Andrzej Stoff, Przemiany funkcji literatury w świecie współczesnym a jej zobowiązanie wobec człowieka

Dwa czynniki dotyczące kwestii niepodejmowania tematu funkcji dzieła literackiego:

1. czynnik zewnętrzny - literatura jako forma propagandy,

2. czynnik wewnętrzny - strukturalistyczna orientacja metodologiczna, funkcje literatury jako funkcje komunikatu językowego.

Pełnienie funkcji przez literaturę jest racją obecności literatury w świecie, dzięki nim ujawnia ona swój sens i swoją wartość w rzeczywistości człowieka.

Funkcje literatury:

1. funkcja afirmowania istnienia - prawo do życia,

2. funkcja uobecniania wartości - potrzeba sensu,

3. funkcja poznawcza - konieczność orientacji w świecie,

4. funkcja integracyjna - potrzeba określenia się wobec historii.

Dlaczego pominięta została funkcja estetyczna?

1. to, co utożsamiane jest z tą funkcją, należy do innego porządku, estetyczność jest drogą pełnienia wszystkich funkcji,

2. współcharakteryzuje ona wszystkie funkcje, decyduje o warunkach ich ujawniania się i sposobach spełniania,

3. symptom literackości, a nie jeden z aspektów odniesienia się człowieka wobec bytu,

4. dialektyka tradycji i nowości: funkcja estetyczna przejawia skłonność do abstraktyzacji konstytuujących ją czynników.

FUNKCJA AFIRMOWANIA ISTNIENIA

• wynika z samego faktu obecności dzieł literackich w rzeczywistości

• literatura jest obecna w świecie, w którym jest dla niej miejsce

• istniejąc, literatura afirmuje świat, nie tylko z pozycji autora, lecz w imieniu wszystkich komunikujących się za jej pośrednictwem

• jeśli literatura w czymkolwiek naśladuje rzeczywistość, to w samym fakcie tworzenia

FUNKCJA UOBECNIANIA WARTOŚCI

• źródło istnienia i pochodzenia wartości w dziele literackim

• pytanie o wzajemny stosunek różnych wartości uobecniających się w literaturze

• bez literatury bylibyśmy ubożsi o kontakty z wartościami - koncepcja jakości metafizycznych Ingardena

FUNKCJA POZNAWCZA

• fakt, że po przeczytaniu utworu możemy powiedzieć coś na jego temat, świadczy o tym, że dokonał się jakiś rodzaj poznania

• 
  funkcja poznawcza sensu stricte - czego utwór dotyczy, o czym jest w nim mowa

• utwór jest przekazem kulturowym

• tylko poznanie literatury buduje jej autorytet

• literatura bardziej interpretuje świat niż go przedstawia

• najsilniej ze wszystkich funkcji zależy od woli i decyzji autora, dotyczy najbardziej intelektualnego aspektu dzieła ('nie wiedziałem' - 'wiem')

• dzieło literackie pełni funkcję poznawczą w zakresie i formie na jakie pozwalają kompetencje autora i czytelnika

FUNKCJA INTEGRACYJNA

• jej celem jest gromadzenie przeciwstawiane rozpraszaniu, afirmacja jedności bytu poprzez budowanie wspólnoty duchowej

• literatura pełniąc tę funkcję wspomaga procesy osobowe i cywilizacyjne zapobiegające dezintegracji jednostki i atomizacji społeczeństwa

• integracja za pośrednictwem literatury dokonuje się zawsze ze względu na określone wartości wokół nich

• integracja jest też tożsama z poznaniem

• ostateczny horyzont integracji wyznacza afirmacja istnienia

Aspekty funkcji integracyjnej

Obydwa aspekty spotykają się i jednoczą w osobie ludzkiej.

Przesłanki istotności integracyjnej funkcji:

• dzieło czytane aktywizuje wszystkie osobowościowe dyspozycje człowieka (intelektualne, emocjonalne…)

• dobrowolność kontaktów z literaturą

• złożona i subtelna współzależność między dziełem i czytelnikiem - funkcja integracyjna może spełniać dzieło wobec konkretnego czytelnika tylko w takim zakresie, w jakim on jest do tego przygotowany.

Kwestia obiektywności funkcji: niepowtarzalność realizacji funkcji - osobowy charakter procesu poznania i interioryzacji funkcji.

Zagrożenia funkcji pełnionych przez dzieło literackie:

• nieudolność współczesnych czytelników do zaktualizowania funkcji dzieł epok minionych  sytuacja utraty szans istniejących (bo istnieją odbiory adekwatne!)

• sytuacja utraty przez literaturę szansy wyrażenia współczesności w sposób ważny i trwały oraz pozbawienia czytelnika możliwości rozpoznania swojego czasu w zwierciadle literatury współczesnej.

Konsekwencje:

• ocalenie możliwości realizacji funkcji przez wysiłek czytelnika

• wykluczenie realizacji funkcji.

Funkcje występują łącznie, ale różny może być stopień ich aktywizacji i odmienna hierarchia oddziaływania.

Kryzys funkcji literatury:

• dezintegracja tradycji i wartości,

• współczesny kryzys świadomości prawdy,

• obsesyjna pogoń za nowościami  w miejsce selekcji i kumulacji pojawia się wymienność,

• zakłócenie bądź zerwanie parabolizmu życia i literatury,

• afirmować można jedynie to, co rozpoznane i uchwycone jako wartość w jednostkowym doświadczeniu wspólnoty - zagrożenie funkcji afirmacji istnienia.

Proces zaniku funkcji literatury:

osłabienie funkcji integrującej  niemożność pełnienia funkcji poznawczej  dezorganizacja aksjologiczna  nieosiągalna staje się afirmacja bytu.

Poprzez pełnienie funkcji, dzieło literackie powraca do świata, z którego tworzywa kiedyś powstało dzięki aktowi twórczemu autora.

Władysław Stróżewski, Twórczość

Znaczenia słowa "twórczość":

1. zbiór wytworów - rezultatów działalności pisarskiej (np. twórczość Adama Mickiewicza),

2. trwająca przez życie autora działalność twórcza, przebiegająca przez określone fazy,

3. zamknięty proces tworzenia, przyporządkowany powstaniu konkretnego dzieła.

"tworzenie" - mnogość działań i czynności, wynikające z aktywności twórczej artysty

osobowość twórcza - dyspozycja człowieka, tkwiąca w nim możność twórczego działania

Sztuka a twórczość. Twórczość jest pojęciem szerszym, obejmującym nie tylko produkcję artystyczną, ale i działalność naukową czy techniczną.

Tworzenie jako proces twórczy:

• gdy chcemy podkreślać, że mamy do czynienia z działaniem prowadzącym do powstania czegoś nowego, czego wcześniej nie było

• przeciwstawienie nie było - jest

tworzenie - stwarzanie

Stwórczość, przypisywaną zasadniczo Bogu, odnieść można także do twórczości artystycznej, ale tylko wtedy, gdy prowadzi ona do powstania dzieł rangi najwyższej.

artysta - twórca (ale nie stwórca)

wytwarzanie - przetwarzanie

Odtwórczość:

• rekonstruowanie czegoś, co zostało zniszczone lub naśladowanie czegoś innego, moment nowości jest unikany

• wykonywanie, proces interpretacji (utwór muzyczny, gra aktorska)  proces twórczy

Interpretacja jest szczególnym rodzajem twórczości.

Ciąg według malejącego stopnia nowości:

stwarzanie

tworzenie

wytwarzanie

przetwarzanie

odtwarzanie

Dwie cechy, które odróżniają twórczość od wszelkich ludzkich wytworów: nowość i energia umysłowa użyta do wytworzenia rzeczy nowej.

zasadnicze pytanie metafizyki: DLACZEGO ISTNIEJE RACZEJ COŚ NIŻ NIC?

zasadnicze pytanie dialektyki twórczości: DLACZEGO NIE ISTNIEJE COŚ, CO MOGŁOBY (POWINNO) BYĆ?

Twórczość możliwa jest tylko wtedy, gdy sama rzeczywistość pozwala na pojawienie się w niej czegoś nowego.

Założenia ontologiczne, które muszą być spełnione, by twórczość była możliwa:

1. Świat nie jest całością bezwzględnie dopełnioną, zamkniętą. Świat jest dookreślony, ale z drugiej strony, całość jaką stanowi, może być w każdym momencie uszczuplana bądź bogacona.

 szczególny rodzaj dopełniania - przedmioty intencjonalne!

2. Świat w każdym momencie swojego istnienia dany jest jako zawsze ten sam, równocześnie jednak jako podlegający zmianie. Zmiany zachodzące w świecie nie niszczą jego tożsamości.

 struktura świata jest strukturą czasową - nie tylko istnienie rzeczy, ale też zachodzenie zdarzeń

3. Zmienność świata wynika m. in. z zachodzących w nim procesów przyczynowych. Dzięki przyczynowości sprawczej jeden stan rzeczy może się przekształcać w inny.

4. Wśród zmian zachodzących w świecie istnieją te, na które człowiek może w pewien sposób wpływać.

5. Zmiany zachodzące w świecie nie niweczą względnie stałych stanów rzeczy (inaczej nie byłoby możliwości utrwalania).

6. Zachodzenie zmian ogranicza się do pewnego fragmentu świata bez naruszenia innych dziedzin czy porządków. Świat jest systemem układów względnie izolowanych.

7. Świat w każdym swym stanie jest nosicielem rozmaitych doborów różnorodnych wartości.

Abstrakt - musi gwarantować samo istnienie świata.

Doświadczanie niebytu jest ostateczną podstawą przeświadczenia, że może być inaczej  stąd bierze się twórczość.

Pełnia nie wywołuje niepokoju.

Pytanie: dlaczego nie istnieje coś, co mogłoby (powinno) być?

1. może być:

• to, co się pojawi w wyniku zmiany, może być aksjologicznie obojętne

• zakłada się mimo wszystko pewną wartość

powinno być:

• stan wyjątkowy - obojętny lub negatywny, pragnienie, by było lepiej

• coś powinno być inne, gdyż owo inne będzie po prostu lepsze

• świat jako twór "niegotowy", jeszcze nie jest tym, czym powinien być

• nowy świat będzie rezultatem interwencji człowieka

• musi być:

• sama rzeczywistość napiętnowana jest brakiem czegoś, co z konieczności winno jej przysługiwać

• potrzeba człowieka, np. istnienie praw i ocen moralnych

metafizyczny optymizm - to, czego nie ma, okaże się wartościowsze niż to, co jest!

Stefan Sawicki, Problematyka aksjologiczna w badaniach literackich

- reakcja na strukturalizm

3 kręgi zainteresowań problematyki aksjologicznej w badaniach literackich:

1. wartości w dziele

2. wartość dzieła

3. literatura jako wartość "dla"

Ad. 1) WARTOŚĆ W DZIELE

immanentny świat wartości utworu: aksjologiczne nacechowanie poszczególnych elementów strukturalnych oraz wartości przez utwór ewokowane

u Norwida - nacechowanie aksjologiczne form synonimicznych [walka (+) - bitwa (-), zwycięstwo (+) - sukces (-), śmierć (-) - zgon (+)]

literatura, zwłaszcza poezja, stara się odsłonić aksjologiczne wnętrze rzeczywistości

świat przedstawiony istnieje nieraz tylko po to, aby bezpośrednio ujawniać wartości

literatura sukces odnosi wtedy, gdy potrafi ewokować wartości

literatura stwarza coś, co przypomina platoński świat idei (rzeczywistość jest nie cieniem, lecz realnym ich źródłem)

czasem nacechowanie aksjologiczne zaczyna być widoczne dopiero na poziomie świata przedstawionego

literatura ujawnia własny, autorski świat wartości

aksjologiczne odczytywanie literatury dokonuje się przede wszystkim poprzez badanie relacji między postaciami literackimi, podmiotem mówiącym i autorem, a rzeczywistością w dziele przedstawioną

Ad. 2) WARTOŚĆ DZIEŁA

sprowadza się ona do poszukiwania kryteriów oceny (analiza dzieła, badania nad czytelnictwem, mechanizm społecznego kreowania arcydzieł - stąd można brać kryteria!)

wartość dzieła nie może być projekcją, skutkiem wartościowania, wartościowanie powinno być odpowiedzią, reakcją na wartość lub na jej brak

relacje:

1. relacja kategorialna

• dzieło jest tym bardziej wartościowe, im bliższe jest po prostu temu, czym jest literatura

• wypowiedzią literacką (poetycką) jest taka wypowiedź, która w sposób szczególny nasila funkcję ewokatywną języka; metody ewoluowania są metodami tworzenia, przekształcania prostego komunikatu w sztukę

• dzieło literackie jest tym bardziej wartościowe, im pełniej realizuje imperatyw ewokacji

2. relacja idiograficzna

• miarą wartości dzieła jest stopień realizacji jego własnej, indywidualnej koncepcji, jej wyrazistości - dzieło jest tym bardziej dojrzałe, im pełniej, konsekwentniej jest "sobą"

• "idealny" kształt dzieła odtwarza się na podstawie całości tekstu, poprzez analizę wszystkich jego elementów i aspektów; ocena natomiast powstaje najczęściej przez odniesienie do tej wzorcowej całości - konkretnych szczegółów, zwłaszcza braków

3. relacja antropologiczna

• zasadniczym odniesieniem aksjologicznym dla wszystkiego, co należy do natury, jest człowiek

• dzieło literackie jest swoistym przesłaniem człowieka do człowieka

• im bardziej dzieło literackie wskazuje na perspektywę transcendencji i aktualizacji ludzkich, im w sposób bardziej poruszający wypowiada jej tragiczne zagrożenia i niespełnienia, im bardziej jest pisane czy mówione w sytuacji warunkującej prawdę wypowiedzi, tym bardziej jest wartościowe, dojrzałe aksjologicznie

Ad. 3) LITERATURA JAKO WARTOŚĆ "DLA"

wartość literatury dla społeczeństwa, pokolenia, wybitnego twórcy kultury i to w równych zakresach: świadomości patriotycznej, wrażliwości na sprawy społeczne, doświadczenia metafizycznego

kategorie: symbolu i mitu, archetyp odrodzenia i pojęcie katharsis

doświadczenia literackie dzieci  proces wychowawczy

literatura jako "źródło" dla badań historycznych

czerpie z literatury: psychologia, teologia, socjologia, historia, historia kultury

"DLA": - znaczenie subiektywne odbiorcy literatury

- znaczenie obiektywne

Problematyka aksjologiczna jest aktualna we wszystkich dziełach tego, co nazywamy wiedzą o literaturze, również na terenach pogranicznych.

Poznawanie wartości literatury łączy się przede wszystkim z samym dziełem, ma charakter ergocentryczny, a badanie literatury jako wartości "dla", wprowadza problematykę odbioru i odbiorcy.

Arystoteles, Poetyka

POJĘCIE "MIMESIS" W POETYCE ARYSTOTELESA

teza: poezja, podobnie jak malarstwo, taniec i część twórczości muzycznej, stanowi pewną formę naśladownictwa

Platon: "mimesis" jest "naśladownictwem" nie istoty rzeczy, a wyłącznie odtwarzaniem wyglądu rzeczywistości poznawalnej zmysłami, tworzenie iluzji rzeczywistości opartej na dość wiernym skopiowaniu jej wyglądu przez artystę

H. Koller: pierwotne znaczenie pojęcia mimesis było złączone z funkcją pochodną od "mimu", z funkcją wyrażania i przedstawiania przeżyć bohatera w rytualnym tańcu i śpiewie

dialogi Platona (Państwo) - funkcje mima przejmuje poeta, który wciela się w przedstawiane postacie i pragnie za pomocą odpowiedniej stylizacji wyrazić charakter i przeżycia tych postaci  takie rozumienie mimesis także w Poetyce

Kroetylos Platona - słowo jest dźwiękowym naśladownictwem przedmiotu naśladowanego

koncepcja mimesis pitagorejczyków: mimesis w muzyce rozumieli jako relację liczbową między wysokością tonu a długością struny

Arystoteles przejął od Platona termin, ale nadał mu nowe znaczenie



Poeta naśladuje rzeczywistość nie tylko taką, jaką ona jest, ale również taką, jaką być powinna, lub taką, o jakiej mówi się, że jest.

Poeta za pośrednictwem sztuki mimetycznej może przedstawić rzeczywistość, która nie znajduje paraleli w realnie istniejącym świecie, a nawet jej istnienie w jego kategoriach jest niemożliwe.

Stosunek wierności świata przedstawionego do rzeczywistości pozaliterackiej nie odgrywa w procesie "poetyckiego naśladownictwa" istotnej roli.  rzeczywistość potencjalna

Istotnym elementem, który decyduje, czy utwór zasługuje na miano poetyckiego, jest mimesis realizowana w jego konstrukcji fabularnej.

Poeta jest raczej twórcą fabuły niż wierszy (?).

Mimesis jest więc rozumiana jako akt twórczy, akt kreowania rzeczywistości potencjalnej, ale zarazem obiektywnej.

Naczelna zasada przy tworzeniu rzeczywistości artystycznej jest zasada prawdopodobieństwa rozumiana jako wynik strukturalny.

rzeczywistość autonomiczna!

analogia w stosunku do świata rzeczywistego, ale nie "odbicie odbicia"

Mimesis to w pewnym sensie oszustwo.

Cała struktura świata - rzeczywistości potencjalnej ukierunkowana jest celowo - ma doprowadzić do przeżycia pewnego rodzaju wstrząsu i sprawić specyficzną przyjemność, która dokonuje się poprzez katharsis.

Ten świat autonomiczny, rządzony właściwymi sobie prawami, zbudowany jest ze specyficznych składników:

• przedmiotu naśladowania,

• środków - tworzywa, jakim posługuje się naśladowca,

• sposobu, czyli formy, w jakiej przebiega proces naśladowczy.

"Umiejętność naśladowania" nie łączy się w rozumieniu Arystotelesa z odtworzeniem przez sztukę wiernego obrazu rzeczywistości, lecz z przedstawieniem go w sposób artystyczny, tj. zgodny z wewnętrznymi prawami sztuki.

"mimetycznie" - artystycznie  proces stwarzania specyficznej rzeczywistości według określonych zasad estetycznych

3 elementy - przedmiot, środki i sposób naśladowania



ten sam rodzaj poetyckich środków może być wykorzystany do naśladowania różnych przedmiotów (np. w tragedii i w komedii);

ten sam sposób można połączyć z różnymi środkami (np. w dramacie prozą i wierszem), ten sam rodzaj przedmiotu może być wyrażany w odmienny sposób (w epice - narracja, w dramacie - wprowadzanie postaci)



elementy te stwarzają możliwość różnych połączeń, dzięki czemu mogły się rozwinąć odmienne rodzaje i gatunki literackie

dynamis - siła, która … części materialne, spaja je i nadaje im swoiste piętno

Mimesis wynika z naturalnego człowiekowi instynktu do naśladowania, sprawia mu to przyjemność (nie naśladowanie, lecz umiejętność naśladowania).

ZNACZENIE POJĘCIA KATHARSIS I FUNKCJA TRAGEDII

"Śródziemnomorskie" pochodzenie pojęcia katharsis  związek z kultem i rytuałem religijnym, z obrzędami "oczyszczającymi" Thargelia i Anthesteria  oczyszczanie miasta z sił nieczystych przez specjalne ofiary lub wydalenie "złoczyńców" zwanych phamakoi (oczyszczanie fizyczne).

U orfików - czystość rytualna i moralna pozwalające na inkarnację i wieczne odrodzenie, na powrót duszy do swego źródła i odzyskanie wiecznego szczęścia.

W Fedonie Platona - katartyczna moralność, która nie ma już podłoża religijnego, stanowi jedyny model życia, zapewniający najgłębsze poznanie istoty rzeczy.

U Hipokratesa - "przeczyszczenie" 

1. Interpretacje etyczne KATHARSIS.

• w renesansie uważano, że litość i trwoga doświadczane w teatrze pozwolą na wyciągnięcie "lekcji" i poskromienie afektów

• A. Niczew - uwolnienie widza od prostych uczuć litości i trwogi przez zdobycie wyższego rzędu świadomości opartej na wiedzy, która byłaby w stanie skorygować "błędną opinię" bohatera tragicznego na temat jego …

2. Interpretacje medyczne XIX w.

• oczyszczenie widza od niepożądanych lub nadmiernych afektów

3. Interpretacje religijne.

• J. Croissant - terapia za pośrednictwem muzyki, "ścięta muzyka"

• Interpretacje estetyczne.

• Crane - katharsis jako "przyczyna celowa" tragedii, ściśle związana z wewnętrzną strukturą dramatu, uzewnętrzniająca się w jego oddziaływaniu na odbiorcę

• Else - ograniczenie procesu katartycznego do samej struktury dramatu

• Goldstein - katharsis jako oczyszczanie estetyczne, polegające na właściwym uporządkowaniu tych zdarzeń, dzięki czemu, choć budzą lęk i grozę, są przyjemne

• Estetyczno-intelektualistyczna koncepcja.

• Golden i Kitto - twierdzą, że katharsis jest ściśle związana z mimesis i jest uwieńczeniem procesu mimetycznego i stąd - przyczyną celową tragedii (mimesis rozumiana jako proces poznawczy)

• rozumowe wyjawienie zdarzeń budzących litość i trwogę

• katharsis występuje wtedy, gdy mimesis osiąga wyższą logiczną jedność i czystość zdarzeń, niż mają w realnym życiu

• Somville - sztuka poetycka działa jako obraz i uczucie, wymiar uczuciowy jest wymiarem katharsis

• koncepcje …, który rodzi "wyzwolenie" uczuć

Janusz Sławiński, Analiza, interpretacja i wartościowanie dzieła literackiego

Dzieło jest interesujące jako OKAZ, reprezentujący pewną historyczną klasę dzieł, a nie jako realność sama przez się zasługująca na uwagę.

Czy są typy zdań: analitycznych, interpretacyjnych i wartościujących?

Raczej nie z typem zdań mamy do czynienia, a z pewnymi perspektywami znaczeniowymi - ukrytymi w "głębokiej strukturze" wypowiedzi.

Analiza, interpretacja i wartościowanie - zaliczają się do historii literatury, a równocześnie mają zdawać sprawę z niepowtarzalności … utworu.

badanie procesu - badanie dzieła

analiza - najbardziej historycznoliteracka

interpretacja - pomiędzy procesem a dziełem

wartościowanie - nastawienie na dzieło

ANALIZA dzieła to zawsze rozłożenie niestandardowej całości na standardowe elementy.


utwór analiza zestaw składników i relacji

(integralny, (znormalizowanych, typowych)

niepowtarzalny tekst)


tekst słownik stypizowanych jednostek tekstowych


jedyna w swoim rodzaju kombinacja elementów językowych ich repertuar

"pozytywne" - odwrócenie hipotetycznego biegu procesu znaczenia dzieła

"negatywne" - niszczenie totalności estetycznej czy ideowej dzieła

• analiza jest zawsze próbą dotarcia do stanu wyjściowego dzieła, do budulca, który poprzedza decyzje twórcy

• przezwyciężenie pierwszej lektury

• analiza jest całkowicie związana z faktycznością dokonania pisarskiego, nie pyta o zasady wyborów ani możliwości wyborów odmiennych

• analiza jako opis dzieła - gdy zadowala się rozpoznaniem, wyodrębnieniem i wyliczeniem pewnego zestawu elementów  to, co dla analizy szczególnie swoiste, mieści się poza inwentarzem składników  uchwycenie i scharakteryzowanie rodzajów wiążących ich zależności: hierarchia, relacje strukturalne, funkcjonalne przyporządkowania

• poziom analizy - to sekwencja działań badawczych skierowanych na odpowiedni poziom organiczny przekazu literackiego

• poziom organizacji utworu - stanowi w tej perspektywie zespół takich jednostek standardowych, które mogą podpadać pod te same procedury analityczne

4 koncepcje struktury dzieła:

1. koncepcja operująca rozróżnieniem treści i formy

2. koncepcja tektoniczna (ingardenowska)

3. koncepcja fenotypowo-genotypowa - dzieło jako całość dwoista, złożona z cech i składników oraz norm i reguł

4. koncepcja traktująca utwór jako swego rodzaju sytuację komunikacyjną

Postępowanie analityczne - 3 posunięcia:

1. określenie poziomów jednostek …, które mają podlegać obserwacji

2. charakterystyka uporządkowań jednostek w ramach poszczególnych poziomów

3. charakterystyka powiązań i odpowiedzialności między jednostkami reprezentującymi różne poziomy - uprowadzające w wertykalną organizację dzieła

model zorientowany generatywnie - nacisk na przejścia międzypoziomowe

Analiza nie wnika w "istotę" utworu, ale w sposób jego istnienia.

Celem analizy jest:

1. przysposobienie utworu do tego, by dawał się włączać w jakąś całość od niego rozleglejszą

2. rozbrojenie dzieła - pozbawienie "niepodobieństwa" do innych dzieł

3. podprowadzenie do kontekstu




INTERPRETACJA

Proces dwufazowy:

1. nadwarstwia się nad analizą

2. próbuje odnowić i zdefiniować sens dzieła

Ad. 1)

Każdy akt interpretacji uruchamia konteksty: macierzysty kontekst utworu oraz kontekst ukształtowany przez kulturę literacką.

2 rodzaje odniesienia przekazu literackiego do kontekstu:

• stosunek części do całości (interpretacje o charakterze biografistycznym)

• stosunek tego, co zaktualizowane do tego, co potencjalne (interpretacja genologiczna)

Kategoria kontekstu w działaniach interpretacyjnych jest zawsze skorelowana z kategorią poziomu analizy.



• interpretacja zależy od ustaleń analitycznych

• analiza implikuje interpretację

Interpretacja przechodzi od repertuarów elementów do repertuarów szerszych, przywołuje pozatekstowe klasy elementów, starające się na ich tle wyjaśnić znaczenie ich tekstowych reprezentacji.

Rzeczywistość interpretacji - utwór sprowadzony do roli miejsca, w którym spotykają się i krzyżują jego konteksty.

Interpretacja, kontynuując to, co analiza zapoczątkowuje, dochodzi poprzez relatywizacje kontekstowe do uchwycenia takiej postaci dzieła, która pozwala się umocować w systemowym porządku procesu historycznoliterackiego.

Ad. 2)

Tekst spreparowany przez analizę jest potrzebny jako tekst "powierzchniowy", który należy zgruchotać, ażeby odsłonił się utajony tekst głęboki.

tajemnica - milczenie, a nie wyjawianie!

Druga faza interpretacji wydaje się nieproceduralna, nie poddająca się próbom kodyfikacji.

Interpretacja w drugiej fazie ma za każdym razem sama dochodzić własnych reguł!

Rozwijanie wypowiedzi interpretacyjnej odznacza się wysokim stopniem nieprzewidywalności, co umieszcza ją na wspólnej płaszczyźnie z tworami sztuki literackiej.

W drugiej fazie interpretacja jest odgrywaniem pierwszej lektury, ale wychodzi od dzieła zawładniętego.




WARTOŚCIOWANIE

Może obejmować dzieło całościowe albo ograniczać się do jego wybranych aspektów.

Eliminacja ocen "kredytowych" i uznanie prawomocności jedynie ocen szczegółowych lub porównujących szczegółowych  konieczny, ale niedostateczny warunek wartościowania.

Ingarden - wartościowanie to "odpowiedź na wartość".

Kryteria:

1. umożliwiające rozróżnienie typów wartości zdolnych w ogóle uobecniać się w danym rodzaju przedmiotów

2. kryteria pozwalające określać wartości swoiste dla tego rodzaju przedmiotów

3. kryteria, wedle których wyróżniane są wartości naczelne i ewentualnie ustalana dalsza hierarchizacja wartości


strefy wartościowania

Jeśli wartościowanie jest "odpowiedzią na wartość" skrystalizowaną w dziele, to odpowiedź taka musi być sformułowana w jakimś języku wartości.

Język wartości to jeden z dających się wyodrębnić kontekstów utworu.

Nie można wydzielić czystego aktu wartościowania z procesów analizy i interpretacji.

A. Okopień-Sławińska, Rola konwencji literackiej w procesie historycznoliterackim

konwencje poetyckie - ponadindywidualne zwyczaje lub normy, decydujące o pojawieniu się i sposobach organizacji wszelkich rozróżnialnych elementów utworu;

konwencje to także same elementy dzieła podległe owym zwyczajom i normom

Społeczny charakter konwencji:

• ich powszechność

• trudność w ich naruszeniu - trwałość (oparcie w tradycji)

przeciwstawne jest pojęcie oryginalności

Można opisywać to przede wszystkim, co decyduje o spoistości, ciągłości i jedności procesu literackiego, a również to, co składa się na zmienność, odrębność  proces rozwojowy (nie wyklucza się, a dopełnia).

Inne ujęcie: konwencja jako konieczna różnica między sztuką a życiem.

Geneza konwencji związana z mimetyczną teorią sztuki.

Nowe konwencje wyrabiają się w opozycji do konwencji istniejących, o ich kierunku decyduje właściwy danej epoce ideał estetyczny.

Iluzja prawdziwości a swoistość żywiołu sztuki.

Każdy składnik utworu poetyckiego może być poddany konwencjonalizacji, choć może mu też nie podlegać.


Konwencje trwałe i zmienne.








Wartość poetycka nie przysługuje normom rozważanym abstrakcyjnie i w izolacji, wartość poetycka jest funkcją poetyckiego życia.

Nowa epoka nie zwalcza starych środków wyrazu, lecz ich obecność i rolę w pewnym związku funkcjonalnym.

Wprowadzenie konwencji wykształconej w jednym kontekście systemowym w obręb kontekstu nowego, równoznaczne jest z powołaniem do życia nowej literackiej jakości (poszczególne utwory, jak i całe gatunki).

Nawet najbardziej nowatorskie dzieła daje się wywieść z form egzystujących poprzednio.

Ta sama reguła poetycka, funkcjonująca jako uznana konwencja wewnątrz określonego systemu poetyckiego, traci nacechowanie konwencjonalne przeniesiona w obręb systemu nowego. Rozpatrywany w tej perspektywie przebieg historycznoliteracki, jest procesem ciągłej konwencjonalizacji i dekonwencjonalizacji chwytów poetyckich.

konwencjonalne reguły uwarunkowane przez system języka narodowego  utwór, jak każda wypowiedź, musi je respektować

wypowiedź poetycka - nadwyżka wewnętrznej organizacji  odchylenia od normy; stopień językowej swobody musi być równoważny, np. organizację wierszową, kompozycję głoskową, paralelizmy itp.



ten obszar dodatkowej organizacji wypełniającej wypowiedź poetycką, jest właściwym terenem krystalizowania się i ścierania tendencji

Aby wypowiedź została uznana za poetycką, musi być poddana takiej organizacji, która daje się społecznie zidentyfikować jako poetycka, tzn. właściwa szeregowi innych dokonań uprzednio zakwalifikowanych jako poetyckie.

Poetą można tylko zostać poprzez podjęcie określonego modelu działalności literackiej związaną z rolą społeczną poety.

Tak więc przyczyną trwałości zasad określających poetyckie procedury są okoliczności społecznego odbioru i sankcjonowania indywidualnych poczynań twórczych (krytyka i aprobata).

Konwencje poetyckie odpowiadające założeniom światopoglądowym i historycznym aktualnym w określonym kontekście społecznym, mają znacznie większą szansę utrzymania się niż konwencje wyraźnie anachroniczne.

Twórca akceptuje konwencje, nie tylko po to, by porozumieć się z publicznością, ale także ze względu na konieczności warunkujące samo tworzenie.

Twórca musi wychodzić od zastanej sytuacji niezależnie od tego, w jakim stopniu skłonny jest ją aprobować.

Tylko przeciwstawiając się zastanym konwencjom, poeta może ujawnić się jako odrębna osobowość twórcza.

postulat oryginalności - sankcjonuje dokonania twórcy, publiczność jest gotowa zaaprobować zmianę

Oryginalność jest stanem jednokrotnym i nietrwałym.

nie uznana  zapomnienie

uznana  staje się źródłem nowych konwencji

Każda innowacja zostaje przygotowana przez wcześniejsze etapy rozwoju.

akt innowacji  podjęcie innowacji  społeczna kanonizacja

(dokonanie indywidualne (krystalizacja konwencji)

w konkretnym utworze)

Równoczesne dokonania indywidualne idą niejednokrotnie w tym samym kierunku  konwencja rodzi się wcześniej niż świadomość jej istnienia.

Tylko nieustanny opór wobec konwencji zapewnia wypowiedziom literackim aktywność estetyczną!

Konieczność zastępowania form spowszedniałych  najistotniejszy współczynnik literackich przemian.







Rozpoznawalność konwencji możliwa jest tylko przez odniesienie utworu do kontekstów nadrzędnych  do ogólnych systemów konwencji (styl, gatunek itp.).

zabiegi dekonwencjonalizujące - stylizacja



• odwołanie się do zespołu elementów skonwencjonalizowanych

• zaznaczenie dystansu wobec przywołanej konwencji

Andrzej Stoff, O pojęciu kompozycji

utwór  proces

Właściwości utworu, które są pochodną kompozycyjnych zabiegów autora:

1. trwałość,

2. niezmienność,

3. zrealizowana intencjonalność,

4. intersubiektywność (w przeciwieństwie do samych aktów twórczych, dostępna wszystkim, którzy przyjmują właściwą postawę).

Przedmiotowe ujęcie kompozycji  dzieło jako rezultat procesu twórczego.

Stan "bycia skomponowanym" jest ontologicznym fundamentem dzieła literackiego jako dzieła sztuki.

Ze względu na czytelnika - kompozycja jest zespołem przedmiotowo wyznaczonych warunków kontaktu z utworem, jego przeżycia, zrozumienia, a zarazem wykładnikiem jego atrakcyjności.

Ze względu na perspektywę badawczą - kompozycja jest jednostkowym rozstrzygnięciem podstawowych dylematów twórczości, to, co kulturowe, ogólne i przedmiotowe, ulega "zagospodarowaniu" przez to, co indywidualne, osobowe.

Kompozycja to sfera wyłącznej kompetencji autora (to, co sam autor zrozumiał ze świata).

Kompozycja widziana z perspektywy autora to system literackich reguł uczestniczenia w kulturze.  personalistyczny charakter kompozycji

Kompozycja ogarnia wszystkie elementy i relacje właściwe budowie dzieła literackiego, a znaczenie porządku warstwowego jest tutaj podwójne:

1. pozwala on uświadomić konieczne relacje i zależności pomiędzy warstwami, współtworzenie przez nie jakości dzieła,

2. czy któraś z warstw nie przeważa.

KOMPOZYCJA TO ZAPEWNIAJĄCA DZIEŁU ONTOLOGICZNĄ TOŻSAMOŚĆ, ARTYSTYCZNĄ NIEPOWTARZALNOŚĆ I KOMUNIKACYJNĄ FUNKCJONALNOŚĆ HIERARCHIA ZESTROJU JAKOŚCI WŁAŚCIWYCH POSZCZEGÓLNYM WARSTWOM, ZREALIZOWANA W FAZOWYM PORZĄDKU JEGO BUDOWY.

1. aspekt strukturalny

2. aspekt motywacyjny

3. 
   aspekt komunikacyjny

• porządki współwystępujące i współtworzące tożsamość każdego utworu literackiego

• są one przejawami intencjonalnego charakteru bytowego dzieła

Za jakości kompozycyjne można uznać jedynie te jakości, które występują jako konsekwencje wyboru i sfunkcjonalizowania przez autora elementów dzieła w zabiegach twórczych.

ASPEKT STRUKTURALNY

Badanie kompozycji jest ustalaniem zasad decydujących o twórczości i niepowtarzalności utworu.

Nie inwentarz, ale warunki bycia przez konkretny utwór dziełem sztuki literackiej, są przedmiotem badania kompozycji.

Badanie kompozycji jest wykorzystaniem wyników analizy dla uchwycenia wewnętrznej, artystycznej jakości utworu.

Kompozycja jest "gramatyką" sensów literackich na każdym z poziomów wyższych niż zdanie. Jeśli się nie uchwyci zasad kompozycyjnych, nie ma co przystępować do interpretacji.

ASPEKT MOTYWACYJNY

W zakresie motywacji kompozycja wykracza poza literaturę samą, ponieważ motywowaniu podlega nie sam świat przedstawiony w dziele, lecz sposób przedstawiania świata w dziele.

Ujawnia się w tym aspekcie stosunek autora do świata i człowieka, a także uznawana czy wyznawana przez niego koncepcja literatury.

ASPEKT KOMUNIKACYJNY

Przejawia się on w ustanawianiu, podtrzymywaniu i funkcjonalizowaniu kontaktu czytelnika z utworem w celu zrozumienia go i wypełnienia przypisanych mu przez autora funkcji.

Znaczenie kompozycji:

1. dzieło literackie jest ukończonym, istniejącym we właściwy sobie sposób

2. analizując kompozycję utworu, odsłaniamy jego artystyczną jedność, oceniamy wyjątkowość

3. wynik ustaleń co do jakości utworu w zakresie kompozycji, jest najwyrazistszą przesłanką jego wartości artystycznej i, potencjalnie, estetycznej

4. kompozycja jest strukturalnym odpowiednikiem interpretacji rozumianej przedmiotowo

5. mówienie i pisanie o dziele literackim jako o dziele sztuki skomponowanym, a więc świadomie przez kogoś zorganizowanym z myślą o przyszłych czytelnikach, przywraca perspektywę personalistyczną, osobową

Janusz Sławiński, Wokół teorii języka poetyckiego

dawna teoria poezji  teoria języka poetyckiego

Dwa źródła odrębności poezji:

1. z tradycji romantycznej - poezja jako język emocjonalny

2. Croce - język zbuntowany przeciw regułom gramatycznym i składniowym mowy praktycznej, poezja zadaje kłam przyzwyczajeniom



poetyckość odcięta od innych funkcji języka, potraktowana w izolacji



poezja jako język jednofunkcyjny

Wypowiedź poetycka jest w istocie wielofunkcyjna. Odznacza się nadmiarem organizacji w stosunku do swych zewnętrznych uwarunkowań i zobowiązań.

funkcja poetycka - jest skierowana do wewnątrz przekazu słownego

poezja - gatunek mowy, którego żywiołem jest nadmiar uporządkowania, wysuwający na plan pierwszy jako odrębną wartość dośrodkowe nastawienie przekazu słownego

Funkcja poetycka jest sprzeczna z pojęciem funkcjonalności. Stanem naturalnym poezji jest ciągłe napięcie.

JĘZYK POETYCKI

• ujmuje się go jako jedną z funkcjonalnych odmian praktyki językowej

• wyróżnik: dominacja funkcji estetycznej

• każdorazowo układem odniesienia dla języka poetyckiego są wzory i normy tradycji literackiej, do których nawiązuje lub którym się przeciwstawia

Właściwości języka poetyckiego:

1. wyrazista aktualizacja w wypowiedzi elementów systemu językowego przeciwstawiająca się ich użyciom znormatywizowanym i spowszedniałym we wszelkich odmianach mowy komunikatywnej

2. wysoki stopień organizacji wypowiedzi nieredukowalny do jej zadań poznawczych, ekspresywnych czy impresywnych ("uporządkowanie naddane"); wypowiedź taka jest przekazem skodyfikowanym, w którym uporządkowaniu podlega zarówno następstwo współbudujących ją składników, jak też związki między ich różnymi poziomami (ekwiwalencje, parabolizmy, kontrasty)

3. wysoki stopień wieloznaczności wypowiedzi, który nie ma charakteru …, jest celowy  metafora

4. wysoki stopień nieprzewidywalności wypowiedzi

5. nieprzekładalność przekazów poetyckich na inny typ wypowiedzi

J. Mukařovsky, Dialog a monolog

Typy dialogu:

1. osobisty

• przeciwstawność między "ja" i "ty"

• kłótnia

2. sytuacyjny

• stosunek między osobnikami mówiącymi a aktualną sytuacją przedmiotową

• rozmowa "robocza"

1. konwersacja

• cel to czysta gra znaczeń

• rozmowa nastawiona na samą siebie

• zdobycz kulturalna

• temat jest wyławiany ze swobodnego biegu konwersacji

Typy przejściowe:

1. dyskusja - coś pośredniego między konwersacją a dialogiem osobistym

2. pogawędka - między dialogiem sytuacyjnym a konwersacją

Dialogiczność tkwi w monologu i na odwrót, są one nierozłącznie zwarte w procesie psychicznym.

Stefan Sawicki, Między autorem a podmiotem mówiącym

Formalizm, fenomenologia, strukturalizm - skupiały się na utworze, nie na autorze. Zagubienie podstawowej dawniej kategorii autora na rzecz zobiektywizowanych literackich struktur.

Kazimierz Wyka - kategoria "obrazu autora"  autor obecny jest w dziele jakby potencjalnie, poprzez fakt i jakość jego organizacji, podobnie jak reżyser w dziele teatralnym; wskazują zaś zwłaszcza na indywidualizujące odchylenia od tradycji.

"Obraz autora" - wizerunek stworzony przez nas umyślnie, który możemy sformułować. Obraz autora to zespół informacji wydobyty z dzieła, ale uporządkowany przez odniesienie do indywidualnego autora, to z jednej strony odpowiednik poznawczy dzieła, a z drugiej - pewnego aspektu konkretnego człowieka, naturalnie jako twórcy tego oto dzieła jedynie (więc literatury z pisarzem).

Liryka byłaby wypowiedzią o charakterze okazjonalnym. Poznanie tego "ja", które się wypowiada  podstawowe znaczenie dla interpretacji, niemożliwe bez uwzględnienia biografii.

Nazwa oznaczająca autora należy do dzieła.

J. Sławiński - 3 kategorie nadawcy:

• autor rozumiany biograficznie - jest osobą realną

• "podmiot czynności twórczych" - coś pomiędzy autorem i dziełem

• podmiot mówiący - należy do struktury dzieła

podmiot czynności twórczych - rekonstruuje się w oparciu o informacje zawarte w dziele, jest on jedną z ról autora realnego

Balcerzan

Kostkiewiczowa - kategorie nadawcy umożliwiają pełniejsze rozumienie dzieła; 3 kategorie nadawcy:

• "podmiot mówiący"

• "podmiot literacki" ( "idealny nadawca")

• "autor osobowy"

Propozycja Sawickiego:

1. uzasadnienie wyjścia poza utwór literacki przy jego interpretacji

2. nie należy przecinać związków autora z dziełem; dzieło nie jest zobiektywizowanym tworem nieświadomego pochodzenia

3. "nadawca utworu", "podmiot czynności twórczych", "podmiot literacki"  to instancja nadawcza zewnątrz-tekstowa, wywiedziona z utworu, lecz stworzona intencjonalnie przez odbiorcę-interpretatora; obiektywnie istnieje tylko autor i tekst utworu; "nadawca utworu" jest funkcją interpretacji, autor tego dzieła niekoniecznie musi mieć świadomość wszystkich reguł;

autor - dzieło: autor to autor tego oto czy tych oto dzieł, autor wyznaczony przez dzieło, poznany poprzez dzieło - jako określony, dostępny nam czyjś wytwór

4. "podmiot utworu", "auto wewnętrzny"  jest również wywiedziony z dzieła, ale różni się od "nadawcy utworu tym, że nie jest zdeterminowany historycznie", jest zbiorem reguł i ich korelatem;

motto, podtytuł, tytuł, komentarz - nie są integralnym składnikiem dzieła  sądy sensu stricte (nie quasi-sądy!);

nawet najbardziej "cichy" narrator włącza się przecież w świat utworu - ostatecznie poprzez sam akt mówienia

5. za wszystko w utworze odpowiedzialny jest ktoś z zewnątrz: autor w roli twórcy tego oto dzieła, w roli podmiotu czynności twórczych, które do powstania dzieła doprowadziły;

podmiot mówiący ma kompetencje ograniczone - jest z łaski autora

autor jest jeden

odbiorców jest wielu

2 zakresy poznawcze

synchroniczny

- harmonizowanie jednostki z naturalnymi zbiorowościami

diachroniczny

- harmonizowanie istnienia aktualnego z minionym,

- budowanie współczesności na tradycji

- finalny produkt wydaje się bliższy materiałowi (np. można przetwarzać temat muzyczny

- wydobywanie czegoś nowego

- prowadzi do powstania czegoś nowego

- tworzyć z niczego

- absolutna nowość wytworu  odnoszone jest tylko do Boga

- posługiwanie się materiałem

• pozbawione piętna historycznego

• schematy nie wypełnione semantycznie

• elementy względnie proste; rozpatrywane w izolacji

• piętno historyczne

• wiążą się z określonym wypełnieniem semantycznym

• tworzą struktury wewnętrznie złożone

UTWÓR

konwencja spięcie antykonwencja

---