MAZOWSZE BLIŻSZE
Mazowsze bliższe (starsze) obejmuje tereny nad Wieprzem i po obu stronach Wisły po Płock.
Mazowsze bliższe to obszar o znacznie wcześniejszym osadnictwie niż Mazowsze dalsze, poddawany dużym wpływom cywilizacyjnym (rozwój przemysłu, stolica w Warszawie). Siłą rzeczy jest to obszar o wiele mniej archaiczny niż gwary Mazowsza dalszego. Mazowsze bliższe, zwłaszcza lewobrzeżne (dawne województwo rawskie), ale i zachodnie po Wkrę wykazuje związek z gwarami południowo- i zachodniopolskimi. W zakresie wokalizmu należą tu następujące cechy: brak przegłosu psł. *`e w 'o, czym charakteryzują się gwary Małopolski, por. mietła, uniesła , biedro , przejście ogólnopolskiego wygłosowego -aj w -ej (charakterystyczne dla gwar Śląska, Wielkopolski, Krajny, Kujaw, Małopolski), por. tutej , pożyczej , brak na całym Mazowszu lewobrzeżnym północnopolskiej wymiany -ar w -er, częstsze są silniejsze ścieśnienia kontynuantów dawnych samogłosek długich oraz artykulacja samogłoski y taka, jak w gwarach południowo-zachodnich.
Cechy charakterystyczne gwar Mazowsza bliższego to:
1. Mazurzenie, por. warstaty , cwarte , wysłem , pocontku , pojedynca , kasa grycana = `warsztaty, czwarte, wyszedłem, początku, pojedyncza, kasza gryczana'. Wyrazem unikania mazurzenia jest zastępowanie spółgłosek zmazurzonych miękkimi, czyli siakanie, por. ziaba , śnuruje ;
2. Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. jak jechał , chłop na , a nicht na = `a nikt na', pas ma , z dziesieńć osób = `z dziesięć osób';
3. Samogłoska a (< stpol. *ā) wymawiana jak o, por. ptok, godo, kijonki , nopastek = `ptak, gada, kijanki, naparstek'; współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. gospodarz ;
4. Samogłoska e (< stpol. *ē) wymawiana jak ei, ey, ye lub i, y, por. bieyda, brzyg, śnig, śńyeg = `bieda, brzeg, śnieg'; współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. grzech , chleb ;
5. Samogłoska o (< stpol. *ō) wymawiana jak ó, por. pół , Cyganów , mój , podwórka , gnój ;
6. Samogłoska nosowa ę realizowana w śródgłosie wyrazów najczęściej zgodnie z normą ogólnopolską, por. kreńci , niescejście = `kręci, nieszczęście', zdecydowanie rzadziej szeroko jako an, por. užandach, kampa = `urzędach, kępa' lub z artykulacją podwyższoną jako in, yn, por. napyndzany , i wyngla = `napędzany, i węgla'; w wygłosie przede wszystkim spotyka się ę odnosowione, por. zabawe , pochodze , chodze .
Samogłoska nosowa ą realizowana często z podwyższeniem artykulacji, por. kwitnuńć , kunkol , porżnunć = `kwitnąć, kąkol, porżnąć'; w wygłosie zauważalna jest skłonność do wymawiania -ą w postaci -o lub ze zwężeniem -u, por. majo , cało , nazywajo , so , w ślepu gace , pod figuru , kosiarku = `mają, całą, nazywają, są, w ślepą gacę (nazwa zabawy), pod figurą, kosiarką', ale występują również realizacje zgodne z normą języka ogólnopolskiego, gdzie -ą wymawiane jest w postaci sekwensu [oł], por. idoł, tańczoł = `idą, tańczą'.
Obie w pozycji przed spółgłoską zwartą są wymawiane zgodnie z ogólnopolską artykulacją asynchronicznie, por. kreńci , wyciongneli = `kręci, wyciągnęli'. Przed spółgłoskami szczelinowymi samogłoski nosowe również wymawiane są asynchronicznie jako dwuelementowe zbitki głoskowe, w których pierwszym składnikiem jest samogłoska ustna o odpowiedniej barwie, drugim zaś spółgłoska ł lub j, por. gołski , wolski , mołż , niescejście = `gąski, wąski, mąż, nieszczęście'. Przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. wyciongneli , capnuł , zamknuł , zaczoł , zgineło , uwziła = `wyciągnęli, capnął, zamknął, zaczął, zginęło, uwzięła'.
Z pozostałych cech Mazowsza bliższego z zakresu wokalizmu i konsonantyzmu można wymienić:
1. Wymianę nagłosowej grupy ra- w re- w niektórych wyrazach, por. remię, redło, redełko , obredlić = `ramię, radło, radełko, obradlić';
2. Brak przegłosu *ě > a w niektórych wyrazach, por. wymietał , śniedanie , spowiedać, opowiedać = `wymiatał, śniadanie, spowiadać, opowiadać';
3. Rozszerzoną wymowę samogłoski e w grupie eN w części wschodniej Mazowsza bliższego, por. jenczmjanna , owsam, ślimakam = `jęczmienna, owsem, ślimakiem' lub wymowę zwężoną do eyN, yN na pozostałym obszarze, por. sierpeym , kombajnym , wozeym = `sierpem, kombajnem, wozem';
4. Przechodzenie wygłosowego -ej w -ij/-yj lub -i/-y, por. inaczy , z jedny do drugij , lepi , cały , późni = `inaczej, z jednej do drugiej, lepiej, całej, później';
5. Prejotację samogłoski i, z możliwym równoczesnym obniżeniem artykulacji, por. ji , jem , jinna , jenacy , jigły = `i, im, inna, inaczej, igły';
6. Prelabializację samogłoski o, rzadziej u, por. łobjad , łosły , łorze , łowjes , łokem , a łu nas , na łucte , łucyć = `obiad, osły, orze, owies, okiem, a u nas, na ucztę, uczyć';
7. Zwężenie artykulacji samogłoski o przed spółgłoskami nosowymi do ouN, uN, por. kumórki , i una , brunuje , kunwalia , funtana = `komórki, i ona, bronuje, konwalia, fontanna';
8. Asynchroniczną wymowę spólgłosek wargowych miękkich typu pj, bj, fj, wj, mj, por. pjetnaście , powjedziała , wjerzby , mjeliśmy , umjał ;
9. Twardą wymowę spółgłoski wargowej w' w grupach św', ćw'-, dźw'-, por. śfynie, śfyniaka = `świnie, świniaka' oraz spółgłoski wargowej m' w końcówce N. lmn. rzeczowników -ami, por. sierpamyi , kołkamy , krowamyi , cepamyi , z rogamyi = `sierpami, kołkami, krowami, cepami, z rogami';
10. Twardą wymowę spółgłoski l' w grupie li, por. klyny, palyć, lys, z glyny = `kliny, palić, lis, z gliny';
11. Przeważającą miękką wymowę spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu kie, gie, ki, gi, choć na całym obszarze Mazowsza bliższego trafia się wymowa twarda typu druge , drugego , mnoge , takej , drapakem , to na ge , okenko. Niekiedy słyszy się także miękką spółgłoskę ch przed i, e, por. chiba, łorzechi = `chyba, orzechy';
12. Przechodzenie grupy kt w cht, por. chto, nichtórzy, chtóry, a nicht = `kto, niektórzy, który, a nikt'.
Cechy fleksyjne charakteryzujące gwary Mazowsza bliższego to:
1. Występowanie w C. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich końcówki -owiu, występująca najczęściej w postaci -oju, por. mężoju , gospodarzoju , konioju , synoju , wujkoju , zięcioju = `mężowi, gospodarzowi, koniowi, synowi, wujkowi, zięciowi';
2. Występowanie w Msc. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich zakończonych na sz, ż końcówki -e, por. na nozie , w kapelusie = `na nożu, w kapeluszu';
3. Częstsze niż w języku ogólnopolskim użycie końcówki D. lmn. -ów w rzeczownikach wszystkich rodzajów, por. z nogów , z morwów , z dziąsłów = `z nóg, z morw, z dziąseł';
4. Utrzymywanie e ścieśnionego w D. lpoj. przymiotników i zaimków, por. samygo, kożdygo = `samego, każdego'. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. to jest z tygo = `to jest z tego'.
5. Szeroka realizacja końcówki N. i Msc. lpoj. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi przymiotników i zaimków jako -em // eym oraz -emy // eymy, por. ze wszystkiemi , przede wszystkiem , z dobremi = `z wszystkimi, przede wszystkim, z dobrymi';
6. Występowanie końcówki -em w 1. os. lpoj. czasu przeszłego r. męskiego. Głoska ł często nie jest wymawiana po spółgłosce, por. potłukem = `potłukłem'.
7. Występowanie w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego końcówek -m, por. musim , sprzedajem = `musimy, sprzedajemy' oraz -my, por. jeździmy , handlujemy . Rzadko spotyka się w omawianej funkcji dawną końcówkę liczby podwójnej -wa, por. idziewa, robziwa = `idziemy, robimy'.
8. Występowanie w 1 os. lmn. czasu przeszłego końcówek: ogólnopolskiej -śmy, por. poszliśmy , uciekliśmy , mjeliśmy , archaicznej -m, por. gralim , ucieklim , tańcowalim , poszlim , latalim = `graliśmy, uciekliśmy, tańcowaliśmy, poszliśmy, lataliśmy'. Rzadko można spotkać końcówkę dawnej liczby podwójnej -wa, por. byliźwa = `byliśmy'.
9. Występowanie końcówki -ta w 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego, por. niesieta, nieśliśta, weźta = `niesiecie, nieśliście, weźcie' obok powszechnej ogólnopolskiej końcówki -cie, por. dajcie , weźcie ;
10. Brak kategorii rodzaju męskoosobowego, por. te dobre chłopy kosiły = `ci dobrzy chłopi kosili'.
Poza tym w gwarach Mazowsza bliższego występuje:
1. Znaczne upowszechnienie się rzeczowników męskich na -ak na miejscu nijakich typu cielę, kurczę, por. dzieciak , cielaka , ciele , świniaka , źrebak , prosiak , piskle , pisklak , sceniak ;
2. Zastąpienie przyrostka bezokolicznika -eć przez -ić w typie siedzić, leżyć dzięki wyrównaniom do nosić, służyć, por. powjedzić , zlecić , siedzić , ściemnić , pomyślić = `powiedzieć, zlecieć, siedzieć, ściemnieć, pomyśleć';
3. W zachodniej części Mazowsza bliższego zanik spółgłoski r w przedrostku roz-, por. ozwałkować = `rozwałkować';
4. Nieustalone używanie przyimków bez i przez, por. bez dwadzieścia, bez pola = `przez dwadzieścia, przez pola';
Słownictwo
Poniżej wymienione zostały niektóre nazwy charakterystyczne dla Mazowsza bliższego.
baźki — `szyszki'
brodawka — `kurzajka'
ciućki — `skwarki'
ćma, ćmak, ciemak — `ciemna noc'
dychawa — `człowiek kaszlący'
garnczek — `garnuszek'
gluty — `sople'
głuchoń — `człowiek głuchy'
kartoflarz — `ciasto z tartych kartofli pieczone na blasze'
kaszerek — `mała siatka na kiju do wybierania ryb'
klapki — `obuwie z drewnianą podeszwą bez pięt'
kraszanki — `pisanki'
kręgi — `kark'
kulasy — `nogi krowy i konia'
lekkie — `płuca i wątroba zwierząt'
ława, ławka — `kładka'
modrak — `chaber, bławatek'
oskórować — `zdjąć korę z drzewa'
plince — `placki z tartych ziemniaków'
prosiak — `łydka'
rogi — `poły płaszcza'
sanice — `płozy sań'
śmirus — `pijak'
świdral — `człowiek zezowaty'
wałkoń — `człowiek leniwy'
wiosenne — `zboże siane na wiosnę'
zapieka — `człowiek dokuczliwy'
TEKSTY:
Teras mniej ludzie już w te gusła wjerzo, a kedyś to jak tylko sie co, jak był, jak zachorował człowjek, to nie wozili go do doktora, tylko wsadzali go do pjeca po chlebje, żeby on sie wygrzał, a wsadzili jednego dzieciaka takiego małego, pjec zamkneli, to on sie ugotował w tym pjecu, bo tak było, ugotował sie, nu zamkneli, za goronco było, dzieciak nie krzyczał, otwjerajo a dzieciak ugotowany, upjeczony, to kedyś takie ludzie, ale jak, znowuż, jak przyszedł kominiarz w poniedziałek, jak chodził kominiarz, broń Boże, aby nie w poniedziałek przyszedł, bo jak przyszedł w poniedziałek kominiarz, to za cały tydzień było nieszczeńście, jak, jak kot przeleciał czarny to żałoba była, a teraz to przeszli, przeszły te.
A kedyś to wjerzyli, nawet tam u moich rodziców, przyszła kobjeta, ji rano ji chciała pjeniendzy pożyczyć, to mama jej tam pożyczyła, bo córka jechała na wycieczke, ji mama jej pożyczyła, tych pjeniendzy, na drugi dzień ona przyszła w tej, już nie oddała tych pjeniendzy, tylko przyszła po mleko, a ona jakieś czary odstawjała, jak ona poszła to te krowy mleko przestały dawać, i ropuchy nam do szopy wchodziły, i chodziła, Cygani jeździli, ji tak jedna, taka namolna Cyganka była, mój ojciec to strasznie nie wjerzył, w gusła, jak Cyganów to już na oczy nie chciał, ale jak ona to przyszła, ta Cyganka tak sie uwzieyła i mówi gospodarzu ja ci powjem prawde, smutno beńdziesz mjał nowine, ale ci powjem, ciele padnie pod figuru, no ji tak, brat mój peńdził cielaka, uderzył kijem, cielak noge złamał, pod figurou padł, bo tak było, pod figuro padł, później mówi klacz ze zrebakem w nocy ci ucieknie, ji zdechnie, ojciec mówi, wyjdź, Cyganicho, bo nie wjem co. Ale łona nic, tylko czytała z tych kart, i mówjiła. Mówji tako klacz jedna była taka odmjenna, ze zrebakem w nocy uciekła, przyszła z tego, z tej nocy, padła koło, do podwórka tylko weszła ji zdechła, tak wywróżyła ta Cyganka.
*
Kiedyś młodzież to jinaczeyj sie bawjiła, teraz to majo komputery, majo zabawy, a myśmy to tylko, jak byli młodzi, to tylko na szose i w ślepugace. Bo tak wszystkie młodzi tak robili, bo nie było ani telewjizji, ani radia, tylko na słuchawki radio było, to ojciec chciał sie pozbyć dzieci, to powyganiał na dwór i myśmy tak latali jak bezpańskie, w kumórki gralim takie. W komórki to takie wjerzby były, jeden nie mjał komórki, ji przelatywało sie tak z jednyj do drugij, jakeś nie zdonżyła to ten capnuł ji ty szukałaś komórki, ji takie gry były. A teraz no to szo w ogóle uzdolnienia, młodziesz ma dostemp do wszystkiego. Kedyś powjedziała, taka babcia była u nas dziewjeńdziesieńcioletnia, i powjedziała, że w Ameryce to jest takie radio, że wjidać osoby, to myśmy - jak to, osoby widać, nu tam gdzieś ktoś jim mówił, że wjidać osoby, a u nas, mówji, to jak przyjechał chłop na rowerze, jak jechał, to powjedzieli, że to diabuł jadzie, bo koni nie ma, a sie kreńci, a jak dziedzic przyjechał Dziewanowski swoim autem do kościoła to te dzieciaki lecieli, mało oczów nie wysz..., nie wypatrywali, dziedzic zajechał samochodem, to był cud, a nicht na wsi o samochodzie nie słyszał ani nie wjidział, takie były czasy. No młodziesz no, ale ja myśle, że sie lepjij bawjili jak tera, bo chociaż sie zchodzili, wyhasali sie wszyscy razem, a u nas to tak dwadzieścia osób, trzydzieści sie zebrało z całyj wsi i robiliśmy co, jak poszlim na lód, jak ja sie zarwałam, jak wpadłam w zupem to tylko trzeszczało, wyciongneli mnie z lodu, bałam sie do domu jiść, bo wjedziałam, że jeszcze lanie dostane od ojca, to poszłam do koleżanki, troche sie obsuszyłam, dopjero do domu przyszłam, to nie było tak jak teraz, o nie. No ji, takie było życie młodych, takie było życie młodych, i wszyscy byli zadowoleni. A jak zabawe we wsi urzondzali, o to ja mjałam pjetnaście lat, to mnie nie puścili na zabawe, bo ja byłam za gówniara, a teraz pjeńć lat on już je, z pjiwem chodzi, nie można mu nic powjedzieić, a mnie nie puścili na zabawe, bo ja dopjero mjałam pjetnaście lat, a puszczali take łot osiemnastu, łod dwudziestu lat.
*
Drzewa to se teras nie obdziabuje. Obdziabuje sie, śnuruje, panie, sie. Mas pan sznur i zaznacas ołówkem tu, tu, zeby było prosto, panie, i mozna obdziabywać albo oberżnounć na pile, panie, tak, takie drzewo i zeby było cy do kantu, ji na jakie chces pan, cy na łaty, cy na te krokwy. No bo jak na łaty chces pan, pod blache bić, to cienkie, a na krokwi to musom być, panie, dobre drzewo, grubse i mocne. To pan dajes później trempel, to trempel, zeby sie nie zawaliło, ten, ten dach, jak to, no to musi być zmocowany, jak to sie mówi, panie. I to wszystko jest, to robota była, panie, taka, i panie ji. Robiło sie na Ursynowje, budynki stawjało sie, wjeżowce, panie, Łokeńcie sie budowało, na Łokeńcie byłem, było te powjenkszenie tego Okeńcia, tyż robiłem, panie, zakłady Nowotki, polskie nagranie, na strzelnicy sie robiło tu, na Bjelanach, tu na Młocinach, wszystko robiło tamoj, panie, strzelnicy, to poszli duzo piniendzy a to nic z tego nie wysło, bo to w kepskim mjejscu zaplanowali. Bo to ta Wisłostrada leci, tutej rozjazdy, wje pan, panie. Wszystko to, widzis pan, wszystko to robiłem sam, panie, ło.