PODSTAWOWE TENDENCJE ROZWOJOWE FONOLOGII PRASŁOWIAŃSKIEJ

Wyodrębnienie się języka prasłowiańskiego ze wspólnoty językowej pie. (przez wspólnotę bałto-słowiańską) związane było z szeregiem zmian głosowych, które spowodowane były przez trzy tendencje rozwojowe języka psł. (trzy prawa głosowe fonetyki psł.):

1. Związanie iloczasu z barwą samogłoski - zastąpienie różnic ilościowych (iloczasowych) jakościowymi (artykulacyjnymi);

2. Prawo sylaby otwartej;

3. Prawo korelacji miękkości

Ad. 1.

pie. samogłoski o takiej samej barwie występowały jako długie lub krótkie (taka sama barwa, ale różny iloczas), [ǐ, ī], [ĕ, ē], [ă, ā], [ŏ, ō], [ŭ, ū]

W okresie psł. obok opozycji iloczasowej zaczęła się rozwijać opozycja barwy, dotycząca brzmienia samogłoski. Tendencja ta polegała na tym, że samogłoski długie zajęły najwyższy i najniższy poziom artykulacyjny, samogłoski krótkie - poziomy średnie.

Samogłoski przednie Samogłoski tylne

wysokie pie. [ǐ ī] psł. ī₁ (wysoka, długa 2) y [ū, ŭ] pie.

psł. ь (półwysoka, półkrótka 1/2) ъ

średnie pie. [ĕ, ē] psł. ĕ (średnia, krótka,1) ŏ [ŏ, ă] pie.

psł. ě₁ (tzw. jat' 1) (niska długa, 2) ā [ā, ō] pie.

Przykłady i ćwiczenia.

1. Zaznacz iloczas samogłosek pie. i psł.

pie. *uidhava > psł. *vьdova

pie. *sunus > psł. *synъ

pie. *tu > psł. *ty

pie. noktis > wcz.psł.*noktь

pie. *uer- > *věr-a (por. łac. vērus)

Procesy fonetyczne związane z działaniem psł. prawa sylaby otwartej

Prawo sylaby otwartej pojawiło się w okresie wspólnoty psł, funkcjonowało w językach słowiańskich do XI- XII w. Zgodnie z tym prawem każda sylaba musiała kończyć się samogłoską, niemożliwe było spółgłoskowe zakończenie sylaby (dziś w j. pol. prawo to nie działa, dlatego możliwe są sylaby zamknięte np. kot, pies).

Prawo to odegrało istotną rolę w rozwoju systemów fonologicznych języków słowiańskich, pod jego wpływem dokonało się wiele procesów językowych:

1. powstanie samogłosek nosowych;

2. monoftongizacja dyftongów;

3. przestawka, czyli metateza nagłosowych grup -orT, -olT (-ărT, -ălT)

4. przestawka, czyli metateza śródgłosowych grup -TorT, -TolT (-TărT, -TălT), TerT, TelT

5. zanik przedsłowiańskich spółgłosek wygłosowych;

6. uproszczenie grup spółgłoskowych;

Psł. połączenia *orT-, *olT

(T oznacza jakąkolwiek spółgłoskę!!!!)

Występować mogły w nagłosie wyrazów, tworzyły sylaby zamknięte, dlatego na gruncie słowiańskim podlegały metatezie, czyli przestawce. Rozwój był zróżnicowany dialektalnie

W dialektach północnosłowiańskich, tj. wschodnio- i zachodniosłowiańskich

rozwój uzależniony od intonacji (akutowej) rosnącej (ó) lub cyrkumfleksowej (õ) opadającej.

Grupy -órT , -ólT pod intonacją akutową przeszły w raT, laT,

pod intonacją cyrkumfleksową õr, roT, loT.

psł. *ór-dło > pol. radło ros. ralo

psł. *ólb- > łab -ędź

Uwaga! Kontynuant w j pol. radło i ros. ralo wskazują, że w j. psł. mamy tutaj do czynienia z metatezą nagłosową, a grupa órT, która musiała w tej formie być pod intonacją akutową (bo w j. pol. i ros. jest ra)

psł. *õrvьnъjь > stpol. rowny, ros. rovnyj

psł. õlkъtь > łokieć ros. łokot'

W językach południowosłowiańskich grupy -órT, -õrT, ólT, õlT zawsze przekształcały się w raT, laT

Ćwiczenie

1. Proszę uzupełnić tabelę

Psł. (praforma)	j. polski	j. rosyjski	j. scs.
	łódź	łodka	ladii
		łakomyj	lakomъ
	róść	rost	rasti
	rob-ić		rabъ `niewolnik'

2. Porównaj pol. rob-ić oraz niem. Arbeit `praca' oraz pol. ram'ę i łac. arma ang. arms. Czy znajomość psł. procesów fonetycznych pozwala pokazać ich pokrewieństwo? Co możemy powiedzieć o ewolucji tych form w językach słowiańskich? Spróbuj zrekonstruować ich rozwój.

3. Jak możemy wytłumaczyć powstanie obocznych form orać, rola, radło ? Proszę dokonać podziału na sylaby psł praform.

orać < psł. *orati

rola < psł. *orlьja

radło < psł. * ordlo

Metateza śródgłosowa

Objęła wcz. psł. grupy

Tort (TărT), TolT (TălT), TerT, TelT. Rozwój zróżnicowany dialektalnie w trzech zespołach słowiańskich

Ćwiczenia

1. Co łączy niem. wyraz Gold i holend. gulden z polskim wyrazem złoto, ros. zołoto i scs. zlato?

2. Proszę uzupełnić tabelę

Psł.	scs. (j. płd. slow.)	j. zach. słow. Grupa czesko-słowacka	j. zach. słow. j. polski	j. zach. słow. Dialekt kaszubski	Języki wschodnio Słowiańskie
*gordъ	Gradъ	hrad		Gard	gorod
				Karwia
		brama
*perdъ			przed /przód
					porohy
	mladъ `młody'	X		X	mołodoj
*		X	mleko	X	mołoko

3. Na podstawie cech fonetycznych proszę określić przynależność dialektalną poniższych form:

vrana - voron (`kruk') - wrona

woroboiej - wróbel - Warblewo

Wołoch - Włoch

4. Czy formy brama, straż, stróż, Władysław, włodarz, czereśnia, czeremcha, Berezów, Kołodko są zgodne z rozwojem fonetycznym języka polskiego? Odpowiedź proszę uzasadnić.

5. Na podstawie procesów fonetycznych poświadczonych w nazwach, proszę ustalić, gdzie znajdują sieę te miejscowości?

Białogard, Belgrad, Białogród, Biełgorod

6. Jak brzmi polski odpowiednik nazwy Wyszehrad? W jakim państwie może znajdować się ta miejscowość?

7. Proszę prześledzić w kontekście prawa sylaby otwartej rozwój następujący form psł.

*prostorъ>

*storna >

*pozorъ>

*zorkъ>

8. Nawiązując do dwóch ostatnich przykładów z poprzedniego polecenia, proszę zastanowić się, w jakim znaczeniu występuje wyraz pozór w następującym cytacie z Lamentu świętokrzyskiego

Proścież Boga wy miłe żądne maciory,

by wam nad dziatkami nie były takie to pozory,

jele ja nieboga ninie dziś zeźrzała

8. O czym informują postaci fonetyczne imion Włodek, Władek, Wołodia ?

9. Co łączy wyrazy chłop i pacholę?

10. Proszę wskazać wyrazy rodzime, regionalne oraz zapożyczone. Wybór proszę uzasadnić

stróż, straż, czereda, trzoda, włodarz, władza, Władysław, bronić, błogi, błagać, Charbowo, Berezowska, Wołoch, Włoch?

II. Procesy związane z działaniem prawa korelacji miękkości

(łac. correlatio `współzależność')

1. O tym, czy spółgłoska w sylabie była twarda lub miękka decydowała samogłoska będąca ośrodkiem sylaby.

W języku prasłowiańskim ważny był podział na samogłoski przednie - wymawiane w przedniej części jamy ustnej oraz samogłoski tylne - wymawiane w tylnej części jamy ustnej.

Układ prasłowiańskich samogłosek przednich i tylnych można przedstawić graficznie:

samogłoski przednie samogłoski tylne

i y u

ь ъ

ę, e o, o~

ě a

r', l' r, l (były to tzw. sonanty, czyli głoski półotwarte, które tak jak samogłoski mogły być ośrodkiem sylaby).

W języku prasłowiańskim tylko samogłoski przednie zmiękczały poprzedzające je spółgłoski; samogłoski tylne nie wpływały na miękkość występujących przed nimi spółgłosek.

Zmiękczenie nazywamy inaczej palatalizacją (od łac. palatum - podniebienie twarde). Nazwa pochodzi od miejsca artykulacji decydującego o miękkości (lub zmiękczeniu) spółgłoski.

*lě|to - (ě - samogłoska przednia, dlatego l jest zmiękczone), (o - sam. tylna, dlatego t jest w tej sylabie twarde)

*lě|tě - ( pierwsza sylaba j.w.), (ě- sam. przednia, dlatego t w tej sylabie jest zmiękczone)

*lo|kъ|tь -

Ćwiczenie:

Dokonaj podziału na sylaby i określ korelację (współzależność) spółgłosek od barwy samogłosek w poszczególnych sylabach

Evangelie otъ Ioana. Iskoni běaše slovo i slovo běaše otъ Boga i Bogъ běaše slovo. (…) Vьsě těmь byšę i bežn'ego ničьtože ne bystъ eže bystъ. Vъ tomь životъ bě i životъ bě světъ člověkomъ i světъ vъ tъmě svьtititъ sę i tъma ego ne obьjętъ.

(Ewangelia Jana. Na początku było Słowo a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo. (…) wszystko przez nie się stało, a bez niego nic się nie stało, [z tego] co się stało. W nim było życie, a życie było światłością ludzi, a światłość w ciemności świeci i ciemność jej nie ogarnęła.)

Palatalizacja w języku prasłowiańskim to rodzaj upodobnienia fonetycznego; polegała ona na tym, że spółgłoska twarda pod wpływem sąsiadującej z nią samogłoski przedniej (a także [j]) zyskiwała dodatkową artykulację, polegającą na zbliżeniu środkowej części grzbietu języka do podniebienia twardego, tj. palatum. Spółgłoski psł pod wpływem samogłosek przednich stawały się albo spółgłoskami zmiękczonymi (jeśli miękkość była ich dodatkową artykulacją) lub spółgłoskami miękkimi (jeśli miejsce zwarcia lub szczeliny między środkową częścią artykulacji i podniebieniem twardym stawało się podstawowym miejscem artykulacji tych głosek).

10. Uzupełnij tabelę

Proces	Głoski poddane zmianom	Głoski powodujące proces	Głoski powstałe w wyniku procesu	Oboczności powstałe w wyniku procesu	Przykłady
I palatalizacja	k g x	……….. (kierunek upodobnienia wsteczny)	……….	k: …. g : …. x : ……	ręka : rączka noga : nóżka ucho : uszko
II palatalizacja	k g x	……………….. (wsteczna)	c dz ………..	k : c …….. ………	ręka : ręce noga : nodze Włochy : Włoszech
III palatalizacja	k g x	……………. (kierunek upodobnienia postępowy)	……..	XXX Brak	owca jędza wsz-ystek

3. Czym można wyjaśnić następujące oboczności?

droga - dróżka - na drodze

grzech - grzeszyć - grzesznicy

ręka - ręcznik - na ręce

proch - proszek

4. Niżej podano fragmenty tekstów staropolskich. określ formy fleksyjne (przypadek, liczbę, rodzaj). Omów genezę podkreślonych głosek?

W zamętce …. wezwał jeśm Gospoda;

Służycie Bogu w strasze,

Bogurodzica, dziewica

5. Wyjaśnij termin spółgłoski historycznie miękkie, wymień znane Ci spółgłoski historycznie miękkie.

---