Omawiając umieralność z uwzględnieniem płci i wieku, należy stwierdzić, że we wszystkich grupach wieku umieralność kobiet jest mniejsza od umieralności mężczyzn. Na tle ogólnej tendencji malejącego natężenia zgonów umieralność kobiet na ogół maleje szybciej niż umieralność mężczyzn. Wprowadzono w związku z tym określenie nadumieralności mężczyzn (ponad poziom umieralności kobiet)

 

• Mierniki poziomu umieralności

              Statystyka zgonów jest jedną z najbardziej wrażliwych miar ogólnej sytuacji ludności, stąd też w badaniach społecznych przypisuje jej się istotną rolę.

              Do podstawowych współczynników poziomu umieralności wykorzystywanych w badaniach demograficznych należą:

1.      ogólny współczynnik zgonów - obliczany jako stosunek liczby zgonów osób do średniej liczby ludności w określonym okresie

2.      współczynnik zgonów według wieku - obliczany jako stosunek liczby zgonów osób w danym wieku do średniej liczby ludności w tym wieku w określonym odcinku czasu

3.      współczynnik zgonu niemowląt - obliczany jako stosunek liczby zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych w danym roku. Współczynnik ten określa także podział na przyczyny zgonów endogenne i egzogenne. Zgony endogenne są spowodowane wadami rozwojowymi oraz niektórymi przyczynami umieralności okołoporodowej. Zgony egzogenne wynikają z zaniedbań higieniczno-sanitarnych, nieodpowiedniej pielęgnacji niemowląt, schorzeń i wypadków oraz urazów. Podział ten wytycza kierunki profilaktyki leczniczej i organizacji ochrony zdrowia, a także rozwoju różnych form świadczeń macierzyńskich, umożliwiających matce bezpośrednie sprawowanie opieki nad dzieckiem we wczesnej fazie jego rozwoju.

 

• Czynniki kształtujące poziom umieralności

              Do najistotniejszych czynników determinujących poziom umieralności należą;

1.      czynniki biologiczne:

-          starzenie się organizmu

-          uwarunkowania genetyczne

-          sposób odżywiania

-          warunki środowiska przyrodniczego

2.      czynniki społeczne

-          postęp medycyny

-          zmiany w poziomie życia ludności

-          charakter wykonywanej pracy

-          stan cywilny

-          jakość życia

-          miejsce zamieszkania

-          poziom infrastruktury społecznej (ochrona zdrowia)

-          sposób życia

 

Określenie przyczyn zgonów nie zawsze jest łatwe i jednoznaczne, częstokroć wymaga uwzględnienia choroby wyjściowej, wtórnej i bezpośredniej, która stała się ostateczną przyczyną zgonu. Stąd też przyczyny zgonów kwalifikują lekarze lub osoby do tego upoważnione.

W analizie demograficznej dotyczącej zgonów ważna rola przypada badaniom nad przyczynami zgonów. Rozróżnia się następujące przyczyny zgonów:

1.      wyjściową - stanowi ją choroba lub uraz uznany za początek procesu chorobowego, który bezpośrednio doprowadził do zgonu,

2.      wtórną - jest nią choroba lub uraz będący następstwem przyczyny wyjściowej, który doprowadził do zgonu,

3.      bezpośrednią przyczynę zgonu - stanowi go choroba lub uraz, który spowodował ostateczne zatrzymanie się funkcji życiowych organizmu.

 

• Umieralność w Polsce i na świecie

              Ocena dynamiki umieralności na ziemiach polskich w XX wieku jest kłopotliwa, ponieważ poważnym zmianom uległy zarówno obszar państwa, jak i skład narodowościowy ludności. Opierając się na dostępnych danych, można jednak stwierdzić, że natężenie zgonów wykazuje stałą tendencję spadkową.

Ogólna prawidłowość polegająca na systematycznym spadku natężenia zgonów zakłócana bywa na ogół tylko okresami wojen lub klęsk żywiołowych. W latach obu wojen światowych następował wzrost natężenia zgonów ze zdecydowaną przewagą zgonów wśród mężczyzn. Wiązało się to oczywiście z podejmowanymi działaniami wojennym. Natężenie zgonów w tamtych latach to także wpływ epidemii, pogarszających się warunków pracy i życia, polityka eksterminacji itp. Działanie tych przyczyn przedłuża się zazwyczaj na okres pierwszych lat powojennych, kiedy społeczeństwo źle odżywione ulega łatwo epidemiom chorób zakaźnych, co pociąga za sobą wzrost natężenia zgonów. W pierwszych latach powojennych stopa zgonów w naszym kraju należała do najwyższych w Europie. Wskaźniki tego okresu, kształtujące się powyżej poziomu 10⁰/₀₀, były skutkiem wciąż trwających następstw II wojny światowej: wyniszczenia biologicznego, braku żywności i niskiego poziomu usług zdrowotnych. Poprawa stanu rzeczy nastąpiła w wyniku planowych działań reformy służby zdrowia w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Stopa zgonów ustabilizowała się wówczas na poziomie ok. 8⁰/₀₀. W efekcie starzenia się społeczeństwa i wchodzenia licznych roczników do starszych grup wieku od lat siedemdziesiątych obserwuje się wzrost stopy zgonów. W 1994 r. osiągnęła ona poziom 9,2⁰/₀₀.

              Na terenie ziem polskich w latach 1896-1996 nastąpił najsilniejszy spadek natężenia zgonów (o 98%) w grupie wieku 5-14 lat. Wśród osób w wieku 15-34 lata natężenie zgonów w omawianym okresie zmalało o co najmniej 85%. W starszych grupach wieku tempo spadku natężenia zgonów było o wiele słabsze, np. w grupie wieku 45-54 lata współczynnik zgonów obniżył się o 62% w porównaniu z wielkością tego współczynnika z okresu 1896-1900.

              Należy jednak zauważyć, że od połowy lat sześćdziesiątych występuje wzrost natężenia zgonów, przede wszystkim wśród mężczyzn w wieku 30 lat i więcej. Zmiana trendu spowodowała, że od połowy lat siedemdziesiątych notuje się skracanie przeciętnej długości trwania życia mężczyzn. Zjawisko to wystąpiło również u wśród kobiet w latach osiemdziesiątych. W latach dziewięćdziesiątych przeciętna długość trwania życia zarówno mężczyzn jak i kobiet wydłużyła się.

 

• Długość życia w miastach i na wsiach

              Analizując umieralność względem płci i wieku, można zauważyć, że we wszystkich grupach wieku umieralność kobiet jest niższa od umieralności mężczyzn. Obserwując umieralność w miastach i na wsi, zauważamy w ostatnim okresie tendencję do stałego utrzymywania się podwyższonego natężenia poziomu zgonów poza obszarem zurbanizowanym.

              Mimo to na terenach wiejskich przeciętna długość życia jest większa niż w miastach. Dane z Głównego Urzędu Statystycznego z 1996 roku mówią o średniej długości życia dla mężczyzn wynoszącej: w miastach 65,3 lata, na wsi: 67,8. Natomiast dla kobiet, średnia długość życia w 1996 roku zarówno w miastach jak i na wsi wynosiła 77 lat.

 

• Przeciętne trwanie życia z podziałem na płeć w krajach europejskich

Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia na 1999 rok w najbardziej rozwiniętych krajach europejskich przeciętne dalsze trwanie życia mężczyzn wynosiło 73-77 lat, kobiet 78-84 lata, natomiast w pozostałych krajach europejskich 63-72 lata dla mężczyzn i 70-80 lat dla kobiet. Szacowane przez Światową Organizację Zdrowia na ten rok dane dla Polski wynosiły odpowiednio 68 i 77 lat (tab. 32)

              W Europie najdłużej żyją mężczyźni w Szwecji (77,1 lat), Islandii (76,1 lat), Szwajcarii (75,6 lat) i kolejno Grecji, Hiszpanii, Holandii.

Najkrócej żyją w Białorusi (62,4 lat), Rosji (62,7 lat), na Łotwie (63,6 lat) i kolejno Estonii, Ukrainie, i Rumunii.

              Kobiety najdłużej żyją we Francji (83,6 lat), Szwajcarii (83 lata) oraz Belgii, Norwegii i Włoszech. Najkrócej natomiast żyją w Rumunii (73, 5 lat) oraz podobnie jak mężczyźni w krajach byłego Związku radzieckiego.

 

• Prawdopodobieństwa zgonu mężczyzn i kobiet

              Wszelkie dane demograficzne wskazują na zdecydowanie większe prawdopodobieństwo zgonu mężczyzn niż kobiet. I tak na przykład możemy zaobserwować, iż większe jest prawdopodobieństwo zgonu noworodka płci męskiej niż noworodka płci żeńskiej.  Większe prawdopodobieństwo zgonu mężczyzny występuje w wieku ok. 7 lat i zdecydowanie większe niż u kobiet, w wieku ok. 20 lat. Od tego momentu krzywa prawdopodobieństwa zgonu pnie się co oczywiste cały czas do góry.

              U kobiet natomiast nagły wzrost prawdopodobieństwa zgonu występuje w wieku około 15 lat i mniej więcej do 25 roku życia utrzymuje się na stałym poziomie.

             

• Problematyka badań zgonów

              Badania nad przyczynami zgonów ludności mają znaczenie diagnostyczne i prognostyczne. Ujednolicony w skali międzynarodowej system klasyfikacji przyczyn zgonów umożliwia porównywanie zgonów ludności w różnych krajach i różnych przekrojach czasowych. eliminacja schorzeń nowotworowych czy też ograniczenie chorób układu krążenia mogłyby w efekcie znacznie wydłużyć życie ludzkie i wpłynąć na wydłużenie wieku ludności. Badania nad zagadnieniem zgonów, będące działaniami na pograniczu demografii i medycyny, stwarzają szansę na poprawę zdrowotności ludności.

 

              Badania zgonów w Polsce

W 1999r. zmarło 381415 osób. Nastąpił wzrost współczynnika umieralności z 971 zgonów na 100 tys. ludności w 1998r. do 987 w 1999r. Natężenie zgonów w 1999r. nie przekroczyło jednak  poziomu sprzed trzech lat.

              Wzrost umieralności miał miejsce przede wszystkim wśród mężczyzn. Był to wzrost w grupach w wieku 1-9 lat, 25-34 lat, 40-49 lat, 60-75 lat i powyżej 84 lat. Wśród kobiet zaobserwowano stabilizację lub kontynuację spadkowej tendencji umieralności, poza grupami w wieku 1-4 lata, 15-19 lat, 25-29 lat, 55-59 lat i powyżej 84 lat, w których zanotowano wzrost umieralności. 

              Wzrost poziomu umieralności mężczyzn w 1999r. znalazł wyraz w skróceniu dalszego przeciętnego trwania życia w wieku 0 lat z 68,87 lat w 1998r. do 68,83 lat w 1999r. (tabl. 27). Przeciętne dalsze trwanie życia kobiet wydłużyło się z 77,34 lat w 1998r. do 77,49 lat w 1999r.

              W latach 1997-98, w Polsce do około 20% kart zgonu nie wpisano przyczyny zgonu. W 1996r. i 1999r. odsetki te wynosiły odpowiednio 0,4% i 2,3%. Występowanie braków danych dotyczących przyczyny zgonu uniemożliwia rzetelną analizę trendów w zakresie umieralności według przyczyn.

              Należy uzupełnić te informacje w przyszłości. Wydaje się to możliwe poprzez dotarcie do źródłowej dokumentacji medycznej, albo za pomocą uzgodnionej metody matematycznej.

              Dostępne obecnie dane pozwalają na porównanie sytuacji w 1999r. jedynie ze stanem z 1996r. i lat wcześniejszych. I tak, w 1999r. zanotowano spadek umieralności z powodu chorób układu krążenia, natomiast wzrost umieralności z powodu nowotworów (tabl. 28). Zjawiska te wystąpiły zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn (tabl. 29) i są kontynuacją trendów z pierwszej połowy lat 90-tych.

              Obecnie choroby układu krążenia stanowią blisko 50% przyczyn zgonów, nowotwory zaś - ponad 20% (tabl. 30, 31).

 

Zgony według przyczyn z podziałem na płeć w 1999r. w Polsce

              Jeżeli chodzi o przyczyny zgonów z podziałem na płeć, to w 1999r. dane przedstawiały się następująco:

Na 100 tys. ludności danej płci , wśród mężczyzn najwięcej było przypadków zgonu z powodu chorób układu krążenia. - 463 przypadki. Wśród kobiet zanotowano 475 przypadków w 1999r. Można stwierdzić, iż w Polsce tendencja do większej umieralności kobiet z powodu chorób układu krążenia utrzymuje się o około 0,5%-1% nad mężczyznami (porównując lata 1995-1999).

Inaczej sprawa wygląda jeżeli chodzi o choroby nowotworowe. W tym przypadku zdecydowany prym wiodą mężczyźni. W 1999r. wystąpiło 255 przypadków śmierci z tej przyczyny wśród mężczyzn i 179 wśród kobiet.

Podobnie w pozostałych kategoriach chorób większą umieralność wykazują mężczyźni.  Do tych chorób zalicza się:

-          urazy i zatrucia - 10,8% zgonów mężczyzn i tylko 3,5% kobiet

-          choroby układu oddechowego - 5,5% mężczyzn i 3,8% kobiet

-          choroby układu trawiennego - 4,6% mężczyzn i 3,0% kobiet

-          pozostałe przyczyny określone - 6,2% mężczyzn i 5,5% kobiet

-          przyczyny nieokreślone - 7,3% mężczyzn i 6,0% kobiet

 

Ponieważ aktualny stan statystyki państwowej utrudnia szczegółowe analizy zgonów według przyczyn, należy przypomnieć wnioski, które formułowane w okresie, gdy dane te były bardziej rzetelne. W opracowaniu dotyczącym sytuacji zdrowotnej ludności Polski do 1996 roku, zwracano uwagę na problem, jakim jest przedwczesna umieralność mieszkańców Polski mierzona natężeniem zgonów przed 65 rokiem życia, zwłaszcza mężczyzn. Ich życie ulega bowiem skróceniu z powodu przedwczesnych zgonów o ok. 10 lat, podczas gdy w krajach Unii Europejskiej to skrócenie jest o ok. 3,5 roku mniejsze. Porównano natężenie zgonów w wieku poniżej 65 lat z powodu wybranych przyczyn w Polsce z krajami Unii Europejskiej i wykazano, że jest ono wyższe w przypadku nowotworów złośliwych o ponad 40 zgonów na 100 tysięcy u mężczyzn i około 15 u kobiet, w przypadku chorób układu krążenia - o ponad 100 zgonów na 100 tysięcy u mężczyzn i o około 40 u kobiet, a w przypadku zewnętrznych przyczyn urazów i zatruć - o około 50 na 100 tysięcy u mężczyzn i o około 5 u kobiet.

 

• Zgony z powodu chorób układu krążenia w Europie

              Zgony spowodowane chorobami układu krążenia należą do najczęstszych przyczyn śmierci. Dlatego też badając śmiertelność w poszczególnych krajach nie można danych tych lekceważyć, lecz z tabel demograficznych przeprowadzić rzetelną analizę.

              Analizując dane z 1996 roku w odniesieniu do roku 1970 zauważamy ogólne tendencje spadkowe w krajach rozwiniętych (tab.1). Najbardziej współczynnik zgonów z powodu chorób układu krążenia spadł w Finlandii bo o prawie 40%, w Wielkiej Brytanii natomiast o 30%, a w Austrii o 22,6%. Najmniejszy natomiast współczynnik zgonów z tego powodu jest w Luksemburgu (wynosi on 37,5% wszystkich zgonów) i w Grecji 38,1%.

              Najgorzej wygląda sytuacja w krajach rozwijających się. I tak dla przykładu w Rumunii współczynnik zgonów z powodu chorób układu krążenia wynosi 92,8%, na Węgrzech 76,8%, a w Słowacji 72,3%. Niestety w większości tych krajów współczynnik ten stale się zwiększa.

Jak wykazują badania prawdopodobieństwa zgonu mężczyzn jest większe niż prawdopodobieństwo zgonu kobiet i w dużej mierze bierze się to ze sposobu życia mężczyzn. Stosowanie używek w postaci nikotyny i nadużywanie alkoholu oraz nieodpowiednia dieta to najczęstsze przyczyny wyniszczenia organizmu. Do tego jeszcze możemy zaliczyć życie w stresie spowodowane sytuacją w pracy, kiepską sytuacją materialną i nieodpowiednią profilaktyką ze strony służby zdrowia. Te przyczyny bardzo często występują w krajach rozwijających się. Współczynnik zgonów wśród mężczyzn w tych krajach jest większy niż w krajach np. Unii Europejskiej.

 

---