Oświata dorosłych w zaborze rosyjskim
Szczególnie nieszczęśliwy dla szkolnictwa polskiego stał się wynik powstania listopadowego. Wobec przegranej Polaków władze carskie podjęły szczególnie ostre represje, a szkoły zostały całkowicie zrusyfikowane. Dopiero niepomyślny wynik wojny krymskiej i manifestacje ludności w 1861 roku spowodowały pewną poprawę stosunku władz rosyjskich do oświaty polskiej. Przywrócono komisję rządową wyznań religijnych i oświecenia publicznego, której dyrektorem został Aleksander Wielopolski.
Twórca postępowej reformy szkolnictwa, którą zaczął wcielać w życie w 1862r. Niestety reforma szybko została obalona. Wielopolski sam zresztą się do tegoż przyczynił przyspieszając wybuch powstania styczniowego swą bezwzględną polityką.
Po upadku powstania znów nasilono rusyfikację. Do szkół średnich wprowadzono język rosyjski, jako wykładowy.
Reakcją polskich działaczy było utworzenie polskiego ruchu oświatowego.
Działali w nim przede wszystkim pozytywiści warszawscy, głoszący prawa rozumu, świecki światopogląd i wolność myślenia. Głównym celem była walka z analfabetyzmem, do której to przyczynił się w znacznej mierze Konrad Prószyński ( pseudonim Kazimierz Promyk).
Dział I
POSTACIE:
Konrad Prószyński ( pseudonim Kazimierz Promyk) - główny propagator oświaty elementarnej wśród dorosłych.
1875 - utworzył z grupą młodzieży Towarzystwo Oświaty Narodowej (tajne stowarzyszenie o charakterze postępowym).
Autor elementarzy dla dorosłych:
„Elementarz, na którym nauczysz czytać w 5 albo 8 tygodni” /1875/
„Obrazkowa nauka czytania i pisania” /1887/
Redaktor „Gazety Świątecznej” /od 1881r./, w której głosił pozytywistyczny program.
Stanisław Michalski - inspirator ruchu samokształceniowego na szczeblu średnim i wyższym. Oświatową działalność rozpoczął w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności jako sekretarz Wydziału Czytelni. Więziony w Cytadeli, po odzyskaniu wolności działał w towarzystwie „Jedność” szerzącym oświatę wśród pracowników i rodzin kolei.
Autor „Poradnika dla samouków”, który stał się główną lekturą w ruchu samokształceniowym w końcu XIX i na początku XX stulecia.
Poradnik:
Podawał wiedzę,
Instruował samouków.
Posiadał 3 stopnie:
- elementarny,
- średni,
- wyższy.
Ludwik Krzywicki - wybitny uczony i znakomity popularyzator, działacz oświatowy. Wkładał na Uniwersytecie Latającym, był jednym z redaktorów i autorów prac zamieszczanych w „Poradniku dla samouków”, redagował „Poradnik dla czytających książki”. Działał aktywnie przy tworzeniu Uniwersytetu dla Wszystkich.
Tadeusz Rechniewski - członek kierownictwa partii „Proletariat”, skazany na 14 lat katorgi i zesłania. Po powrocie do kraju działacz PPS - Lewicy. Bliski współpracownik Ludwika Krzywickiego, działał na rzecz oświaty robotniczej. Twórca kół samokształceniowych i redaktor jedynego legalnego oświatowego tygodnika socjalistycznego, który wychodził pod nazwami „Wiedza”, „Światło”, „Nowe Życie”, „Kuźnia”.
Wielkie ożywienie pracy oświatowej na ziemiach Królestwa Polskiego przyniósł ruch rewolucyjny 1905 roku. Do strajku powszechnego przyłączyła się także młodzież szkolna. Pod wpływem nacisku władze zezwoliły prywatnym szkołom średnim na prowadzenie lekcji w języku polskim.
W atmosferze wrzenia rewolucyjnego i wymuszonych na władzach ustępstw powstało w Królestwie wiele stowarzyszeń i organizacji oświatowych.
Dział II
ORGANIZACJE
Stowarzyszenie Kursów dla Analfabetów Dorosłych - 1905r. ( prezes: Bolesław Prus; działaczki: S. Sempołowska, W. Weychert - Szymanowska, J. Unszlicht - Bernstein)
Cel: praca nad kulturalnym podniesieniem upośledzonych warstw narodu.
Środki wiodące do celu:
Nauczanie czytania i pisania oraz początków arytmetyki.
Urządzanie systematycznych pogadanek, wykładów, odczytów ze wszystkich dziedzin nauki.
Wspólne zwiedzanie galerii, muzeów, organizowanie wspólnych przedstawień.
I co jeszcze….
Działało głównie wśród robotników. Nauczano w salach fabrycznych, w szkołach i lokalach prywatnych.
Treści nauczania nacechowane były postępową tendencją społeczną.
Stowarzyszenie wydawało materiały pomocnicze do nauki „ Po pracy Czytania dla Dorosłych”; „Z bliska i z daleka. Cz. I Człowiek i ludzkość Cz. II Człowiek i wszechświat.”
Zamknięte zostało w 1908r., oczywiście przez władze rosyjskie.
Uniwersytet dla Wszystkich - 1905r. (L. Krzywicki, S. Posner, S. Kruszewski, A. Sujkowski, F. Perl)
Cel: szerzenie wszystkich gałęzi wiedzy i sztuki na terenie całego Królestwa.
Środki wiodące do celu:
Serie wykładów i pojedynczych odczytów.
Prowadzenie czytelni i bibliotek.
Organizowanie zebrań, konferencji i wycieczek.
Prowadzenie poradnictwa metodycznego.
Wydawanie i rozpowszechnianie wydawnictw naukowych.
I co jeszcze….
Na początku działał nielegalnie, po 1906r. wzmożona działalność, po złagodzeniu restrykcyjnego prawa.
Placówka bezpartyjna, przeznaczona głównie dla robotników.
Zajęcia dydaktyczne o charakterze popularnym, ale oparte na mocnych podstawach naukowych.
O poziom Uniwersytetu dbał Komitet Naukowy, który opracowywał program i dobierał wykładowców (przewodniczący L. Krzywicki).
Działał także poza Warszawą.
Prowadził trzy typy wykładów:
- pojedyncze, nie powiązane ze sobą odczyty z różnych dziedzin wiedzy, których celem było budzenie zainteresowań wykładaną tematyką;
- krótkie cykle luźno powiązanych ze sobą odczytów, dających ogólną orientację w danej dziedzinie wiedzy;
- wykłady systematyczne z różnych gałęzi nauki, przeznaczone dla tych, którzy pragnęli zdobyć głębsze wykształcenie.
Stopień trudności był dostosowany do poziomu słuchaczy. Dla słabiej przygotowanych prowadzono kursy i odczyty w możliwie uproszczonej formie.
Nieoficjalnym organem Uniwersytetu był tygodnik oświatowy „Wiedza”. Artykuły stanowiły często pomoc merytoryczną i metodyczna dla słuchaczy. Jesienią 1908r. władze rosyjskie urządziły pogrom Uniwersytetu dla Wszystkich, aresztowano wielu działaczy, wykładowców i słuchaczy.
Kontynuacja działalności Uniwersytetu dla Wszystkich były prace oświatowe V Oddziału Towarzystwa Kultury Polskiej. Po 1908 roku było jedyną pozostałą przy życiu większą organizacją społeczno - oświatową.
Słów kilka o Towarzystwie Kultury Polskiej…
Grupowało naśladowców idei pozytywizmu, na czele z Aleksandrem Świętochowskim.
Posiadało 4 wydziały w Warszawie i 36 na prowincji.
Prowadziło akcję odczytową (na systematyczne wykłady nie zezwoliły władze), która rozpoczęto odczytami o tematyce przyrodniczej, następnie historycznej, religioznawczej i filozoficznej. Odczyty grupowano w cykle tematyczne.
Zamknięte w czerwcu 1913 roku.
Polska Macierz Szkolna - maj 1905r., legalizacja działalności czerwiec 1906r. (prezes: Antoni Osuchowski, pozostali działacze: J. Grałowski, S. Libicki, K. Stawecki, K. Chełchowski, Henryk Sienkiewicz)
Hasła naczelne:
„Przez oświatę do wolności.”
„Oświata ludu dokona cudu.”
Zadania statutowe Polskiej Macierzy Szkolnej:
Zakładanie, utrzymanie i popieranie ochronek, szkół ludowych, kursów dla analfabetów, seminariów nauczycielskich, czytelni ludowych i bibliotek, szkół średnich i wyższych.
Zakładanie domów ludowych.
Urządzanie odczytów i wykładów.
Wydawanie i rozpowszechnianie podręczników i czasopism.
Udzielanie stypendiów i zapomóg.
Pomimo wszelkich obietnic władz, tak różowo nie było, bowiem utrudniały one działalność Macierzy jakimś idiotycznymi przepisami i wymogami, no. W związku z tym organizowała ona także tajne trzyletnie szkółki.
Wydziałem Oświaty Ludowej PMS kierował Mieczysław Brzeziński. W Wydziale owym obok sekcji szkolnej działały również sekcja nauczania dorosłych i sekcja czytelnicza.
Sekcja nauczania dorosłych:
Organizowała zwalczanie analfabetyzmu.
Wydała wskazówki metodyczne „Jak uczyć analfabetów”. - przedstawiając w nich sposób organizacji i program nauczania, obejmujący trzy stopnie nauczania języka polskiego i rachunków.
Urządzała odczyty i pogadanki popularnonaukowe.
Zakładała domy ludowe, koła samokształceniowe wśród ludności miast i wsi.
W Warszawie Macierz otworzyła Uniwersytet Ludowy, w którym prowadzono cykle odczytów przeznaczone przede wszystkim dla młodych robotników i rzemieślników. Placówką kontrolował Adam Jaczynowski. Uniwersytet korzystał z pomocy finansowej przemysłowców. Polska Macierz Szkolna zakładała też biblioteki terenowe i rozpowszechniała wydawnictwa popularnonaukowe. W grudniu 1907 roku warszawski generał - gubernator Skałon zawiesił działalność Polskiej Macierzy Szkolnej, po czym decyzję zatwierdził nowy gubernator Stołypin.
Lubelskie Towarzystwo Szerzenia Oświaty Światło”
Działało w Królestwie w początkach XX stulecia, zostało zalegalizowane w sierpniu 1906 roku. Siedziba Towarzystwa był Lublin, a terenem działania gubernia lubelska.
Działalność:
Organizowanie czytelni, biblioteki, szkoły i ochronki;
Urządzanie przedstawień i uroczystości z okazji rocznic narodowych;
Prowadzenie odczytów.
Do najprężniej działających kół Towarzystwa należało kolo nałęczowskie, w którym działał aktywnie Stefan Żeromski. Urządzał odczyty popularnonaukowe dla miejscowej ludności. Dotyczyły one zagadnień historycznych, społecznych, prawniczych, literackich, medycznych i z zakresu ochrony zdrowia i higieny. Uroczyście obchodzono rocznice powstań listopadowego i styczniowego.
Koło dramatyczne, kierowane przez rzeźbiarza Józefa Bardeckiego wystawiało narodowe dramaty: „Wesele”, „Dziady”, „Kordiana”
Towarzystwo „Światło” zlikwidowano w okresie reakcji stołypinowskiej.
Wobec niechęci polskie młodzieży do studiowania na uniwersytecie w Moskwie, po zamknięciu Szkoły Głównej, w Królestwie, zwłaszcza w Warszawie rozwinął się żywy ruch samokształceniowy. Obok kółek samokształceniowych młodzieży, w duchu emancypacji powstawały kółka kobiet. Z kółek tych narodziły się pod koniec XIX stulecia tajne kursy samokształceniowe pod nazwą Uniwersytetu Latającego.
Uczelnia zdecentralizowana;
Organizatorem i koordynatorem pracy była Jadwiga Szczawińska - Dawidowa (żona Jana Władysława Dawida zresztą ;) )
Wykładano: socjologię, ekonomię polityczna, psychologię, filozofię, literaturę polską, naukę o języku, historię, estetykę, nauki przyrodnicze, matematykę, nauki o ziemi.
Mieli znakomitych profesorów, a zatem i wysoki poziom wykładów, toteż szybko ów uniwersytet stał się popularny.
Zajęcia odbywały się w mieszkaniach słuchaczy, u profesorów, w nielegalnych pensjach żeńskich, itp. Początkowo uczestniczyły tylko kobiety -> „babski uniwersytet”, później również młodzież męska.
Zalegalizowany po 20 latach działalności, w 1906r. jako Towarzystwo Kursów Naukowych, które działało do 1918 roku, a w niepodległej Polsce przekształciło się w Wszechnicę Polską.
Towarzystwo miało początków 4 wydziały:
- matematyczno - przyrodniczy,
- humanistyczny;
- techniczny;
- rolniczy.
Później utworzono wydziały:
- pedagogiczny;
- ogrodniczy;
- leśny.
Słuchacze dzielili się na rzeczywistych (z wykształceniem średnim) i wolnych (bez szkoły średniej).
WNIOSKÓW OGÓLNYCH KILKA….
Praca oświatowa pod zaborem rosyjskim związana była ściśle z rozwojem ruchów społecznych i wyrażała tendencje społeczno - polityczne reprezentowane przez ugrupowania, które jej patronowały. - to oczywiste przecież.
Ruch rewolucyjny pobudzał i aktywizował działalność oświatową. - i bardzo dobrze, ktoś musiał te Polskę odbudować.
W warunkach zagrożenia praca oświatowa była skierowana głownie na pielęgnowanie polskości (ochrona języka ojczystego, ojczystej kultury, historii i tradycji) i wyzwalanie uczuć patriotycznych.
Praca oświatowa pod zaborami dostarczyła Niepodległej Polsce wzorów działania i przykładów rozwiązań, dzięki czemu odbudowujące się państwo polskie nie stanęło wobec pustki oświatowej.