RENESANS WŁOSKI I EUROPEJSKI

Notatki Gosi Michalik, 2007/2008

Włochy - model, który jest importowany do innych krajów. Włochy w czasie renesansu to nie kraj, zostały zjednoczone dopiero w XIX w. Jako całość Włochy funkcjonowały w starożytności, ale kultura włoska nie jest potomkiem kultury starożytnego Rzymu. W XIX w. w zjednoczonych Włoszech mówiono w większości dialektami, nie po włosku. Dopiero ok. 1985 r. we wszystkich włoskich domach mówiło się po włosku.

Włosi nie mają w swojej przeszłości wydarzeń, które świadczyłyby o ich jedności - nie mają wspólnego poczucia tożsamości. Włochy w renesansie to region, w którym da się odnaleźć cechy wspólne, ale także różnice. Kultura włoska to kultura wąska, elitarna, związana jest z nią bardzo mała liczba ludności - człowiek renesansu może być wykształcony, bo jest bogaty. Źródło naszej kultury tkwi w renesansie włoskim.

PERIODYZACJA: w Polsce ok. 1520-1560; we Włoszech od I poł. XV w. do 1527 (Sacco di Roma, złupienie Rzymu - szok dla Włochów, Rzym wydawał się niezwyciężony, zaś zniszczyły go niemieckie wojska Karola V).

- struktura centrum i peryferii - renesans rozlewa się jak plama oliwy. Zmiany w kulturze: stykają się nawzajem nowe pomysły, ale nie wszystkie są akceptowane i umierają.

- inne czołowe kraje w kulturze renesansu: Niderlandy, Burgundia. Jednak to włoska opcja stała się modna.

22 X 2007

Renesans postrzegany był jako okres wybitnych jednostek. [uczony Thomas Camp poświęcił wiele lat na realizację projektów maszyn L. da Vinci]. Nowa wizja renesansu: odrodzenie tradycji klasycznej, ceniono to, co zgadzało się z antycznym wzorem (oryginalność nie była w cenie). Średniowiecze to epoka bardzo zróżnicowana, trwała ponad 1000 lat, nazwę tę wprowadził Petrarca w celach polemicznych. Petrarca atakował zwolenników Arystotelesa i lekarzy. Był fanatykiem kultury klasycznej i mawiał, że po upadku starożytnego Rzymu nastał chaos, zaś dopiero w jego epoce powraca kultura antyku. To, co między Petrarcą a antykiem, to dziura w dziejach ludzkości. Ważne jest to, że nie interesowano się antykiem, wszystko było beznadziejne. Jako że była to opinia polemiczna, zdanie Petrarci celowo było przesadzone.

- włoskie komuny miejskie - tu szuka się pierwszych objawów tradycji renesansowych

Na peryferiach imperium łacina mieszała się z różnymi miejscowymi językami. We Włoszech tymczasem wpływ łaciny był większy i ludzie dłużej żyli tym językiem. Tu też najmocniej utrzymywały się miasta (ośrodki polityczne i handlowe). W północnych Włoszech utworzyła się struktura społeczna, w której mniejsze znaczenie miały stosunki feudalne. Dante zrzekł się szlachectwa, bo szlachta miała mniejsze prawa. Włoskie miasta miały silne podstawy egzystencji. Społeczność tamtejsza niechętnie znosiła władzę. Były dwa ośrodki władzy - papiestwo i cesarstwo. Państwo Kościelne pod koniec średniowiecza zachowywało się jak każde inne państwo. Papież miał ambicje władania wielkim obszarem. Miasta włoskie uzyskały szybko pewien status niezależności. W gminach miejskich do znaczenia dochodzą mieszczanie, funkcjonariusze i urzędnicy - profesjonalny aparat państwowy. Oni byli nosicielami nowych idei. Każdy obywatel, bez względu na pochodzenie, miał prawo do uczestnictwa w życiu politycznym. Musiał mieć tylko pewne kwalifikacje zawodowe - umieć przekonywać, znać retorykę.

*miasta-państwa we Włoszech, dzięki wykorzystywaniu sytuacji konfliktu, uzyskują swobodę działania w gospodarce, w lokalnej perspektywie. Nie interesują ich wielkie sprawy, globalne

*w życiu lokalnej społeczności te zbiorowiska przyjmują zasadę szeroko pojętej demokracji

*nikt nie ma zagwarantowanej pozycji politycznej dzięki urodzeniu - dzięki majątkowi, owszem

*każdy może aspirować do kariery politycznej, trzeba jednak mieć kwalifikacje i umieć przekonać swoich wyborów (retoryka)

*znajomość łaciny potrzebna do prowadzenia korespondencji i archiwów, cały czas potrzebna w biurokracji

*akty notarialne były pisane po włosku - na marginesie ksiąg notarialnych pisano wiersze

*zdobywanie wykształcenia, znajomość łaciny, mogą przełożyć się na zdobytą pozycję

*zawód prawnika może się rozwijać, nie ogranicza go władza

*przepisy prawne ograniczają ostentacyjne okazywanie luksusu

*przepisy nt. ubierania się, zapraszania na wesele, ilości podanego jedzenia

*prawnik staje się kimś b. ważnym

*powstaje grupa funkcjonariuszy państwowych

*Kościół - instytucja rekrutująca wykształconych ludzi o określonym statusie - wielu z nich parało się piórem

*Kościół we Włoszech przed reformacją jest b. tolerancyjny, to protestantyzm wprowadza surowość

*powstaje środowisko zainteresowane językiem łacińskim i humanistyką

*za sprawą Petrarci ożywa zainteresowanie łaciną jako dobrem kultury

*rodzi się poczucie, że łacina to nie tylko język dokumentów, ale również życia codziennego

*łacina jest dobrem, ale łacina klasyczna jest zupełnie inna - wiarygodniejsza, lepsza - od tej używanej w dokumentach

*tekst w wielu kopiach może być również w wielu miejscach - charakterystyka przekazu rękopiśmiennego

*na uniwersytetach kopiowano zbiorowo podręczniki

*nieufne i krytyczne myślenie o języku rozprzestrzenia się na inne dziedziny życia, np. na myślenie o historii

*wszędzie szuka się starożytnych przodków-założycieli

5 XI 2007

Nowe podejście do tradycji klasycznej, tradycji, która nigdy nie zanikła w Europie. Dante, ur. 1265, żył w pełni średniowiecza, zamyka „stare czasy”, ale nie zapowiada renesansu. Renesans rozpoczął Petrarca, ur. 1304.

Kultura klasyczna interesowała średniowiecze, jeśli mogła dostarczyć materiał do średniowiecznych rozważań (np. utwór Wergiliusza o narodzinach dziecka, jakoby o Chrystusie).

- projekt rekonstrukcji czasów antycznych - Petrarca dużo podróżował (prekursor turystyki) i poszukiwał dokumentów świata starożytnego rozproszonych po bibliotekach. Jego podróże były refleksyjne, interesowały go informacje na temat świata.

- renesans - karły na barkach olbrzymów

- idea naśladownictwa, imitacja wzorów (bo nie doścignie się oryginału). Artysta podobny jest do pszczoły, pszczoła lata z kwiatka na kwiatek, spija z nich nektar i dalej tworzy miód. Nie bierze nic niezwykłego, a tworzy coś nowego (więc jednak renesans to jest epoka oryginalności).

- maniera, wł. sposób - artyści chcieli swój własny sposób, styl, pozostawić w sztuce, tworzyli na własny sposób (swój kanon piękna?)

- władca u Machiavellego - ten, który zdobywa i utrzymuje władzę, nie ma pewnych podstaw - „Książę” to więc złe tłumaczenie, bo ci władcy niekoniecznie mają taki tytuł, np. nieślubny syn papieża

- evasione - ucieczka, coś, co pozwala uciec od otaczającego świata, np. dramaty, romanse.

19 XI 2007

Idee renesansy rozprzestrzeniały się dzięki wielkim osobowościom, np. Petrarca. W jego działalności ujawniają się tendencje, które narzucą kierunki rozwoju studiom humanistycznym. Jemu zawdzięczamy to, że humanizm jest nauką ludzi wykształconych, że wiedza bezużyteczna ma większą wartość od tej, za którą dostaje się pieniądze, że scholastyka jest głupotą.

Petrarca pochodził z rodziny emigrantów, tułali się po Toskanii, osiedlili w Avignon (ówczesnej siedzibie dworu papieskiego). stąd problemy, jakim językiem mówił na co dzień (nie ma jednego języka włoskiego), bo pisał tylko bardzo dopracowanym językiem. Najpierw studiował we Francji, potem na Uniwersytecie Bolońskim (najbardziej tradycyjny uniwersytet w średniowieczu, słynny wydział prawa i filozofii z filozofią scholastyczną). Brat Petrarci poszedł do zakonu, P. bardzo to przeżył, potem zdecydował, że nie chce być prawnikiem, ale niezależnym intelektualistą. Wstąpił na służbę do kardynała Colonny, dygnitarza kościelnego, z ważnego rzymskiego rodu, związanego od pokoleń z papiestwem. Został oficjalnie kapelanem kardynała, przyjął niższe święcenia duchowne. Miał dużo wolnego czasu na pisanie, Colonna specjalnie nie „przemęczał” go, by mógł pracować intelektualnie. W tamtych czasach intelektualiści nie byli kontrolowani, ale mieli zobowiązania, jak pisanie utworów na urodziny mecenasa. Największym mecenasem był Kościół.

Mecenat w literaturze skończył się, gdy po wynalezieniu druku pojawił się rynek książki, dochody artysty zaczęły zależeć od tego, ile sprzeda. W służbie Colonnie P. dużo podróżował, w tym do Włoch, przede wszystkim szukał pozostałości antyku, chciał wskrzesić stare tradycje.

­Podróż do Ziemi Świętej - pis tylko Italii, bo P. bał się wsiąść na statek i płynąć do Ziemi Św. Opisuje wiele ziem, w których nie był, ale informacje bierze od autorów klasycznych i mitologii. P. wybrał potem zaproszenie rodziny Viscontich, na dworze tyrana.

26 XI 2007

Petrarca we wszystkie swoje utwory wplata zdania z literatury antycznej. Wg niektórych, gdy chce wyrazić własne odczucia, w sposób spontaniczny sięga po wyrażenia z tekstów klasycznych, które głęboko zakorzeniły się w jego świadomości (podobnie np. obraz dżumy w Decameronie z autora łac. - Boccaccio sięga po sprawdzony wzór, który miał już pewien autorytet. Do pewnego momentu Petrarca popiera Calginenzo, wydaje mu się, że ucieleśnia on ideały antyczne.

W swoim skupieniu filoz.-teol. P. poświęca b. dużo miejsca egzystencjalnym problemom człowieczeństwa. Nie lubił abstrakcyjnych problemów scholastyki, dla niego najważniejsze były pytania, jak człowiek powinien żyć. A powinien, jego zdaniem, zachować dystans do świata zewnętrznego, by osądzać go obiektywnie, nie oddawać się emocjom. Intelektualista ma być zdystansowany. [W okresie późnego renesansu nastąpił wyraźny powrót do filozofii stoickiej]. [inne spojrzenie Macchiavellego - fortuna to coś, z czym się walczy]

Petrarca miał swoją samotnię w Prowansji, pod koniec życia przeniósł się do pn. Włoch, jakiś czas spędził w Wenecji, ale tam ktoś go obraził, wyjechał stamtąd do Arcoix. Miał dwoje dzieci - syna i córkę.

Dwa utwory Petrarci wyraźnie wskazują jego rozdarcie wewnętrzne - wiersze i Secretum meum. Ma ono formę dialogu, znaną z tradycji antycznej (P. często wskrzesza formy antyczne), to dialog św. Augustyna (P. skłaniał się ku tradycji Augustyna i Platona, poza tym św. Augustyn jest autorem szczerych Wyznań, w których rozprasza się ze swoją grzeszną przeszłością) i Francesco. Mówi się, że Francesco to Petrarca, a Augustyn taki, jaki sam chciałby być. Francesco mówi, że chciałby dobrze żyć, ale jest próżny, żądny uciech (rozdarcie wewnętrzne, mówienie o swoich słabościach). Słabość nazywa accedia (gnuśność, albo raczej depresja). Francesco obiecuje Augustynowi, że pozbiera cząstki swojej duszy w jedną całość, z tego miały wyniknąć wiersze, canzoniere.

Canzoniere - opowieść, która ma początek, środek i koniec - należałoby czytać je w odpowiedniej kolejności, to opowieść o miłości, której fragmenty mają ustalone miejsce. Canzoniere oznacza zbiór wierszy, nie tytuł; tytuł to Rerum Vulgarum Fragmenta (RVF), pol. Drobne wiersze włoskie. Wiersze P. są pełne paradoksów, lubiane przez Polaków. Ich metafory pozostały w języku - miłość jak słodkie więzienie, krwawiące serce itd.

Inne gatunki - dialogi, poematy, epopeja (Afryka o Scypionie Afrykańskim), traktaty (o sposobach na życie, o życiu religijnym, o zdystansowaniu, o moralności i etyce), mnóstwo listów (z jego twórczości łacińskiej najważniejsze obok Secretum), zebrane w tomy np. Familiares. Nie były to zwykłe listy, lecz krótkie formy literackie puszczane w obieg, dostępne dla wszystkich. Są tu przemyślenia dot. gł. etyki, historii i tradycji literackiej, przemijania czasu. Słynny list o wyciecze na Wietrzną Górę - P. poszedł tam z bratem, brat poszedł trudną, ale krótką drogą, P. zaś szedł powoli, łatwą drogą i doszedł później. Na górze otworzył Biblię i natrafił na zdanie: „Patrzycie na gwiazdy, a nie patrzycie na siebie samego”.

3 XII 2007

Do potomności - P. formułuje swój testament, pisze do potomności, co chciałby, aby dla niej pozostało.

Boccaccio - prawdopodobnie jego matka była służącą ojca, ale wychowywany przez żonę ojca jako nieślubne dziecko. Oszukiwał, że jego matką była francuska księżniczka.

Wyprawa na Wietrzną Górę - P. długo zastanawia się nad tym, kogo wybrać na towarzysza podróży. Podróż - metafora życia i zdobywania doświadczenia, dojrzewania. Zbiór wierszy włoskich P. pokazał, jak długie błądzenie (poszukiwanie ziemskiej miłości-Laury) opóźnia wzniesienie się na szczyt.

- dualizm Petrarci - myśli i ciało; dziś raczej skłaniamy się ku temu, że dusza i ciało to jedność.

Petrarcino - małe wydanie wierszy P., b. popularne do noszenia w kieszeni.

- list do Boccaccia z Certando - świadectwo ich znajomości. Petrarca odbył kilka podróży do Rzym i Neapolu, nawiązała się przyjaźń między nim a Boccacciem. Boccaccio zawsze uważał go za swojego mistrza. Petrarca zostawił mu płaszcz w testamencie.

Boccaccio próbował wskrzesić naukę języka greckiego. Po napisaniu Dekameronu, Boccaccio spytał Petrarcę o zdanie. Petrarca go pochwalił za łączenie przyjemnego z pożytecznym, jednak gani za pisanie po włosku, nie po łacinie. Petrarca przetłumaczył więc na łacinę swoje ulubione opowiadanie - ostatnie; dziwna opowieść jak na Dekameron, o markizie, który wystawiał swoją żonę na próbę. Jako ostatnie opowiadanie jest ono bardzo ważne, to opowieśc o posłuszeństwie i pokorze żony, która spełnia swoją powinność. Nowela ta zdobyła największą popularność w renesansie. Pokazuje prawdziwego chrześcijanina i nawet wystawiony na straszne trudy, jednak nie zbacza z właściwego toru, nadal kocha Boga ( Hiob). Tłumaczenie Petrarci ominęło nieco sens opowiadania, czyniąc z niego wyraźnie alegoryczną opowieść. Ale Boccaccio nie miał mu tego za złe.

10 XII 2007

Petrarca swoje upodobanie do antyku przekazał kolejnym pokoleniom (bez przymusu - była to propozycja kulturowa). Petrarca mówił, że twórczość włoska jest „niższa” od łacińskiej, ale także pisał po włosku. Jego utwory nie układają się harmonijną całość, zwraca się raczej uwagę na sprzeczności.

Triumfy - pisane tercyną (strofa Dantego z Boskiej komedii) - tercyna nadaje się do poezji narracyjnej, bo np. w sonecie nie może być więcej niż 14 wersów. Zawiera trójkę, ważną liczbę (układ rymów: a-b-a b-c-b c-d-c). Mało kto naśladował Dantego, Petrarca natomiast chciał rywalizować z wielkimi autorami i podjął się tego naśladownictwa - emulazione (ściganie się, by osiągnąć lepszy wynik); Petrarca jest więc emulatorem, próbuje podjąć wyzwanie, wzorując się na Boskiej komedii.

[Oktawa - początkowo prawdopodobnie strofa ludowo, na grunt literacki przeniósł ją Boccaccio. Potem pisano nią np. Jerozolimę wyzwoloną. Układ: a-b-a-b-c-c - szybki rytm, efektowne zakończenie].

W Triumfach Petrarca opisuje triumfy różnych pojęć na wzór antyczny (personifikacja pojęć - wizje chrześcijańskie: miłość, cnota, czas, wieczność…). To dowód na to, jak P. nawiązuje do literatury włoskiej, jednocześnie wprowadzając do niej element klasyczny.

Petrarca figuruje w zbiorowej świadomości jako autor Sonetów do Laury.

- wielkie osiągnięcie P. dla zrozumienia go (?)

- naprawdę dobre wiersze

- duży wpływ na późniejszą literaturę

- pracował nad nimi całe życie - dopisywał, zmieniał

Nie wiadomo, czy Laura istniała. Petrarca nigdy z nią nie rozmawiał - widział ją kilka razy, potem zmarła. Jest to więc wizja miłości trubadurów - niespełniona; nie-małżeńska, kobieta o wyższym statusie społecznym niż poeta. Taka wizja miłości odbiega od rzeczywistości, jest sprzeczna z nauką Kościoła, z ogólnymi normami społecznymi. Poddana jest też specjalnej etykiecie.

Włoska liryka miłosna pojawia się wcześniej niż proza i liryka dydaktyczna. Nie wiadomo, skąd wzięła się liryka trubadurów (prawdopodobne wpływy arabskie; Disciplina clericalis - umoralniające opowieści pochodzenia arabskiego). We Francji tylko najstarszy syn dostawał majątek, reszta więc wstępowała na służbę do drużyny rycerskiej możnego pana, nie mogli się ożenić, nie mając pieniędzy i zagrożeni rychłą śmiercią. Nie mieli też możliwości spotykać się z pannami. Dlatego jako wyjście i sublimację traktuje się miłość dworską, najlepiej do żony seniora - by nie było wstyd jej służyć. Ten model miłości przenosi się na inne tereny. Na dworze H. (?) poezja taka była hermetyczna, zamknięta, nie dla każdego. Nurt poezji miłosnej w Toskanii był jeszcze bardziej skomplikowany - nośnikiem kultury nie była feudalna arystokracja (np. Dante musiał zrezygnować ze szlachectwa, żeby tworzyć). Tu twórcy mówią że miłość jest przymiotem serca. Szlachetne serce ma ktoś, kto ma osobiste przymioty czyniące go szlachetnym, tzn. kocha, a niekoniecznie pochodzi z rody arystokratycznego - tak jak słońce ze światłem, tak szlachetne serce z miłością. Późniejsza wizja miłości u poetów - fizjologia miłości, którędy dostaje się ona do serca = przez spojrzenie. Miłość nabiera elementów chrześcijańskich; jej źródłem nie jest piękno kobiety, lecz cnoty, a kochając cnoty, kocha się Boga. Taka kobieta jest więc istotą nieziemską, to kobieta-anioł. Do tej tradycji nawiązuje Petrarca.

Niektórzy interpretują słowo „laur” jako „senal” (?), znak najważniejszy dla wierszy - to utwory nie o kobiecie, ale o sławie.

17 XII 2007

Dante i Boccaccio tworzą nowe rzeczy, dla których nie ma wzorów. Petrarca - duże nowatorstwo, ale bardziej subtelne. Czerpie z tradycji literatury miłosnej, jednak swoje utwory wypełnia abstrakcyjnymi obrazami. To „szyfr”, który mówi o różnych problemach o charakterze metafizycznym, jest przeznaczony dla kompetentnego odbiorcy. To jest poezja niejednoznaczna, przekazuje coś trudnego w sposób niejasny. Większość takich wierszy jest pisana przez mężczyzn. Formy są pochodzenia prowansalskiego (np. alba) oraz włoskiego (tercyna, oktawa, sonet).

Sonet został wymyślony na Sycylii. Budowa: 2 zwrotki po 4 wersy, 2 po 3; pierwsze dwie opisowe, ostatnie dwie refleksyjne, koniec - podsumowanie. Niekiedy jest sonet „z ogonem” - dodatkowym wierszem. Rymy ab-ab lub takie jak w tercynach. Sonet należy do form drobnej, mało „dostojnej”, opisuje ulotny moment - tak np. masą drobnych epizodów jest zbiór sonetów Petrarci, dotyczących różnych emocji, radości, niepokoju, rozterki, smutku.

Petraca bardzo dopracowuje swoje wiersze pod względem rymów, akcentów; nie działa pod wpływem furor Dei.

Canzoniere - zbiory wierszy tego samego autora, później organizowano je np. pod względem gatunku, ale nie tworzyły one razem jakiejś opowieści. Wiersze w zbiorze Petrarci układają się w opowieść.

Mikrotekst i makrotekst - dwa poziomy, na których funkcjonują wiersze Petrarci i Dekameron. Mikro: każdy wiersz jest jedną całością, czyta się go dla odczuć estetycznych. Makro: zbiór czyta się jak pewną historię, są znaczenia, które tworzą się dopiero na tym poziomie - np. przejście od radości do nadziei. W makrotekście analizujemy też początek i koniec.

Sonet otwierający zbiór P. powstał na końcu, bo P. uznaje miłość za błąd młodości. Stąd ten pierwszy wiersz „zabarwia” wszystkie pozostałe. Ostatni wiersz, canzona 366, to modlitwa do Matki Boskiej, określanej różnymi epitetami. Miłość do niej jest prawdziwą miłością, P. w końcu zrozumiał, że jego wcześniejsza hierarchia wartości była błędna.

366 wierszy - po jednym na każdy dzień. Podobno P. ujrzał Laurę w Wielki Piątek, ona zaś zmarła w Boże Narodzenie - umiera miłość ziemska, rodzi się miłość do Boga; rodzi się miłość ziemska, umiera do Bóg.

Miłość dla P. jest uczuciem, które można opisać tylko za pomocą paradoksów. Sonet 132 składa się z samych pytań retorycznych, oksymoronów.

7 I 2008

Petrarca wprowadził do obiegu ponownie zwroty z literatury antycznej. Miał wpływ na późniejszych autorów, którzy czytywali go w przekładach, niekoniecznie w oryginale. Moda na P., jego sposoby wyrażania się, powielanie formy i treści, miała miejsce w XVI w. P. miał wpływ pośredni i bezpośredni. Do dziś od Petrarki mamy: stereotyp wykształcenia humanistycznego, to, że szlachetniej robić coś dla idei niż dla pieniędzy, wyśmiewanie się ze scholastyki. Petrarca zmarł w 1374.

Książę Machiavellego - powinno być „Władca”, bo to książka o osobie, która stała się kimś z nikogo.

14 I 2008

FLORENCJA

* humanizm obywatelski - we Florencji republikańskiej przed dojściem do władzy Medyceuszy

* intelektualiści - cudzoziemcy przyjeżdżający pełnić ważne urzędy - florentczycy ich przyjmują

* cudzoziemcy wiernie wstępują na służbę Florencji, skupiają wokół siebie osoby (?), podejmują inicjatywy, rozwija się nowa myśl - piszą tylko po łacinie

* problemy społeczności, władzy, polityki

* Salutati De Tiranno

* Bruni z Arezzo Historia Florencji - odrzucenie tego, co ewidentnie załgane

* duża waga tradycji, przeszłości, historii - pchnął historiografię na nowe tory

* krytyka tekstów - analiza Petrarci - zmysł krytyczny, nie przyjmuje niczego na wiarę, analizuje zdroworozsądkowo

* takie myślenie przeniesione z filologii na historiografię

* kroniki średniowieczne zaczynają swoją opowieść od czasów biblijnych - podważanie mityczności, legendarności

* zainteresowanie własną historią - identyfikowanie się z własną społecznością, budowanie własnej tożsamości

* odkrywanie przeszłości - może ulegać politycznym manipulacjom

* większość miast włoskich wywodziła swój rodowód od czasów starożytnych; Florencję założył wg legendy Cezar (nie cieszył się dobrą sławą wśród humanistów)

* Leonardo Bruni zmienia tę wersję - założyli miasto weterani Sulli, którzy dostali od niego ziemię, a nie „zły” Cezar

* Poggio Bracciolini - tematy dotyczące zmienności losu (autor facecji)

* próbuje stworzyć w języku łacińskim literaturę popularną, niską, codzienną - zabawne historyjki, kawały, łacina jest językiem codziennym, niemalże ojczystym

* wyśmiewa się niski kler i wysokich dostojników kościelnych

* przesunięcie problematyki zainteresowań w stronę filozofii, np. Lorenzo Valla De voluptate, Giovanni Pico della Mirandola De hominis dignitate

* zmienia sie kontekst społeczny dla humanistów - do tej pory Florencja była republiką, powoli się od tego odchodzi, władza przechodzi w ręce jednej rodziny (refeudalizacja)

* przewroty, przekupstwo, wpływy, korumpowanie

* w II poł. XV w. rządzi jeden signore, który ma swój dwór, urzędników, sprawuje władzę absolutną

* nie ma pola dla intelektualistów, aby mogli zastanawiać się nad polityką, polityka jest wyłączną domeną władcy

* ciągle zmieniają się alianse, władcy

* Macchiavelli - sekretarz republiki florenckiej; Medyceusze wyrzucają go

* władcy chcą utrzymywać na dworach intelektualistów i artystów jak ozdoby dworu, rozwijają mecenat

* Petrarka utrzymywany był przez Colonnę i Viscontich

* artysta na dworze - minimum ryzyka przy tematach abstrakcyjnych - w sztukach pięknych zwrot ku mitologii, nawiązań do dalekiego świata, mało podatnego na aluzje

* humaniści - zainteresowanie filozofią, pytanie o moralność i postrzeganie człowieka w kontekście platonizmu i neoplatonizmu - człowiek określoną kategorią w hierarchii bytów, od istot najniższych po istoty nadprzyrodzone człowiek zajmuje miejsce pośrodku, może dążyć ku górze lub spaść w dół

* człowiek został stworzony, aby wznieść się do góry - chodzi na dwóch nogach; ma taką sylwetkę, że patrzy w gwiazdy

* II poł. XV w. - okres rozwoju filozofii neoplatońskiej; Marsilio Ficino - tłumaczenie z greki na łacinę; żyje dzięki wsparciu Medyceuszy; sprowadzi do Florencji pierwszego Greka, który będzie uczył greckiego Boccaccia.

- człowiek w relacji do Boga i Absolutu - problem „I fazy” renesansu.

Giovanni Pico della Mirandola O godności człowieka - traktat. To w założeniu oracja, tekst dla szerokiego grona odbiorców. Ma na celu przekonanie słuchaczy do własnych poglądów - przekonująca argumentacja (do tego postawa, wygląd). Tradycjonaliści nie akceptowali tego, że wiedza ma być przekazana wszystkim, a nie zamkniętej grupie. [cecha dóbr duchowych - im więcej osób dzieli je między sobą, tym mają ich więcej, w przeciwieństwie do dóbr materialnych].

Mirandola powołuje się na Arabów, Chaldejczyków i in. - opierał się na innych autorytetach niż średniowiecze. A podanie autorytetu sprawia, że nie trzeba już nic argumentować (gdy chodzi o teksty dydaktyczne, nie literackie). Nasze zdobywanie wiedzy odbywa się na autorytecie nauczyciela. Dla Mirandoli ludzie wywodzący się z różnych kultur, wyznań, czasów wypowiadali podobne teorie.

Mirandola spisał listę różnic między wyznaniami chrześcijańskimi i chciał, by doszło do dyskusji o nich tak, by różnice te zatrzeć i by powstała pierwsza prawdziwa religia. Mówi, że Bóg uczynił Adama takim, by był sam sobie twórcą - mógł iść w górę ku boskiej naturze lub w dół ku zwierzętom. Człowiek jest wielością obrazów. M. mówi to po to, by wpoić w człowieka poczucie odpowiedzialności, to od niego samego zależy, kim będzie - wzniesienie się do poziomu anielskiego jest pracą, kontemplacją.

M. zmarł młodo (otruty), nie miał uczniów - ale jest ważną postacią. Humaniści byli dość nieliczną grupą intelektualistów. Ich ideał wychowawczy także był ściśle związany z elitarnością. Nauczyciel powinien zerwać z tradycją, że uczniom przedstawia się regułki do zapamiętania. Zamiast tego ma poznać każdego ucznia, jego zdolności, potem opracować mu system nauczania - musi mieć więc niewielu uczniów. Idealny uczeń uczy się sztuki, literatury, muzyki - musi być bogaty, bo nie znajdzie sobie pracy z takim wykształceniem; bogactwo też jest przejawem elitarności.

Stopniowo powracano do języka włoskiego - odbywał się konkurs poetycki po włosku. Miał z nim związek Leon Battista Alberti (poł. XV w.), wzór człowieka uniwersalnego, interesującego się wszystkim: napisał pierwszą gramatykę włoską (pierwsza próba kodyfikacji języka nowożytnego!), książkę o malarstwie, satyryczny utwór Nomus, był architektem. Pisał po łacinie i włosku (księgi o rodzinie - wybór odpowiedniej żony, wychowanie dzieci; zasady prowadzenia gospodarstwa i domu - Della famiglia); codzienne życie staje się godne obserwacji intelektualisty.

Od czasów Albertiego literatura włoska wraca do statusu dwujęzycznego - cały XVI w., po przechyleniu w stronę łaciny po Petrarce Boccaccio - jest włosko-łaciński. Utwory włoskich autorów po łacinie miały lepszy obieg w Europie, gdyż była popularniejsza niż włoski.

Koniec XV w. często określany jest wiekiem humanizmu. Humanizm to odmienny termin od odrodzenia; humanizm dąży do odrodzenia sztuk. Terminy te odnoszą się do tej samej rzeczywistości, ale z innych perspektyw. Humanizm - filozofia, myśl; odrodzenie - sztuka, malarstwo, rzeźba, architektura, literatura (kojarzy się z bujnym rozkwitem osobowości, radości życia, sztuk). Odrodzenie jest okresem bardzo klasycystycznym, przestrzegającym zasad. Leon Battista Alberti mówi, że każdy człowiek powinien wykonać projekt swojego życia - wyważony, piękny - i realizować go.

1527 - Sacco di Roma - sądzono, że wtedy nastąpi koniec Odrodzenia.

18 II 2008

W renesansie pojawiały się bardzo różne idee, ale te włoskie szczególnie przebiły się i przyjęły. Obcowano z włoską kulturą poprzez książki (eksportowane poza kraje włoskie) i inne produkty (kontakt zapośredniczony przez druk i wytwory sztuki) albo poprzez osobisty wyjazd do Włoch (wymiana osobowa).

Do Włoch jeździło się w interesach (kupcy też zwracali uwagę na zjawiska o dużej wartości duchowej), jeździli także dyplomaci, studenci, duchowni, pielgrzymi).

Uniwersytety włoskie:

- Bolonia (znany wydział prawa)

- Padwa (jeździło tam wielu Polaków - Górnicki, Janicki, Kochanowski)

Duchowni jeździli do Włoch, bo tam znajdowały się centrale ich zakonów, główne władze kościelne - uczyli się tam, byli przygotowywani do posługi.

Pielgrzymowano głównie do Rzymu.

Grand Tour - wielka wyprawa, młody arystokrata miał podróżować po Włoszech i poznawać nowe miejsca. Takie podróże zdarzały się bardzo często, mamy wiele relacji obcokrajowców o tym, jak postrzegano wtedy Włochy. Podobną tradycją było Bildungsromanum. Podobały im się włoskie literatura, architektura, sztuka. We Włoszech przybysze z Europy stykają się z przeszłością chrześcijańską i klasyczną, którą wszyscy uznają za wspólne dziedzictwo.

Średniowiecze interpretowało kulturę klasyczną tylko jako słowa, a Włosi renesansowi zmienili to podejście. Europa zaczęła wzorować się na Włochach jako interpretatorach tradycji klasycznej (bo żyli w tej tradycji i mogli pokazać najlepszy jej obraz - ale była to interpretacja włoska, a nie „prawdziwy” klasycyzm).

Włosi także jeździli po całej Europie i świecie (Kolumb, Giovanni Capote, Amerigo Vespucci) - masowo, bo to naród artystów, dyplomacji i interesu. (Królowie przeklęci - włoscy kupcy, królowe, kardynał Mazarini). Włosi byli wszędzie i swoją modę i obyczaje przenosili w inne miejsca.

Odwiedzający Włochy wracali do swoich krajów i tam przekazywali dalej idee, których się nauczyli. Włosi jako dyplomaci nie byli w służbie tylko swojego kraju, mogli pracować dla różnych. Artyści włoscy i rzemieślnicy jeździli wszędzie.

25 II 2008

Włosi są słynni z architektury, sztuk plastycznych, a u schyłku renesansu - teatru i muzyki.

Commedia dell'arte - włoski teatr wędrowny, opiera się na trupach aktorskich i profesjonalnych aktorach, którzy wędrują po Italii i poza jej granicami. Improwizują, ich gra się bardzo podoba, różne idee przenikają się i taki teatr zadomawia się na innych ziemiach.

Nie byłoby renesansowego rozwoju Europy bez wprowadzenia druku (za pomocą ruchomej czcionki). Pierwsze drukarnie we Włoszech powstają zaraz po drukarni w Moguncji (do Włoch przybywali czeladnicy niemieccy - rzemieślnicy wędrowali po Europie, jak Wit Stwosz). Rewolucja druku - efekt śnieżnej kuli - stopniowe zmiany, przyjmowane z pewną ostrożnością jako tani sposób przekazywania nieeleganckich treści. Eleganckie jest to, co ręcznie robione - pierwszy krój liter przypominał więc rękopis, ale szybko zrezygnowano z tego rozwiązania. Wymyślenia druku doprowadziło do znacznego uproszczenia kroju liter. Uproszczenie pisma przyczyniło się do upowszechnienia go - więcej ludzi mogło nauczyć się czytać. Teksty stawały się tańsze i łatwiej dostępne. Do tej pory wystarczało, by coś było na piśmie, żeby miało wartość, ale od czasu wynalazku druku sam tekst nie miał wielkiej wartości.

Wydawcy wybierali teksty, które spodobałyby się wielu ludziom i drukowali je w wielu egzemplarzach. Nie zawsze udawało się wcelować w potrzeby czytelników, splajtował np. wydawca z Antwerpii, który wydał Biblię w 6 językach. Pismo Święte wydawali głównie protestanci. We Włoszech wydaje się najczęściej książeczki do nabożeństwa, poza tym poradniki, literaturę (ale nie piękną, raczej romanse).

Literatura naukowa i fantastyczna - czytelnicy są elitą, ale takie książki sprzedają się całej Europie, tak jest np. z książkami greckimi. Pojawiają się komentarze, opracowania do literatury antycznej.

Książki to kanał, którym włoskie propozycje kulturowe rozchodzą się po całej Europie. Książki zmieniają też życie intelektualne i literackie: tanie docierają w wiele miejsc; książka drukowana powiela dokładnie ten sam tekst, nie ma różnic między egzemplarzami tego samego tekstu), można ją nosić wszędzie (tzw. kieszonkowe wydania). Upowszechnia się cicha i osobista lektura.

3 III 2008

Powstanie druku pociągało w konsekwencji specyficzną komunikację (schemat Jacobsona: komunikat, kod, kontakt…) - komunikat dociera pod postacią tekstu. Odbiorca odbiera go, gdy zna kod. Dziś mówimy, że nadawca tekstu drukowanego wyobraża sobie odbiorcę i jeśli w niego „trafi”, tekst jest popularny. Poza tym nie zawsze jest proste odczytać komunikat, nie zawsze zna się wszystkie kody artystyczne. Nie zawsze wnioski, które wysuwamy, zgadzają się z zamierzeniami autora.

Zmiany, które wprowadził druk:

- autor - wcześniej autor zajmował się publikacją swoich tekstów. Kiedy np. poeta napisał wiersz, przekazywał go komuś i ten wiersz szedł dalej po ludziach - dystrybucja była bardzo ważna. Autor często pisał dla mecenasa, by jemu się spodobało. Reszta go nie obchodziła.

- przepisywanie książek łączyło się z różnymi zmianami dokonywanymi w tekście - drukowane wszystkie książki miały taką samą treść

- zaczęła się ochrona, wyłączność tekstu - tylko dana drukarnia ma prawo do dystrybucji danej książki

- przestało liczyć się zdanie autorytetów na rzecz zdania tłumu czytelników

- upowszechnia się ciche czytanie w przeciwieństwie do słuchania w grupie

- rozwijają się długie formy narracji - bo lekturę można przerywać; literatura renesansowa i barokowa to długie, kilkutomowe teksty, literatura dla osób, które nudzą się i lubią taką literaturę.

10 III 2008

Książki z facejami - w XVI, XVII w. wykładane w salonach dla zabicia czasu (gdy gospodarz szykował się na przyjęcie gościa, by ten w międzyczasie miał co robić) - były to krótkie teksty.

Pojawiają się większe grupy czytelników, idee docierają do większej liczby osób - pojawiają się indeksy, cenzury (represyjna i prewencyjna).

Kościół katolicki zakazuje wielu rzeczy, ale równocześnie wspiera „sztukę” - artystyczną prozę utwory kaznodziejskie.

Manuzio - wydawca, publikował autorów antycznych, bo wiedział, jakie są potrzeby i co może interesować czytelników. Wymyślił czcionkę Antiqua, bo gotykiem wg niego nie powinno się drukować. Wydawał teksty greckie, znalazł krój liter greckich odpowiedni do druku. Wymyślił format kieszonkowych książeczek. Uznał, że teksty klasyczne łączą erudytów z całej Europy i wysyłał je do innych państw.

Pojawiają się ludzie, którzy czują zapotrzebowanie czytelników i piszą to, co się spodoba.

Poligrafo - we Włoszech ktoś, kto pisze na różne tematy i w różnych stylach to, co da się sprzedać. Często są to inteligentne osoby. Tworzą antologie, wypisy, tłumaczenia. Inna nowoa postać - krytyk literacki - radzi czytelnikom, co i kogo czytać.

Druk spowodował wiele polemik światopoglądowych (książki, ulotki, paszkwile). Polemiki sprzyjają intensywności życia umysłowego, wspomagają je. Pewnie najważniejsza była polemika między katolikami a protestantami. Doprowadziła ona np. do sprecyzowania poglądów ideowych, powstały cenzura, indeks ksiąg zakazanych (dotyczy poszczególnych książek lub całych autorów), inkwizycja.

Petro Aretino - zwracał się do możnych ludzi, by mu zapłacili, bo inaczej coś na nich napisze - i płacili, bo słowo rozchodziło się bardzo szybko i obawiali się tego.

Często książki fałszowano - np. zmieniano datę na starszą lub miejsce wydania, by obejść cenzurę. Cenzura kościelna zakładała kontrolę książki przed wydaniem, ten rodzaj cenzury zapewnia, że ludzie w ogóle nie dowiedzą się o tekście, który został odrzucony.

Autocenzura - cenzura autora na swoich tekstach, bo określony fragment komuś by się nie spodobał.

Niektóre miasta włoskie stają się ośrodkami życia wydawniczego, a przez to także literackiego i kulturalnego, intelektualnego. Np. Wenecja (mniej: Rzym i Florencja; w Europie - Bazylea, Antwerpia, Lyon). Przyjeżdżali tam wydawcy z całej Europy (np. Martino Polacco), by w Wenecji zakładać swoje wydawnictwa. Wydawanie książek stało się przemysłem ważnym dla całego miasta.

„Dynastie wydawnicze” - syn przejmował zawód ojca, trwały wiele pokoleń.

Wenecja stała się stolicą literacką Włoch ze względu na duży ruch wydawniczy.

W XIV w. nie było życia kulturalnego w Rzymie (być może dlatego, że nie było tam wtedy papieża - „niewola awiniońska”). Zmieniło się to w XVI w., gdy papieżami zostawali ludzie opiekujący się literatami i artystami. Założono Bibliotekę Watykańską - była to pierwsza taka biblioteka w Europie.

Włochy przyciągają uwagę reszty Europy, bo uważa się, że Włosi najlepiej rozumieją kulturę antyczną. Następny etap - poznanie i interpretacja, lub reakcje odmienne - sprzeciw wobec aktualnej mody, chęć pozostania przy swojej tradycji, sprzeciw artystów, którzy uprawiają inną sztukę niż modna. Stąd częste negatywne opinie o Włochach - zniewieściałość, mizdrzenie się.

Francesco z Berlato (?) pisze, dlaczego Włosi mogli mieć w Europie hegemonię kulturalną, nic nie znaczyli w sferze polityki; skoro politycznie nikt ich się nie bał, można było przyjmować ich wpływy kulturalne - włoskie idee nie stworzą siły, za którą stałyby pewne interpretacje polityczne.

W pewnym okresie na południu Włoch, rządzili Hiszpanie, Wenecja pozostała nietknięta - nikt nie chciał ruszyć takiej potęgi. Pokonał ją dopiero Napoleon.

Włochy podupadają przez naciski wywierane przez inne mocarstwa. Chaos XVI w. powoduje, że następuje refeudalizacja - włączanie się do systemu feudalnego (kupowanie posiadłości ziemskich, zdobywanie tytułów szlacheckich, feudalnych - jak Medyceusze; bankierzy, ale zdobywają tytuł książąt; czy rodzina Capponich).

Ma to na celu powrót do pewnych mitów, ideałów. Pojawiają się idee krucjaty przeciw Turkom - a zatem idee rycerskie. Włochy przestają przewodzić w życiu gospodarczym, gdy Kolumb odkrył Amerykę i życie gospodarcze przeniosło się na Atlantyk (wcześniej Włosi panowali nad handlem lewantyńskim, który teraz już nie miał tak dużego znaczenia). Trudności ekonom., polit., skłócenie i chaos na Płw. Apenińskim przyczyniły się do tego, że inne państwa starały się coś z Włoch dla siebie zabrać.

Nowo powstałe dwory nie mają tradycji, więc starają się nadrobić przepychem. Dwory te stają się ośrodkami kultury. Pozwalają one władcy mieć na oku niebezpieczne dla niego osoby. Wpływało to na poczucie niepewności tych osób, które zależą też od króla. Literaci nie piszą o czasach antycznych, żeby się nie narazić, więc piszą o czasach antycznych i na neutralne tematy. Na dworze trzeba był też przestrzegać zasad, np. nie pisać źle o osobach wysoko postawionych ani sławnych.

Emulacja - przyjmujemy/odrzucamy, ale i ulepszamy

7 IV 2008

Włochy podbijane przez różne mocarstwa, Hiszpanię, Cesarstwo Austriackie, o strukturze feudalnej, podobnie jak Państwo Kościelne. W związku z kryzysem handlu lewantyńskiego Włochy przestają się bogacić, bogacą się państwa kolonialne. Świat włoski zaczyna zamykać się w sobie z powodu kryzysów polit. i ekon., ale z drugiej strony otwiera się dzięki drukowi. W następnych wiekach to nie Włochy będą wydawać najpopularniejszych myślicieli, nie stąd będą pochodzinowe idee. Włosi będą importować nową myśl, prądy, tendencje kulturowe. Włosi nie zetknęli się wtedy z problemem nowych kultur.

Kryzys polityczny prowadzi do tego, że władzę w małych państewkach zdobywa jedna osoba i otacza się dworem. Z czasem dwór staje się środowiskiem zamkniętym. Budowano twierdze: ogromne mury wokół miasta, a w środku cytadela (citadella - miasteczko), umocniona. Cytadela podkreślała dystans warstwy rządzącej do reszty obywateli, była też miejscem ucieczki dworu w przypadku buntu ludności. Do dworu trudno było się dostać - jednym ze sposobów było wybijanie się w twórczości artystycznej lub literackiej. Dwór nie interesuje się światem z zewnątrz, tworzy kulturę i literaturę dla siebie. Realizuje się w kulturze i życiu towarzyskim - ludzi przebywających na dworze trzeba było czymś zająć, żeby nie myśleli o polityce - zabawy, festyny, tańce, romanse. Związana z tym jest etykieta, elegancka konwersacja - zbiór norm ułatwiających życie towarzyskie i czyniące zeń dzieło sztuki, dopracowane w szczegółach. Na dworze nie interesuje nikogo, czy ktoś jest dobry czy zł, ale czy dobrze czy źle wychowany. W życiu salonowym ważna jest prezencja, a nie to, jakim się jest. Stosuje się sztukę pozorów: dysymulację (wolno) i symulację (nie wolno).

Z kultury dworskiej brał się ideał Arkadii. To świat sztuczny, który nie ceni naturalności, ewentualnie jej pozorowanie. W tym świecie literatura ma bardzo duże znaczenie.

Dworzanin Baltazara Castiglione - przedstawia dwór w Urbino, małym państewku i miasteczku, średni zamożnym, z pełnym przepychu pałacem książęcym (dla nas zachwianie proporcji, ale nie dla ludzi z tamtych czasów). Jest to opis wspomnień z pobytu na tym dworze, zapewne koloryzowanych. Przedstawiona jest wartość kultury opartej na dialogu. Sam tekst ma formę dialogu, tekst ma być odzwierciedleniem dwornej rozmowy, która jest kwintesencją życia kulturalnego. Rozmówcom w Urbino przewodzi kobieta, bo ona jest ośrodkiem życia kulturowego. (Górnicki, adaptując ten tekst, nie pisał nic o kobietach).

Być może kobiety tak naprawdę nie miały nic we Włoszech do powiedzenia, tylko „animowały” rozmowy, zachęcały do niej, ale same się nie wypowiadały. W każdym razie kobiety były ważnymi uczestniczkami tego życia. Rozmowa w Dworzanine tozy się o świecie dworskim - tego świata nie interesuje nic poza nim samym; w tym świecie teoretycznie wszyscy są sobie równi i mogą się wypowiedzieć, ale równocześnie wiedzą, że to gra (np. nie można żartować z ważnych ludzi). Dwór to społeczność idealna - każdy zna się na wszystkim co wypada i przebywa w pięknym środowisku.

U Macchiavellego dwór to miejsce, gdzie panoszy się władca, któremu zależy tylko na utrzymaniu władzy, więc posuwa się do morderstw, wykorzystywania innych, upokorzeń, by tę władzę zachować. Wg M. takie postępowanie wynika z tego, że ludzie są podli. A dworzanie są równi podli, kierują się tylko własnym interesem. Za typowego władcę M. bierze Cezara Borgię, syna papieża, opierając się na autorze antyborgiowskim. Dwór staje się siedliskiem fałszu, przemocy i zła.

Ariosto i Tasso podkreślają ambiwalentny charakter dworu. Tasso miał związek ze środowiskiem dworskim, był synem nadwornego poety, B. Tasso. Ale strach przed milczeniem w tym świecie jest paraliżujący. Dochodzi do niego także świadomość fałszu tego świata.

Ludwik Ariosto, Orland szalony - literatura dworska, czytany wszędzie Ariosto związany był z Ferrarą, miasteczkiem z niewielkim zamkiem i słynnym dworem książąt d'Este. W XVI w. wiedziono tam bogate życie kulturalne - kobiety zajmowały się organizacją spotkań, np. Renata Francuska, córka króla Francji, miała sympatie burgundzko-hugenockie, choć sama nie zmieniała wiary, i Lukrecja Borgia.

Ojciec Ariosta zmarł i poeta musiał zarobić na posag dla swoich pięciu sióstr. Musiał chwilowo rzucić pisanie, został gubernatorem na służbie kardynała Hipolita d'Este. Hipolit musiał wyjechać z Ferrary do Węgier, ale Ariosto nie chciał z nim jechać i wypowiedział mu służbę (być może dlatego, że w Ferrarze była jego ukochana, z którą nie mógł się ożenić z braku pieniędzy - mąż kobiety zapisał jej majątek pod warunkiem, że nie wyjdzie więcej za mąż). Ariosto wiódł więc życie spokojnie w Ferrarze. Orland szalony to jego najlepsze dzieło. Pisał też komedie nawiązujące do dramatu antycznego, chciał odtworzyć muzykę grecką do tragedii - tak powstał barokowy melodramat. Spektakle odbywały się na zewnątrz (na dziedzińcach, placach - chodziło się od jednej sceny do drugiej, albo była ona na wozie). Ariosto pisze satyry, wyraża w nich swój sceptyczny stosunek do świata (np. satyra o tym, jak ma jechać do Węgier i wymyśla wymówki; satyra o sroce w wodopoju: piją pasterz, żona, dzieci i zwierzęta po kolei te, które mają zasługi u pasterza. Sroka nie ma zasług i wie, że nie dostanie się do wody. Ariosto mówi, że on też nie dostanie się do służby na dworze, bo nie jest nikim ważnym, musi szukać innego źródła).

Program Ariosta w Orlandzie Szalonym - o ludziach, którzy mają ambicję, ale wszystko zależy od wielu osób, których działania jakoś na siebie wpływają. To, co się dzieje, jest wynikiem przypadku. Rozsądne jest więc zachownie spokoju, zrezygnowanie z ambicji, postawa z dystansem. Ale nie można pozbyć się marzeń, tylko uważać, by dążyć do celu, nie tracąc rozumu - Orland stracił rozum z miłości. Ludzie się na wszystko skarżą, ale wg Ariosta nikt nie skarży się, że Bóg nie dał mu rozumu.

Orland szalony to poemat rycerski. Ale w XVI w. nie było takich rycerzy jak za czasów rekonkwisty. Dworzanie renesansowi chcieli nawiązać do kultury rycerskiej. Opowieści rycerskie funkcjonowały jako opowieści jarmarczne - mniej akcentowano ideały rycerskie, bardziej element przygodowy. Te opowieści żyły własnym życiem, dodawano coś do nich lub odejmowano. Boiarto i Ariosto do tematyki rycerskiej dołączyli wątek miłosny. Tego wątku w poematach rycerskich nie ma (kobieta była nagrodą za dzielność lub materiałem do nawracania). U nich pełniła rolę o wiele większą.

Ariosto przedstawia świat XVI-w. dworu, jego głównym przedmiotem zainteresowania jest egzystencja człowieka na takim dworze. Ariosto pokazuje wszędzie postawę autoironii - nawiązuje do swojej biografii, przedstawia jakąś postać, a potem dystansuje się do jej postępowania i je komentuje. Wątek dworski - zadaniem poety dworskiego jest głosić chwałę pana, który go sponsoruje.

29 IV 2008

Miłość to temat poematu Mateo Boiardo. Poematy rycerskie we Włoszech nie znalazły odbiorców w kręgach feudalnych, popularne są na jarmarkach. Tam rozbudowywane, dodawane wątki itd. Taką literaturę drukowały pierwsze drukarnie, to literatura w odcinkach. Ariosto całą tradycję zbiera i dopracowuje tak, by pasowała do gustów jego publiczności, dworzan, i przedstawiała jego wizję świata. Sukces poematu sugeruje, że ta wizja świata nie należała wyłącznie do niego. Ariosto pisze we wstępie, że będzie pisał także o sobie - z ironią: jeśli pewna osóbka zechce, on ni napisze poematu do końca, bo prędzej oszaleje (captatio benevolentiae - zyskanie życzliwości odbiorcy).

Jedna historia w poemacie: toczy się wojna; równolegle inne historie: „Mój poemat przypomina sposób, w jaki daje się dziecku lekarstwo - rodzice brzegi naczynia, w których dają gorzki lek, posypują cukrem, by dziecko wypiło. A osładza poemat historyjkami, jednak najważniejsze jest to, że przy okazji wsączy się w nich gorzka prawda, która będzie pouczeniem moralnym. Struktura poematu pokazuje, jak Ariosto widzi społeczeństwo i to, co się z nim dzieje.

Poemat Ariosta: wchodzimy in medias res, ale historia nie ma końca. To struktura otwarta, która przypomina naszą egzystencję, wszystko się ze sobą przeplata i nie da się znaleźć początku ani końca. Podobnie u Ariosta nie ma głównego bohatera, tak jest też w życiu, nasze życie jest sumą egzystencji wielu ludzi.

Miłość Orlanda do Angeliki - jeden z głównych wątków. Angelika go nie kocha, ucieka przed nim, on ją goni, stykają się i rozchodzą. Życie to ciągłe dążenie do celu, którego pragniemy, ale do którego nie dojdziemy - ważne jest samo szukanie.

Tło historyczne: walka chrześcijan z niewiernymi, zanurzona w atmosferę cudowności - latające rumaki, zaczarowane pierścienie itd. Stosunek Ariosta do tej rzeczywistości: Orlando pojawia się w pałacu Atlanta, pałac ten jest oddalony od całego świata. Ariosto dochodzi do wniosku, że charakteryzuje go melancholia - świat jest taki, że nie da się zrealizować pragnień, ale przez to życie rozczarowuje. Jednak mądry człowiek ma pomimo to zachować spokój i pogodę ducha. Trzeba umieć zrezygnować z czegoś w życiu (Ariosto dał temu wyraz, gdy nie pojechał na Węgry z d'Este). Poza tym pogodził się z tym, że nie chcieli go na dworze papieskim, bo nie miał pleców. Ale Orland tego nie potrafi - nie może pogodzić się z tym, że Angelica go nie kocha. Gdy wybrała innego, oszalał. Ale dzięki czarom mógł odzyskać rozum, który znalazł się na księżycu (jak wszystkie rozumy, które ludzie postradali). Na księżycu okazuje się, że mądrość polega na tym, by samemu pójść po rozum.

W poemacie Ariosta pojawiają się tony, które świadczą o kierunku rozwoju literatury. Sama literatura ówczesna miała nie tylko entuzjastyczne podejście do możliwości człowieka. Orlanda wydano w r. 1516, wersję definitywną w 1532. Ariosto to faza przygasania renesansu, dochodzą do głosu coraz bardziej dystans, melancholia, konieczność pogodzenia się ze światem. Poemat rycerski włoski będzie miał drugą odsłonę w Jerozolimie wyzwolonej Torquato Tasso.

Tasso spędził wiele lat w szpitalu psychiatrycznym, w pewnym momencie wszędzie podejrzewał zmowę przeciw niemu, obraził się także na księcia d'Este i musiał iść do szpitala. Dla Tasso dwór był bardzo ważny i bardzo chciał on, by dwór go kochał, chciał mieć wszystko z dworu, jednocześnie bojąc się, że tego nie osiągnie. Tasso ostatecznie sam nie był siebie pewien i poprosił inkwizycję, by sprawdziła, czy nie jest heretykiem.

Jerozolima wyzwolona - tu też są zakochane pary, ktoś kogoś ściga, chce zdobyć czyjąś miłość itp. Ale warstwa przygód miłosnych jest pretekstem do pisania o rzeczach ważnych, tzn. o wojnie za wiarę. Wątki miłosne bardziej zmysłowe, erotyczne - to zapowiedź wrażliwości barokowej. Konflikt zbrojny jest odbiciem konfliktu wiary. Sympatia Tasso po stronie chrześcijan. S pary, które miłość łączy ponad podziałami wyznaniowymi, np. rycerz chrześcijański walczy z Saracenką, którą kocha, ale nie rozpozna jej w zbroi, zabija ją i wtedy pyta o imię, a kiedy okazuje się, że to ona, chrzci ją wodą z potoku - zabiera jej życie, ale daje życie wieczne.

5 V 2008

Ariosto to typowy pisarz renesansowy, tzn. że reprezentuje charakter epoki w najlepszy sposób, a nie, że jest jak większość twórców renesansu.

W XVI w. Italia biednieje, zaostrzają się konflikty społeczne, zmniejsza się mobilność społeczna, toczą się wojny. Pomimo tego właśnie w takim czasie kwitnie sztuka. (funkcja eskapistyczna - sztuka pomaga uciec od trudnej rzeczywistości).

Sobór Trydencki - polityka Kościoła będzie restrykcyjna, potępia wszelkie odstępstwa i przyjmuje twardą linię. Do pewnego czasu - Kościół walczący, potem triumfujący. Koniec renesansu zbiega się z kontrreformacją - aktywna polityka kulturalna Kościoła, represje, ale i panowanie takich form literackich, które Kościół wspierają. We Włoszech rozwinęła się np. proza d'arte - podobna do poezji, która służyła jezuickim kaznodziejom.

W okresie kontrreformacji pojawia się odpowiedź na wizję świata Ariosta; odpowiedź tę utożsamia Tasso - uznawany za twórcę manierystycznego. Manieryzm - termin powstały na gruncie historii sztuki, gdyż maniera widoczna była w dziełach plastycznych. Słowo „maniera” ma znaczenie neutralne: sposób i negatywne: coś sztucznego, nienaturalnego.

Kultura renesansu jest klasycystyczna - postuluje naśladowanie antycznych wzorców. Ale wybór ideałów nie jest subiektywny, obowiązuje wszystkich. Ideał opisano i na jego podstawie zbudowany normy dla innych dzieł. Przez to obiektywne piękno straciło swoją indywidualność. Pojawili się artyści, którzy chcieli zaakcentować swój osobisty udział powstawaniu dzieła, swój sposób tworzenia - manierę.

Polemika: kto lepszy? Tasso czy Ariosto?

Tasso stara się tworzyć normy wzniosłego poematu rycerskiego; poetyka immanentna - zasady możemy wywnioskować, poetyka ekliptyczna - autor publikuje rozważania o niej.

Kiedy w Tasso dojrzał kryzys duchowy, zaczął pisać Jerozolimę wyzwoloną, potem przerwał by móc mieć pewność, że zachowane tu zostały wszystkie zasady kontrreformacyjnego Kościoła. Tasso pisze, że śpiewa w wojnie o obronie wiary (wg niego wyniosły poemat musi mówić o wzniosłych wydarzeniach historycznych i o wielkim dowódcy, który okrył się chwałą przez to, co uczynił. Wyprawa zakończyła się zwycięstwem, bo po stronie krzyżowców był Bóg. Tasso zwraca się potem do Muzy, ale nie z Helikonu, bo ta jest nietrwała, tylko do Muzy-Matki Boskiej, prosi ją o natchnienie, pomoc w pisaniu i o wybaczenie, jeśli upiększy prawdę (aluzja do rzeczywistości dworskiej i pochlebstw). U Tassa wszystko jest jasne, kto jest dobry, a kto zły, i wszystko dzieje się według planu Boga. Centralne miejsce zajmują sprawy wiary.

18 V 2008

We Francji liczył się tylko jeden ród - królewski.

Grupa Plejad - głoszą powrót do tradycji klasycznych w dziedzinie poezji, uprawiają np. sonet. Uważali, że język francuski powinien być używany do pisania tekstów.

Małgorzata Nawarska - w niektórych jej utworach widać zainteresowania nowinkami, protestantyzmem, wzorowanie się na autorach włoskich, w tym na Boccacciu i Dekameronie. Ale ona chce pisać, w przeciwieństwie do B., opowieści prawdziwe. Przeniosła wydarzenia do świata arystokracji w Heptameronie - bardzo dużo odniesień do świata wartości chrześcijańskich, ważne są honor i uczciwość (w „D.” spryt i przebiegłość). D. to opowieść o tym, jak człowiek zachowuje się, co robi, by móc uzyskać to, czego chce jego natura - miłość to symbol tego, czego człowiek pragnie. A w H. miłość widziana jest w tradycji chrześcijańskiej i rycerskiej, wyraźna jest sprzeczność tych dwóch światów oraz potrzeb kobiecych i męskich - honor męski, jak najwięcej przygód miłosnych, honor żeński - jak najmniej. H. to przeniesienie wzorów włoskich i przetopienie ich na sposób francuski.

Małgorzata Nawarska zleca także kolejne tłumaczenia dzieł łacińskich Boccaccia na francuski: Traktat o sławnych kobietach, o genealogii bogów pogańskich (najbardziej rozpowszechniony w renesansie podręcznik do mitologii), potem także Dekameron.

Dla Francuzów XVI w. Ariosto był Ferrareńczykiem, więc nie Toskańczykiem. Francuzi mieli świadomość możliwości swojego języka i wartości dzieła, które chcieli przetłumaczyć.

Rabelais - mieszczanin, lekarz. Gargantua wydaje się być groteską, farsą - treść nieprawdopodobna, świat jest deformacją prawdziwego świata. Wszyscy rządzą się prymitywnymi prawami, byle zjeść i wypić - zwulgaryzowanie świata.

Bachtin: w społeczeństwie średniowiecznym funkcjonuje zespół norm, regulujących detale życia, natomiast następuje w końcu okres karnawału, gdy normy te znikają - można się nie kłaniać, klucz do miasta przejmuje błazen, można się upić, objeść, wolność seksualna - świat na opak. Rabelais pisze o świecie bez umiaru - bardzo długie wyliczenia, dużo rubasznych dowcipów. Ale pod płaszczykiem humoru podana jest ważna prawda. „Opilce dostojne”- autor nie stosuje captatio benevolentiae w dedykacji. Ten zwrot sam w sobie stanowi sprzeczność.

R. przechodzi z języka groteski do normalnego języka dowodzenia naukowego, pisze np. o Uczcie, Sylenach.

Gargantuę i Pantagruela wydawano do lat 30-ych XVI w.

26 V 2008

Wychowanie Gargantui: początkowo u mistrza Pała Zakuta, czytali teksty łacińskie - zły nauczyciel, kazał się uczyć na pamięć, nie służy to G., który stał się jeszcze głupszy. Drugi nauczyciel - Panokrates - kładzie nacisk na praktykę, badał stan nieba, rano czytano Pismo Św., teksty, grano w gry - aż się im nie odechce, nic pod przymusem. Zakłada to, że człowiek chce się uczyć bez przymusu. Posiłek - w pogodzie ducha, czytając ucieszne historie. Nie ma nic, co byłoby niegodne nauczenia. Po jedzeniu grano w karty (a w śrdw. był to symbol hazardu). Rabelais rozszerza kanon nauk potrzebnych dla uczonego człowieka o matematykę (sam był lekarzem i humanistą), astronomię. Uprawiał muzykę - praktycznie (w śrdw. muzyka raczej teoretyczna). Dbano też o sprawność fizyczną - jazda konna, władanie toporem, gra w piłkę. Dialog i rozmowa są równie ważnymi sposobami nauczania jak wykłady czy książka. Takie wychowanie zakłada zainteresowanie całym światem, widzialnym i światem ducha. G. uczy się też, odwiedzając różne miejsca publiczne, wykłady, szkołę szermierki, sklep z ziołami, pokazy kuglarzy, co jakiś czas wędrówki piesze, przy okazji po drodze czytując Wergiliusza, Hezjoda, epigramy.

Montaigne Próby - każdy esej o czymś innym (kanibalizm, strach, spanie, Cyceron) - wyciszony, zajmuje się swoimi odczuciami, sam nie jest pewien tego, co czuje. Pisze nie po to, by zdobyć sławę (niezgodne z duchem renesansu), ale dla krewnych i przyjaciół, by po jego i śmierci coś po nim zostało. Chce opisać też swoje braki w wychowaniu dzieci - wiele wspólnych idei z Rabelaisem. Wychowywanie ma być pchnięciem rozwoju na tej drodze, do której zostało się stworzonym. Nie uczy się dla zysku, ale dla bogactwa wewnętrznego. W nauczycielu ważniejsze zacność i rozum niż nauka.

---