Czasy, w których żyjemy nie są łatwe. Wiele było już wizji i przepowiedni o upadku ludzkiego rodzaju, głoszących nadchodzący na przełomie wieków koniec świata i ostateczną zagładę zepsutej cywilizacji. Oczywiście, o ile tego rodzaju dane możemy traktować z przymrużeniem oka, tak niepokojące sygnały docierające ze strony filozofów i etyków, dotyczące ludzkiej kondycji psychicznej i społecznej, należy potraktować poważnie.
Przyspieszony rozwój nauki, techniki i technologii, doprowadził nie tylko do poprawy warunków naszego życia, do postępu medycyny, dzięki której żyjemy dłużej i lepiej. Jest druga strona medalu, po której można dostrzec moralny upadek społeczeństwa. Nowe technologie stosowane są nie tylko w humanitarnych celach. Były takie momenty w historii XX wieku, kiedy technika i zaawansowany rozwój obróciły się przeciwko człowiekowi jako jednostce. Można tu chociażby wspomnieć obie wojny światowe.
Kryzys moralny jest ponadto wynikiem nowej roli jednostki w postindustrialnym społeczeństwie. W świecie kapitalizmu, który nastawiony jest głównie na konsumpcję, a wszelkie wartości rozmienia na dobra materialne, osoba ludzka ma znaczenie o tyle, o ile pełni jakąś funkcję w tym skomplikowanym mechanizmie. Jest ona przedmiotem do osiągnięcia wymiernych korzyści przez różnego rodzaju korporacje, przedsiębiorstwa, firmy; jest obiektem manipulacji i wykorzystywania. Świadomość własnego braku wartości, budzi wśród ludzi coraz częstsze frustracje, które ujście znajdują nieraz w czynach moralnie niedopuszczalnych.
Nowe czasy budzą nowe wyzwania. Trzeba na nowo zastanowić się nad hierarchią ludzkich wartości, zanalizować wpływ nowego środowiska na psychikę ludzką i podjąć konkretne działania, których celem będzie trudna rola wytyczenia dróg postępowania, podstaw oceny dobra i zła. Być może jest to czas, kiedy ludzkość powinna przystanąć nad tradycyjnymi znaczeniami tych słów, przypomnieć je sobie i na nowo uczyć się wcielać w życie dawne świętości.
Badania w dziedzinie moralności prowadzi nauka, zwana etyką. Zajmuje się ona ustalaniem przyczyn powstawania kontekstów moralnych, które przyczyniają się do rozwoju kryteriów ocen etycznych w danej społeczności. Etyka bada różnice między rozumieniem wartości w różnych kulturach, ale przede wszystkim stara się odnaleźć wspólne cechy moralnych zachowań gatunku ludzkiego.
Jest to ogólne pojęcie etyki jako nauki. Jednak jest to rozumienie bardzo szerokie, a etyka dzieli się na wiele odrębnych gałęzi, które zajmują się moralnością w różnych dziedzinach ludzkiej działalności i egzystencji.
W pracy tej zajmiemy się jedną z takich etyk, jaką jest etyka zawodowa, dotycząca specyficznej ludzkiej aktywności - pracy.
Praca jest jedną z dziedzin ludzkiego działania, która wyróżnia człowieka na tle innych gatunków. Ma dwa wymiary - jeden to materialny - dostarcza człowiekowi możliwości zaspokajania swoich potrzeb, od tych najbardziej podstawowych po te najbardziej wyrafinowane. Poza tym wymiarem, praca ma też wartość psychologiczną. Jest źródłem satysfakcji, sposobem na znalezienie własnego miejsca w społeczeństwie, odnalezienia się w jego hierarchii. Jednak, aby praca spełniała ludzkie potrzeby fizyczne i psychiczne, musi być obwarowana ustaleniami etycznymi, z których te najbardziej podstawowe mówią o godziwym wynagrodzeniu za wykonaną pracę, o szacunku dla pracodawcy i pracownika i o odpowiednich warunkach w jakich praca powinna być wykonywana.
Szczegółowym ustalaniem norm postępowania i spełnianych wartości w odniesieniu do konkretnych zawodów, zajmują się etyki zawodowe. Ich zadaniem jest ustalanie relacji między kierownikiem a pracownikiem, między członkami tego samego zespołu zawodowego. Powszechnym zadaniem każdej etyki zawodowej jest dbałość o cały organizm pracowniczy, na wszystkich jego szczeblach i we wszystkich działaniach.
Praca może być sensem działania zawodowego, źródłem satysfakcji, ale nie może wymagać całkowitego poświęcenia się człowieka, który ma także inne życiowe cele poza pracą. Musi mieć więc zapewniony odpowiedni wypoczynek, musi mieć pełną swobodę w realizowaniu potrzeb kulturalnych, społecznych a także religijnych. Przede wszystkim jednak trzeba uwzględnić społeczną naturę człowieka, którego zadaniem jest także życie rodzinne. Każdy więc człowiek, który poświęca się jakiejkolwiek pracy, nie może zostać oderwany od roli społecznej w rodzinie.
Zadaniem etyki jest więc formułowanie zasad i norm, które zachowują powyższe wymagania.
Etyka zawodowa jest więc przede wszystkim etyką normatywną, jej zadaniem jest ukazywanie norm właściwego działania dla poszczególnych grup zawodowych. Dlatego mówi się np. o etyce sędziowskiej, nauczycielskiej, menedżerskiej itp. Różnią się one w szczegółach, jednak cel, do którego dążą jest dla wszystkich taki sam - stworzenie idealnego wzoru postępowania, sformułowanie celów działalności i pracy, sposobów etycznego rozwiązywania konfliktów zawodowych w obrębie każdej z tych grup.
Zagadnienia etyki zawodowej można omówić na przykładzie zawodu nauczyciela. Jego niezwykle odpowiedzialna rola społeczna wymaga surowych wymogów etycznych. O wykonywaniu tego zawodu nie może decydować jedynie posiadane wyższe wykształcenie. Musi on posiadać jeszcze odpowiednie cechy osobowości i charakteru, które pozwolą mu na podjęcie tej działalności.
Wymagania dotyczące tej grupy zawodowej zostały zawarte w "Karcie Nauczyciela", z której możemy się dowiedzieć, że osoba starająca się o stanowisko pedagogiczne musi przede wszystkim posiadać wyższe wykształcenie kierunkowe oraz odpowiednie pedagogiczne i metodyczne przygotowanie, przestrzegać zasad moralnego zachowania i spełniać odpowiednie warunki zdrowotne.
Nauczyciel, w pewnym okresie życia dziecka, przejmuje na siebie odpowiedzialność za częściowe wychowanie ucznia. Musi zatem stanowić odpowiedni wzór dla swoich wychowanków, aby wzbudzić ich zaufanie i ukazać godne człowieka zachowanie. Moralności człowiek uczy poprzez społeczne obcowanie z innymi ludźmi. Jest to właśnie okres szkolny i dlatego tak ważne jest, aby pedagog wykazywał się wysoką kulturą osobistą i przywiązaniem do przestrzegania norm moralnych wymaganych w danym społeczeństwie. To właśnie szkoła i jej nauczyciele mają największy wpływ na kształtowanie postaw i poglądów ludzi młodych. Dlatego też dobór nauczycieli nie może być kwestią przypadku, od ich postawy wymaga się więcej, niż od ludzi pracujących w innych zawodach.
Od nauczycieli wymaga się więc obowiązkowości, wyjątkowej pracowitości, rzetelności, systematyczności. Jednak to nie są wystarczające cechy. Nauczyciel musi ponadto wykazywać odpowiednie cechy w kontaktach z innymi, głównie swoimi podopiecznymi. Zatem najbardziej szanujemy nauczycieli sprawiedliwych, konsekwentnych, bezstronnych, uczciwych i obiektywnych, a także prawdomównych, dyskretnych, cierpliwych, potrafiących zrozumieć swoich wychowanków, szanować ich, ale jednocześnie być autorytetem.
Trzeba pamiętać, że nauczyciel ponosi całkowitą odpowiedzialność za swoich uczniów, musi więc być obdarzony także zmysłem przewidywania i umiejętnością kierowania się przede wszystkim rozsądkiem.
Zawód ten wymaga również pewnej wrażliwości na drugiego człowieka, gdyż osoby tworzące klasę, nigdy nie są idealną grupą młodych ludzi. Mają swoje problemy, często pochodzą z rodzin o trudnej sytuacji. Nauczyciel musi więc być osobą, której można powierzyć sekrety, a więc dyskretną, ale jednocześnie potrafiącą działać i realizować swoje cele zawodowe pomimo wielu trudności.
Aby ukazać działanie etyki na zupełnie odległym niż edukacja polu, przytoczmy etykę zawodową ekonomistów i urzędników. Mimo iż zawody te nie są kojarzone bezpośrednio z konkretnym działaniem etycznym, od nich również wymaga się ustalenia pewnych norm.
Przede wszystkim, nie należy w działalności gospodarczej i ekonomicznej zapominać, że ich najważniejszym podmiotem jest człowiek i to na niego powinna być nastawiona praca. Musi istnieć więc nastawienie na dobro klienta. Trzeba pamiętać o swojej roli. W działaniach gospodarczych obowiązuje zasada "klient nasz pan", ale ten szacunek powinien obowiązywać także w działaniach etycznych. Należy więc dążyć do tego, aby jak najlepiej zaspokoić pragnienia klienta. Nie jest to tylko humanitarna zasada, nieopłacalna przesłanka. Na dążeniu do dobra drugiej osoby opiera się przecież wolny rynek i nie należy nigdy o tym zapominać.
Każdy klient ma więc prawo do rzetelnych informacji na temat podejmowanych działań, wyjaśnienia mechanizmów działania danych procedur - czy to będzie dotyczyć leczenia, czy transakcji handlowych. Rzetelna informacja powinna więc zawierać zarówno zalety, jak i wady tego działania, towaru, usługi. Zatajanie takich danych nie ma sensu, gdyż może podkopać zaufanie do firmy, zakładu. Każdy dobry przedsiębiorca zdaje sobie sprawę z kluczowej roli, jaką pełni zaufanie i solidny wizerunek firmy wśród usługobiorców. Dlatego nie należy bagatelizować tej etycznej normy do działania sprzyjającemu dobru klienta.
W wielu zawodach bardzo ważną rolę pełni zasada tajemnicy zawodowej. Najbardziej kojarzy się oczywiście z księżmi i lekarzami, ale do jej przestrzegania są także zmuszeni urzędnicy, bankowcy, pracownicy poczty, pracownicy palestry. Każda osoba, korzystająca z usług tych pracowników, musi mieć pewność, że jej sprawy osobiste pozostaną ukryte przed osobami niepowołanymi.
W Polsce osoby na pełniący powyższe obowiązki bywają obdarzeni dużym zaufaniem społecznym. Mimo iż nie należy to do dobrego tonu, wizyta w urzędzie bywa okazją do wyżalenie się, rozmowy. Oczywiście, porady w wielu sprawach przytaczanych w takich miejscach, nie należą do kompetencji urzędników, niemniej jednak, obowiązuje ich również zakaz ujawniania takich informacji.
Każda osoba powinna być także świadoma ochrony swoich danych osobowych. O ile nie wyrazimy na to zgody, żadna firma czy urząd, której ujawnimy te dane, nie ma prawa przekazywać ich nikomu innemu, w celach nie związanych z konkretną sprawą, dla której dane te zostały udostępnione.
Pomimo istnienia pewnych norm i reguł działalności zarówno zawodowej, jak i moralnej, każdemu zdarza się popełniać błędy. Dlatego w każdej etyce obowiązuje zasada odpowiedzialności moralnej, która zobowiązuje do przyznania się do popełnionych błędów, nie zatajeniach ich, a także nawołuje do poniesienia konsekwencji tych pomyłek i w miarę możliwości, do naprawienia ich. Jest to związane tak z odpowiedzialnością zawodową (np. zwolnienie z pracy, nagana, kara), jak i prawną (poniesienie kary - grzywna, więzienie).
Każdy, kto wykonuje jakikolwiek zawód, zobowiązany jest do przestrzegania jego zasad etycznych. Nawet jeśli nie są one skodyfikowane, człowiek jest odpowiedzialny za ich przestrzeganie, ponieważ uchybienia w tej sferze mają niejednokrotnie konsekwencje prawne. Nic nie zwalnia człowieka z etycznego postępowania, gdyż każdy z nas dysponuje umiejętnością rozróżniania dobra i zła.
Jednak aby mógł istnieć pełny dialog etyczny w społeczeństwie, świadomi własnych praw i obowiązków powinni być nie tylko ci, którzy są zobowiązani do ich przestrzegania. Wymagania moralnej postawy muszą być także z drugiej strony - ze strony klientów i kontrahentów, czyli wszystkich, którym te działania są podporządkowane.
Kiedy przyjmujmy rolę usługobiorcy, musi znać swoje prawa, oraz wymagania, jakie możemy stawiać naszym kontrahentom. Nie jesteśmy więc zwolnieni z obowiązku znajomości norm moralnych, które uświadamiają nam ewentualne możliwości bądź zagrożenia ze strony usługodawcy.
Dlatego też etycy zajmują się powoływaniem odpowiednich organizacji, które mają nam pomóc w gąszczu tak wielu różnych możliwych działań, rozeznać, które z nich są etyczne, a które nie. Mają one uświadamiać wszystkim zainteresowanym, że tym, co w naszym świecie powinno się liczyć najbardziej, to nie dobra materialne i finanse, ale wartość i godność ludzka.