy w procesie komunikowania. Porozumiewanie się jest niezbędne dla ludzkiego przetrwania tak jak oddychanie i odżywianie. Skoro, więc Ledzie komunikują się tak często, to dlaczego poświęca dodatkowy czas na studia w tej dziedzinie? Odpowiedź jest prosta- ilość nie przechodzi automatycznie w jakość. Brak umiejętności komunikowania się powoduje różnorodne negatywne konsekwencje”. Komunikatywności trzeba się nauczyć. Znajomość zasad i technik komunikowania się oraz praktyczne ich stosowanie powoduje wzrost jakości porozumiewania się i zwiększa możliwości osiągania celów zawodowych i osobistych. Umiejętność porozumiewania się za pomocą języka nosi nazwę kompetencji komunikacyjnej (termin wprowadzili do psycholingwistyki Cambell i Wales w 1970r.). Duży wpływ na jej rozwój ma społeczność językowa, czyli wspólnota komunikacyjna żyjąca na danym terenie i utrzymująca ścisłe stosunki. W jej obrębie może występować wiele różnych języków oraz wiele ich odmian. Język dominujący jest tam zwykle językiem standardowym, a więc pewną normą i ideałem. Język standardowy pełni w społeczności językowej istotne funkcje( m.in. jednoczącą, separującą czy prestiżową). Przy wielkim zróżnicowaniu odmian, będących dialektami tego samego języka, język standardowy jest często jedynym narzędziem porozumiewania się. „Świadomość zróżnicowań językowych jest istotnym elementem sposobu postrzegania całokształtu struktury społecznej. Każdej jednostce przypisuje się jedną odmianę językową. Stopień zróżnicowania dialektu jest zależny od pełnionych przez daną jednostkę ról społecznych. Zmiana roli i sytuacji może pociągnąć za sobą konieczność użycia innych form językowych. (…) Idealna znajomość wszystkich reguł używania języka w zależności od sytuacji i roli społecznej jest cechą kompetencji komunikacyjnej”.

Środki komunikacyjne są wspólnym dobrem ludzi, stanowią system ich relacji i zachowań. Komunikowanie powinno więc obejmować zarówno język werbalny, jak i wszystkie, funkcjonujące w danej kulturze, formy przekazu, co gwarantuje zachowanie ciągłości i rozwoju danej społeczności. „Komunikacja między pokoleniami odbywa się przez uczestnictwo młodzieży w kulturze. Uczestnictwo to polega na interakcji symbolicznej- na szczególnej zdolności do tworzenia znaków i symboli, umiejętności intencjonalnego ich używania oraz opieraniu się na utrwalonych wzorcach reagowania na nie”. Ważne jest, by dla pełnego uczestnictwa w kulturze, jednostka najpierw opanowała właśnie system znaków, kodów i konwencji porozumiewania się w danym społeczeństwie. Dzięki temu przekazy kulturowe są zrozumiałe i łatwe w interpretacji. „Każde pokolenie wnosi do kultury nowe wartości i wzorce i asymiluje je z już istniejącymi. Stają się one wówczas integralną częścią danego systemu kultury. (…) Zasady komunikacji są normami i zwyczajami dotyczącymi przebiegu komunikowania się. Określają one, jakie powinny być treści i formy komunikacji w zależności od tego, kto, z kim, w jakich okolicznościach i w jakim celu podejmie wymianę wiadomości. Zasady te są wskazówką, jak zachować się w określonej sytuacji, a z drugiej strony wyznaczają oczekiwania wobec zachowań partnera. Nieuwzględnienie tych zasad (wynikające z ich nieznajomości lub lekceważenia) może wywołać dezorientację, niepokój czy niezadowolenie partnera, a także prowadzi często do powstawania nierealistycznych oczekiwań wobec partnera”. Kompetencje komunikacyjne są więc niezwykle ważne. Służą one bowiem osiąganiu istotnych celów interakcyjnych w specyficznych kontaktach społecznych ( np. gerontologa lub pracownika socjalnego z osobą starszą) przez użycie odpowiednich środków. Do takich celów interakcyjnych należą m.in.: chęć nawiązania kontaktu i podtrzymania go, zachęcenia kogoś do zrobienia czegoś itp.

Kompetencje komunikacyjne obejmują kompetencje interakcyjne, socjolingwistyczne (umiejętność stosowania form grzecznościowych, tytułów i uczestniczenia w zwyczajach grupy) i funkcjonalne ( m.in. kontrolowanie za pomocą języka zachowań własnych innych ludzi, dostosowanie przekazywanej informacji do słuchacza i kontekstu, zrozumiałe zadawanie pytań i werbalne wyrażanie negatywnych i pozytywnych emocji).

Dlaczego kompetencje komunikacyjne są tak istotne w gerontologii? Na czym polega specyfika komunikacji z osobami starszymi? Jak i w jakich celach wykorzystuje się kompetencje komunikacyjne w kontaktach z seniorami?

Aby odpowiedzieć na ww. pytania, warto najpierw bliżej przyjrzeć się samej gerontologii, charakterystyce starzenia się i starości, problemom osób trzeciego wieku w ujęciu pedagogiki społecznej i polskiej polityce wobec seniorów.

Postępy medycyny, wzrost długości życia i szybkie zmiany demograficzne w ostatnim półwieczu, czego konsekwencją jest postępujące starzenie się współczesnych społeczeństw (wzrost odsetka ludzi starszych w ogólnej liczbie ludności), rozwój instytucji usługowych i opiekuńczych zaspokajających potrzeby seniorów i stopniowe obniżanie się wieku emerytalnego, spowodowały, że problematyka ludzi w wieku emerytalnym stała się przedmiotem badań wielu nauk ( np. psychologii starzenia się, socjologii, politologii i historii, badającej wpływ ludzi starych na dzieje państw i narodów). Jednak przede wszystkim stanowią zakres zainteresowań gerontologii < gr. geron - starzec + logos - słowo>. Nauka ta „zajmuje się procesem starzenia się i starością żywych organizmów. Rozwinęła się po zakończeniu II wojny światowej (…), lecz status samodzielnej dyscypliny naukowej uzyskała dopiero w latach 50. XX wieku. Jako nauka interdyscyplinarna i specjalistyczna, mieści w sobie szeroki zakres zagadnień związanych m.in. z medycyną, demografią, pedagogiką, architekturą, socjologią, psychologią i kulturą fizyczną”. „Przedmiotem badań gerontologii są cele, trendy, zasady, metody, systemy, i formy organizacyjne procesu przygotowywania ludzi w starszym wieku do godnego, zgodnego z indywidualnymi możliwościami fizycznymi i psychicznymi, rodzinnymi i materialnymi, wartościowego, umożliwiającego zachowanie wiary w sens życia, funkcjonowania w roli emeryta”. „Zadania swe koncentruje natomiast wokół odbudowania autorytetu i znaczenia oraz wskazania właściwej roli osób starszych w rodzinie i społeczeństwie, polepszenia ich stanu zdrowia i sprawności, podwyższenia poziomu wykształcenia, zwiększenia aktywności społecznej i kulturalnej oraz świadomości sytuacji, w jakiej się znajdują, a wszystko to ma służyć podniesieniu jakości ich życia. Realizowane są one głównie poprzez popularyzację wiadomości na temat procesu starzenia się i jego przyczyn, profilaktykę i wychowanie do starości (także osób młodszych)”. Edukacja osób starszych pozwala uświadomić im zmiany, jakie wiek wywołuje w stosunkach międzyludzkich. Gerontologia zajmuje się także takimi zagadnieniami jak: stereotypy ludzi starych, rola dziadków w rodzinie, instytucje opiekuńcze dla ludzi starszych, pomoc społeczna dla seniorów, aktywność zawodowa i społeczna emerytów, starość a niepełnosprawność, organizacje seniorów i dla seniorów, starość ludności wiejskiej i miejskiej, źródła utrzymania się starszej ludności, potrzeby ludzi starszych, ich problemy zdrowotne i czas wolny. Obserwacja procesu starzenia się ludzi, należących do różnych warstw społecznych, mających różny poziom wykształcenia, rozmaite zawody i sytuacje rodzinne, wskazuje na znaczenie gerontologii i nauk z nią współpracujących oraz na to, że funkcjonowanie w roli emeryta wymaga teoretycznego i praktycznego przygotowania. Brak takiego przygotowania prowadzi do wielu trudności, niepowodzeń, klęsk życiowych, depresji i lęków, np. przed samotnością, które tylko przyspieszają proces starzenia. Samo starzenie się jest „nieuchronnym, powszechnym, długotrwałym, zróżnicowanym, wielopłaszczyznowym i naturalnym procesem, zależnym od człowieka i od czynników społecznych, ekonomicznych, biologicznych, psychologicznych, ekologicznych, historycznych i kulturowych”. Jego tempo przyspieszają m.in.: urazy, niewłaściwe odżywianie, działanie promieniowania jonizującego, natomiast czynnikami hamującymi starzenie się są: aktywny tryb życia. „Osoby starsze występują w każdym społeczeństwie. Stanowią zróżnicowaną pod względem cech społecznych, kulturalnych, warunków bytowych i kondycji zdrowotnej populację. Starzenie się przebiega etapami. Najpierw jest etap starzenia się społecznego, a dopiero później następuje zwykle starzenie się fizyczne. Starzenie zależy również od sposobu i warunków życia. Odmiennie przebiega u mężczyzn i kobit, inaczej na wsi i w miastach. Proces starzenia się rozpoczyna się u człowieka ok. trzydziestego roku życia. Jednak jako umowny początek starości przyjmuje się 60 lub 65 lat”. Określenie „starość” wyraża końcowy okres starzenia się, występujący nieuchronnie po okresie dojrzałości. Jest wiele definicji „starości”. Jedną z najbardziej właściwych, z punktu widzenia współczesnej gerontologii, jest definicja B. Siejowej, która ujmuje „starość” jako „okres stopniowego i nieodwracalnego pogarszania się biologicznych i społecznych funkcji człowieka, narastania upośledzenia sprawności oraz ograniczenia kontaktów ze środowiskiem zewnętrznym, na co nakłada się szereg czynników środowiskowych i zdrowotnych”.

Ponieważ w Polsce jest już niemal 6 mln osób w wieku poprodukcyjnym, co stanowi 14,5% ogółu ludności, a zgodnie z prognozami demograficznymi, proces starzenia się społeczeństwa polskiego będzie postępował, znaczenie polityki społecznej wobec osób starszych stale rośnie. Polityka wobec seniorów jest realizacji interesów osób starszych. „Dotyczy potrzeb i warunków bytu ludzi trzeciego wieku i ma na celu te działania, które w sposób planowy i celowy wpłyną na poprawę ich sytuacji życiowej. Służy temu system świadczeń związanych z zabezpieczeniem społecznym. Działania te dotyczą oświaty, kultury, zdrowia, pracy i organizacji czasu wolnego seniorów”. Polityka społeczna wobec osób starszych obejmuje więc takie zagadnienia jak: ochrona zdrowia, zatrudnienie seniorów, równouprawnienie pod względem dochodów starszych kobiet, pomoc osobom obłożnie chorym, praca socjalna z osobami starszymi, kształtowanie odpowiednich dla nich warunków mieszkaniowych, pomoc instytucjonalna oraz ich warunki materialne. Do jej celów zaś należą: prawo osób starszych do samostanowienia, decydowania o swojej przyszłości i kształtowania hierarchii własnych potrzeb, ich współodpowiedzialność za swoje losy, przeciwdziałanie marginalizacji tej grupy ludzi, podtrzymywanie funkcjonowania rodzin wielopokoleniowych i pomoc w organizacji coraz dłuższego i relatywnie częściej niż dawniej samotnego życia, tj. bez fizycznej bliskości najbliższych i krewnych.

Według L. Dyczewskiego, osoby starsze są kolejnym ogniwem w łańcuchu pokoleń, bez którego ten łańcuch nie może istnieć. We współczesnych cywilizacjach ustosunkowanie się do starości, jej znaczenie i rola bywają różne. W społeczeństwie polskim niestety dalej pomija się wartości wnoszone przez seniorów (mądrość życiową, doświadczenie, powściągliwość wobec nowinek, wyczucie proporcji między tym, co ważne i trwałe, a tym, co ulotne) i dyskryminuje tę grupę społeczną ze względu na wiek. Powodami tego zjawiska są: telewizja, która przyjęła i przekazuje ludziom kulturowy wzorzec zbędnej starości i stereotypy dotyczące ludzi starych. „W powszechnej opinii starość postrzegana jest jako okres całkowitej degradacji, izolacji, samotności, braku uczucia i życzliwości, niedołęstwa, odczuwalnych dolegliwości somatycznych, postępującego uzależnienia od otoczenia, beznadziejnego i ponurego czekania na śmierć”. Myślenie stereotypowe i uogólniające jest zakorzenione w ludzkiej psychice i wpływa często na ocenę innych osób zjawisk itp. Pogarsza to samoocenę i samopoczucie osób starszych, które czują się niepotrzebne, niedoceniane, uciążliwe dla innych…

Kształcenie seniorów i przygotowanie ludzi do starości nabrały więc ogromnego znaczenia z wielu powodów. Jednak, aby były one efektywne, gerontolodzy, pracownicy socjalni, pedagodzy i społecznicy powinni być wyposażeni w opisane we wstępie kompetencje komunikacyjne, które umożliwiają, w trakcie rozmowy czy wykładu, właściwe podejście do ludzi, zwłaszcza- starszych. Zdobycie takich kompetencji jest możliwe dzięki wprowadzeniu na uczelniach wyższych zajęć z podstaw komunikowania się, czyli przedmiotu „komunikacja społeczna”. Ponieważ edukacja i wychowanie są realizowane poprzez przekazywanie konkretnych informacji, dlatego też istotna jest umiejętność właściwego i przekonującego ich przedstawienia i omówienia. Poziom kompetencji komunikacyjnych gerontologa, pedagoga czy psychologa ukazują i uwydatniają wyniki ich pracy i oddziaływania na ludzi, które przejawiają się w zachowywaniu się, myśleniu i zrozumieniu problemu starzenia się przez ich „wychowanków”.

„Oddziaływaniem wychowawczym wobec człowieka starszego jest dopomaganie w jego rozwoju. Realizowane jest poprzez doradzanie, inspirowanie, zachęcanie do określonych zachowań, do pogłębiania zainteresowań, wiedzy, umiejętności, do podejmowania aktywności, a także pomoc w rozumieniu zmieniającego się świata. Przy czym te działania powinny uwzględniać jego dotychczasowe doświadczenia”. Jednak, aby odbywało się to w sposób wiarygodny, wychowawca musi umiejętnie wykorzystywać swoje zdolności porozumiewawcze, które w ich pracy - bezpośredniej pracy z ludźmi - są bardzo ważne. „Zadaniem wychowawcy jest pomaganie w dorastaniu do zadań, kształtowaniu otoczenia (by człowiek starszy mógł optymalnie funkcjonować w środowisku), w akceptacji obecnych i przyszłych deficytów i kształtowaniu pozytywnych cech osobowości. Poza tym wychowawca ma wyjaśniać problemy i potrzeby rzeczywistości. Wszystko to, dzięki kompetencjom komunikacyjnym wychowawcy, powinno odbywać się w ramach stosunku partnerskiego i przy współdziałaniu osoby starszej. Pedagodzy ujmują starość jako etap nowych wyzwań, zadań, a nawet traktują jako zadanie. Człowieka starszego postrzegają w kontekście sił witalnych, szans i możliwości rozwojowych. Podkreślają konieczność zachowania samodzielności życiowej ludzi w starszym wieku oraz podejmowania przez nich aktywności edukacyjnej, społecznej i kulturalnej”. Pomagają im w tym pewne umiejętności psychologicznego podejścia do ludzi starszych, które także są elementem kompetencji komunikacyjnych.

Według mnie, do kompetencji porozumiewawczych w gerontologii (i nie tylko) można zaliczyć także asertywność, czyli „umiejętność pełnego, jasnego i bezpośredniego wyrażania swoich uczuć i pragnień w sposób respektujący myśli, uczucia i pragnienia innych ludzi”. Postawa asertywna stanowi rodzaj „złotego środka”, jest przeciwieństwem zarówno postawy uległej jak i agresywnej, która jest najbardziej niekorzystna i niewłaściwa w kontaktach z seniorami. Osoba asertywna jest autentyczna, szczera wobec siebie i innych, stanowcza, lecz pozbawiona napastliwości w utrzymaniu swego zdania. „Zachowanie asertywne polega na zdecydowanym egzekwowaniu swoich praw i realizowaniu własnych interesów, przy uwzględnieniu praw i interesów innych osób, na silnym poczuciu własnej godności osobistej połączonym z autentycznym szacunkiem dla innych ludzi”. Właśnie szacunek jest niezwykle istotny we współpracy z ludźmi starszymi, którzy nań zasługują i zwracają uwagę. Asertywności, podobnie jak i innych cech kompetencji komunikacyjnej, można się nauczyć, jednak wymaga to zmiany głęboko zakorzenionych postaw i przekonań, nawykowych nastawień (czyli w tym przypadku stereotypowego myślenia o starości i osobach starszych), których człowiek sobie zwykle nie uświadamia. „Dlatego uważa się, że najskuteczniejszym sposobem kształtowania asertywności jest jej trening w grupie osób, pod okiem trenera”, w którym dąży się do zmiany zachowania jednostki i sposobu traktowania samego siebie poprzez kontakty z innymi ludźmi. Treningi asertywności uczą, jakże ważnej w pracy gerontologów czy pedagogów, tolerancji i akceptacji, nie tyle siebie, co innych, ze wszystkimi ich ułomnościami i słabościami.

Kompetencje komunikacyjne odgrywają w gerontologii ogromną rolę także ze względu na jeden z podstawowych problemów komunikacji interpersonalnej: barierę komunikowania międzypokoleniowego, której przyczyną jest ograniczenie wspólnoty doświadczeń nadawcy i odbiorcy. Źródłem tej wspólnoty jest kultura. Kultura podlega jednak przemianom w czasie. Stąd często osoby starsze mają poczucie, że „za ich czasów było inaczej”. Oznacza to, iż było inaczej za czasów, w których kształtował się ich obraz świata (dzieciństwo i młodość) i z pewnością inaczej była wtedy zbudowana rzeczywistość. Pewne elementy współczesnej rzeczywistości były nieobecne i w świecie. „Trudności dostosowania się do zmian powodują, ze otoczenie staje się dla seniorów coraz bardziej obce, niezrozumiałe, drażniące, a niekiedy wręcz złowrogie. Dlatego proces wychowania do starości, przygotowujący do przystosowania się do zmieniających się w miarę upływu lat możliwości psychofizycznych, wymaga odpowiedniego przygotowania, które powinno stać się elementem systemu edukacji”. Działania w tym zakresie powinny objąć całe społeczeństwo, a kompetencje komunikacyjne pedagogów znacznie ułatwią ich realizację.

Zabiegi społeczno - wychowawcze na rzecz osób trzeciego wieku, polegające głównie na informowaniu, doradzaniu i zachęcaniu, wymagają też sieci odpowiednich placówek i instytucji (kluby, domy kultury, domy wczasowe, sanatoria, uniwersytety powszechne i ludowe, stowarzyszenia emerytów i rencistów itp.) oraz dobrze do tych zadań przygotowanej kadry. „Uzbrojeni” w kompetencje komunikacyjne powinni być także pracownicy środków masowego przekazu, przedstawiciele ministerstw, związków zawodowych i stowarzyszeń załatwiających sprawy osób starszych. Pedagogika gerontologiczna staje się bowiem oczywistą i niezbędną potrzebą dzisiejszej rzeczywistości.

Umiejętność porozumiewania się za pomocą języka pozwala na lepsze zrozumienie osób starszych i indywidualne podejście do każdej jednostki, co pozwala uniknąć rozmaitych zaburzeń w komunikowaniu się. Przykładem takiego zaburzenia może być chociażby uszkodzenie słuchu, które u osób trzeciego wieku występuje stosunkowo często. Mimo istnienia aparatów słuchowych, seniorów z upośledzonym słuchem często cechuje brak wiary w siebie i izolacja społeczna, ponieważ zdarza się, że nawet używając ich, nie odbierają mowy tak, jak inni ludzie. Docierające do nich dźwięki są zniekształcone, choć zachowują rytm, ton, wysokość i natężenie. Każda osoba, pracująca z takimi ludźmi, musi pamiętać o różnicy, jaka istnieje między słyszeniem a rozumieniem języka, gdyż ludzie z niedosłuchem zwykle wychwytują ze zdania tylko kilka słów, które łączą i subiektywnie asymilują. Ich wypowiedzi są krzykliwe, niezrozumiałe lub wręcz zamazane, a myślenie - chaotyczne, spowolnione i oparte często na spostrzeżeniach. Praca z takimi ludźmi jest bardzo trudna, jednak, dzięki kompetencjom gerontologa, pedagoga lub wychowawcy, może przynieść zadowalające rezultaty. Osoba wyposażona w odpowiednie kompetencje komunikacyjne wie, że musi uważnie przysłuchiwać się seniorom, prowadzić z nimi dialog, starać się zrozumieć ich potrzeby komunikacyjne, a także, w miarę możliwości, stworzyć im optymalne warunki poprzez zniwelowanie czynników zakłócających proces porozumiewania się i zadbanie o dobrą akustykę pomieszczeń. Kompetentny partner, jak pisze R. Müller, rozmawia z osobą niedosłyszącą -a nie mówi do niej- o rzeczach, które w danej sytuacji komunikacyjnej w równym stopniu interesują ich obu. Dzięki takiemu podejściu, pomaga osobie niedosłyszącej zaakceptować jaj niewidoczną niepełnosprawność i nauczyć się z nią żyć.

Kolejnym zadaniem gerontologii, w realizacji którego ważne jest posiadanie przez jej przedstawicieli kompetencji komunikacyjnych, jest promocja zdrowia osób starszych. Dzieje się tak dlatego, że niedostateczny poziom edukacji społecznej w tym zakresie powoduje zły stan zdrowia ludności, zwłaszcza ludzi trzeciego wieku. Ponieważ jednak osoby starsze niechętnie odbierają krytykę swojego stylu życia i zwykle nie chcą go zmieniać, uważając, iż nie ma to sensu, umiejętność przekonującej i wiarygodnej komunikacji nabiera szczególnego znaczenia. Działania promujące zdrowie obejmują: aktywność fizyczną i umysłową, racjonalne żywienie, odpowiedni standard życia i warunki sanitarno - higieniczne oraz przygotowanie do starości, a ich celem jest poprawa jakości życia seniorów i spowolnienie procesu starzenia.

W wyniku stałego wzrostu znaczenia gerontologii i polskiej polityki społecznej wobec osób starszym wieku, spowodowanego postępującym starzeniem się społeczeństwa, realizacja ich założeń i celów ma ogromne znaczenie. W dużej mierze jest to możliwe tylko poprzez kontakt i komunikację z seniorami, dlatego też istotne jest odpowiednie przygotowanie osób mających z nimi pracować i wykształcenie w nich kompetencji komunikacyjnych. Ma to bowiem podstawowe znaczenie dla procesu socjalizacji osób starszych, którym nauczyciel, wychowawca, pedagog, gerontolog itp. pełni rolę na przygotowaniu do zmian związanych ze starzeniem się. Jest to możliwe w przypadku „całkowitego i jednoznacznego rozumienia współdziałania na płaszczyźnie językowej w pełnym i podobnym rozpoznaniem sytuacji współdziałania (tj. jednakową ocenę faktów, z identycznym traktowaniem norm, z podobnymi przeżyciami, ze wspólnotą celów współdziałania). Ta doniosłość procesu porozumiewania się w kontaktach społecznych wymaga znajomości podstawowych elementów rzeczywistości społecznej, uczestniczących w procesie socjalizacji i kształtujących go. Równie ważne dla tego rozwoju są cechy osobnicze oraz treści zdobytego wcześniej doświadczenia. Nie ulega wątpliwości jak ogromne znaczenie w pracy z osobami trzeciego wieku mają umiejętności werbalne gerontologa oraz jego wiarygodność jako komunikatora. Jego relacje interpersonalne z seniorami powinny mieć charakter partnerskiego współuczestniczenia w procesie kształcenia. Rola seniorów nie może być ograniczona do odbioru nadawanych przez niego komunikatów. Seniorzy mają prawo do przesyłania informacji dotyczących swoich przeżyć, poglądów i emocji. Jego zadaniem jest natomiast wskazywanie osobom starszym dróg twórczego rozwoju i samorealizacji, gdyż każdy człowiek, nawet osoba w starszym wieku, potrzebuje pomocy i oparcia. Pokonywaniu wielu problemów, związanych z procesem starzenia, służą „różne rodzaje wsparcia społecznego: wsparcie emocjonalne (komunikowanie werbalne i niewerbalne informujące, że człowiek jest kochany, ze przynależy do jakiejś grupy), wsparcie rzeczowe instrumentalne (dostarczanie opieki, świadczenie usług), wsparcie informacyjne (udzielanie rad, informacji potrzebnych w rozwiązaniu problemu)”. Kompetencje społeczne i komunikacyjne gerontologa i innych osób przebywających z ludźmi trzeciego wieku są więc podstawą ich osiągnięć, skuteczności i pluralistycznej oceny środowiska społecznego. Ułatwiają też udzielanie wsparcia społecznego, będącego ważnym elementem pracy z seniorami. Dlatego dobry gerontolog powinien mieć świadomość doniosłości roli, jaka odgrywa w procesie komunikacji, znaczenia swych zachowań, które są swoistymi nośnikami informacji stymulujących zachowanie seniorów i określających formy ich aktywności.

Reasumując, można śmiało stwierdzić, że istnieje ogromna potrzeba kształtowania odpowiednich postaw i kompetencji wychowawczych u przedstawicieli gerontologii i nauk z nią współpracujących. Osoby posiadające kompetencje wychowawcze i komunikacyjne mają świadomość, iż „populacja ludzi starszych stanowi zbiór ludzi starszych, oraz że sposoby oddziaływań wobec nich powinny uwzględniać swoistość zróżnicowanych kategorii według płci, środowiska życia itp. Każda osoba pracująca z ludźmi w starszym wieku powinna być wyposażona w te kompetencje, gdyż jest ich „potencjalnym” wychowawcą, a wychowanie polega na tworzeniu sytuacji sprzyjających korzystnemu rozwojowi jednostek i grup ludzkich. Wychowawcą jest zatem każdy reprezentant stowarzyszenia lub placówki służącej potrzebom seniorów, który pomaga ich użytkownikom w zaspokajaniu potrzeb, przyjmowaniu właściwych wzorów i zachować, kształtowaniu aspiracji, towarzyszy im w poszukiwaniu ulepszeń i wzbogacaniu życia”, pamięta, ze są oni ważną częścią społeczeństwa i dba o godne przeżycie okresu starości (poprzez rozwijanie odpowiedniego stosunku ludzi młodych do osób starszych, stworzenie możliwości realizacji wszelkich form aktywności i zainteresowań. Podtrzymywanie więzi międzypokoleniowej, zapewnienie odpowiednich warunków materialnych i dotrzymywanie obietnic wobec tej grupy wiekowej), a w wypełniani tych zadań i obowiązków niezwykle pomocne okazują się właśnie kompetencje komunikacyjne.

BIBLIOGRAFIA:

• Encyklopedia Seniora pod red. I. Borsowej, W. Pędicha, J. Piotrowskiego, T. Różniatowskiego i S. Rudnickiego; Warszawa 1986.

• Encyklopedia Zdrowia pod red. W. Gomułki i W. Rewerskiego; Katowice 2001.

• Brzezińska E. Komunikacja społeczna. Skrypt dla studentów. Łódź 1997.

• Głąbicka K. Polityka społeczna państwa polskiego u progu członkostwa w Unii Europejskiej. Radom 2004.

• Golka M. Bariery w komunikowaniu. Poznań 2000.

• Goodman N. Wstęp do socjologii. Przeł. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zielińska. Poznań 1997.

• Jarco J., Lewandowska B., Stasiuk J. Socjologia i komunikacja społeczna. Wrocław 2000.

• Kojs. W. Procesy komunikacyjne w szkole. Wyznaczniki, tendencje, problemy. Katowice 2001.

• Lalak D., Pilch T. Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej. Warszawa 1999.

• Marzec-Holka K. Pomoc społeczna. Teoria i praktyka. t. II. Bydgoszcz 2003.

• Podgórecki J. Komunikacja społeczna. Opole 2000.

• Ratyński W. Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce. t. II. Warszawa 2003.

• Turos L. Andragogika ogólna. Warszawa 1999.

• Wiśniewska-Roszkowska K. Gerontologia dla pracowników socjalnych. Warszawa 1982.

• Zaworska-Nikoniuk D. Obszary zainteresowań pedagogów społecznych. Olsztyn 2002.

G o l k a , 2000, s.71-72.

B r z e z i ń s k a , 1997, s. 8.

P o d g ó r e c k i , 2000, s. 263-264.

Tamże, s. 265.

Tamże, s. 268.

Tamże, s. 268-269.

Tamże, s. 276.

Z a w o r s k a - N i k o n i u k , 2002, s. 251.

T u r o s , 1999, s.418.

Z a w o r s k a - N i k o n i u k, 2002, s. 251-252.

Tamże, s. 254.

G o m u ł k a , R e w e r s k i , 2001, s. 917.

Z a w o r s k a - N i k o n i u k , 2002, s. 255.

G ł ą b i c k a , 2004, s. 129.

L a l a k , P i l c h , 1999, s. 92.

Z a w o r s k a - N i k o n i u k , 2002, s. 256.

Tamże, s. 256.

J a r c o , L e w a n d o w s k a , S t a s i u k , 2000, s. 251.

Tamże, s. 251-252.

Tamże, s. 255.

G o l k a , 2000, s. 72.

R a t y ń s k i , 2003, s. 445.

Encyklopedia Seniora , 1986, s. 110.

K o j s , 2001, s. 207-212.

M a r z e c - H o l k a , 2003, s. 587-593.

K o j s , 2001, s. 230.

Tamże, s. 233.

Tamże, s. 233.

Z a w o r s k a - N i k o n i u k , 2002, s. 263.

- 10 -

---