Problem wyznaczników literatury:

• Beardsley: „semantyczna” definicja literatury; literatura to wypowiedź posiadająca ważne znaczenie implikowane, tzn. znaczenie przedstawione pośrednio poprzez sugestię i konotację. Kontra Ohmanna: wypowiedzi nieliterackie również mają znaczenia implikowane (np. teksty reklamowe).

• Rosyjscy formaliści: jako pierwsi zgłosili potrzebę określenia kategorii literackości; emotywny charakter języka. Kontra Ohmanna: wiele tekstów nieliterackich wywiera wpływ na emocje odbiorcy. Oznaką dzieła miał być zamiar i skutek osiągnięty przez artystę.

• R. Jakobson: literatura to nastawienie na komunikat – skupienie się na komunikacie dla niego samego to poetycka funkcja języka. Kontra Ohmanna: jest to cecha fakultatywna i nie jest to przyczyna ale rezultat traktowania takiego tekstu jako dzieła literackiego. Funkcja poetycka występuje także w pozostałych aktach językowych, ale jako element podrzędny, akcesoryjny.

• Funkcja poetycka przejawia się, gdy wypowiedź została dodatkowo uporządkowana w sposób nie dający się uzasadnić zwykłymi potrzebami komunikacji językowej.

• „formalne” definicje literatury: dzieło literackie ujawnia bogatszą strukturę, niż ta, którą wyznacza gramatyka języka np. rym i rytm. Inaczej: transgresja, czyli to, co naddane;

• I. A. Richards: traktuje język literatury jako odmianę języka emotywnego (przekazuje postawy, oceny i uczucia), charakteryzującą się nadorganizacją.

• C. Brooks – język poezji jako urzeczywistnienie zasady „paradoksu” czy „ironii”. Język ten jest celowo „zagęszczony”, wieloznaczny, a znaczenie wyrazów określone jest głównie przez ich kontekst (Bachtin!)

• „literackość” w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego to synonim „charakteru literackiego”

• Filozofowie: „literackość” to czytelnicza wolna wola bez granic i jest wirtualnością wszelkiej mowy

• Witkacy – wyznacznikiem literatury jest metafizyczność, Jakobson – rewaloryzacja świata – domeny arcydzieł, z gruntu subiektywne.

• „tradycyjne” pojęcie literackości – podobieństwo dzieła do tekstów mocą tradycji uznanych za literackie – genotypowość, intertekstualność, innowacyjność.

• Balcerzan: istotą literackości jest sieć relacji sprzecznościowych. Istnieją one w wartwie semantyczno-logicznej. Nieodzowne w komunikacji literackiej jest występowanie A i nie-A.

• Po rosyjskich formalistach uknuto teorię, wg której wyznacznikiem literatury miała być szeroko pojęta obrazowość.

• Wyznacznik literatury to fikcja lub całkowita autonomia świata przedstawionego w utworze literackim (problem z pamiętnikami, esejami, listami etc.)

• Gorgiasz: poezja to mowa posiadająca budowę metryczną

• Arystoteles: mimesis jako wyznacznik literatury oraz rytm i melodia.

• Markiewicz: cechą literackości jest to, że utwór spełnia zasadnicze funkcje językowe w sposób odmienny niż wypowiedzi potoczne i naukowe; tzn. przy udziale fikcji literackiej, a więc pośrednio i ze zmniejszoną jednoznacznością lub z uporządkowaniem naddanym lub wreszcie ze zwiększoną obrazowością.

• Bachtin rozróżniał słowo w powieści i słowo w poezji, twierdząc, że słowo w powieści najbliżej zbliżone jest do potocznego pod względem kontekstu i wcześniejszego użycia nadającego mu sens, w poezji natomiast słowo wyzute jest z tego kontekstu świadomie, a wykorzystywanie jego poprzednich użyć jest ograniczone.

• Culler:

1. Literatura jako fikcja

2. Literatura jako przedmiot estetyczny

3. Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny

4. Literatura jako integracja języka

5. Literatura jako wysuwanie na pierwszy plan języka

6. Kontekst wskazujący na literaturę

7. Literatura – posiadanie funkcji tworzenia świadomości narodowej

8. Bezwzględne przestrzeganie zasady współpracy

• A. Okopień-Sławińska: wypowiedź poetycka posługując się regułami układu bardziej skomplikowanymi niż wynika z systemu językowego, dysponuje możliwościami rekompensowania odchyleń od językowego obyczaju, zwłaszcza, że modyfikuje jednocześnie komunikatywne nastawienie języka, przenosząc punkt ciężkości na informację o niej samej i jej immanentnej strukturze.

Teoria dzieła literackiego Romana Ingardena:

• Dzieło to twór intencjonalny

• Dzieło jest dwuwymiarowe

• Wymiary: warstwy i fazy

• Warstwy:

1. Brzmień słownych i językowych tworów brzmieniowych wyższego rzędu

2. Całości znaczeniowych

3. Przedmiotów przedstawionych

4. Uschematyzowanych wyglądów przez które przejawiają się przedmioty przedstawione

• Ziomek: cztery warstwy łączy w dwie: warstwa brzmieniowa + warstwa znaczeniowa i warstwa przedmiotów przedstawionych + warstwa wyglądów uschematyzowanych.

• Quasi – sądy: warstwa przedmiotów, nie podlegają wartości logicznej prawdy i fałszu

• Konkretyzacje: uzależnione od czytelnika, dzieło jest przedmiotem estetycznym tylko wówczas, gdy poddane jest konkretyzacji, to co jest ukazane w dziele stanowi szkielet konkretyzacji

Wybitni teoretycy i znaczenie ich koncepcji dla badań literackich:

• Roman Ingarden: jako jeden z pierwszych teoretyków zainteresował się tym, jak utwór literacki odbierany jest przez czytelników, a jego teoria o quasi-sądach zaowocowała kolejnymi teoriami dotyczącymi prawdy w literaturze.

Problemy fikcji literackiej:

• Quasi-sądy – zob. Ingarden; Ziomek: Ingarden uważa czytanie „na serio” za błąd znamienny dla niskiej kultury literackiej.

• Fikcja: taka właściwość tekstów, przez którą stają się one zbiorem kreatywnie wyznaczonych stanów rzeczy i ich przebiegów, mających charakter intencjonalnie pojętych przedmiotów przedstawionych, ujętych w symptomy języka etnicznego lub innych kulturowych kodów.

• Ziomek: należy rozróżniać w dziele dwie płaszczyzny:

1. Zdania fikcyjne: nie przysługuje im, ani ich wiązkom tworzącym niewielki fragment tekstu pojęcie fikcji, ale przysługuje im właściwość asercji – są albo sądami albo odmianami o określonym stopniu prawdopodobieństwa lub są zdaniami ogólnymi, zawierającymi nazwy puste.

2. Fikcyjny świat przedstawiony: dzieło jako całość zawsze jest fikcjonalne, nawet postaci historyczne są fikcjonalne, poprzez swoją fikcjonalność układ globalny jest zdolny do modelowania rzeczywistości. Właściwością tego planu jest także funkcja poznawcza. Decyduje też o dopuszczalności i użyteczności porcji prawdy lub fałszu w planie zbliżenia.

• Wyrażenia pochodzące od narratora nie są ani prawdziwe ani fałszywe, lecz fikcjonalne

• Prawda w utworze literackim jest przede wszystkim stosunkiem wypowiedzi do wypowiedzi – rzeczywistej lub potencjalnej.

• Prawda i fikcja to nie pojęcia przeciwstawne!!!

• H. Markiewicz: jeśli w utworze przeważają zdania o nie ustalonej lub ujemnej wartości prawdziwości, całość tekstu nabiera charakteru nieasertorycznego.

• Uzasadnienie koncepcji fikcji literackiej dokonało się na gruncie retoryki, ponieważ jest to sztuka przekonywania za pomocą prawdopodobnego kłamstwa stosowanego w miejsce nieprawdopodobnej prawdy. Fałsz retoryczny = dzisiejsza fikcja literacka.

• Ziomek: retoryka jako koncepcja odbioru, wzmacniająca uczucia dobre.

• Ziomek: fikcyjne pole odniesienia: kontekst, inny świat przedstawiony, który nie musi być w tekście, np. kontynuacje powieści pisanej przez innego autora.

Intertekstualność jako kategoria w badaniach literackich:

• Twórcą terminu „intertekstualność” jest Julia Kristeva, która stwierdziła, że nie można analizować struktury tekstu, jeśli nie sytuuje się jej w taki, czy inny sposób wobec innych tekstów.

• Bachtin: dialogowość słowa; słowo znajduje się w sieci innych, cudzych słów o tym samym przedmiocie, na ten sam temat. Aktualny sens słowa rozumiany jest dopiero na tle konkretnych wypowiedzi na ten sam temat.

• Culler: intertekstualność to wskazanie na uczestnictwo dzieła w pewnej przestrzeni wypowiedzeniowej i na jego odniesienia do kodów, które stanowią potencjalną formalizację tej przestrzeni.

• Culler: to, co umożliwia czytanie (czytanie również jest intertekstualne!) i pisanie, to otwarta seria działań, ustanawiających rodzaj języka, możliwości wypowiedzeniowe czy system konwencji. Zakres intertekstualności: uchwytne konwencje gatunkowe, presupozycje, ogólne oczekiwania i operacje interpretacyjne oraz przesłanki dotyczące zakresu i celów danego typu wypowiedzi.

• Presupozycje logiczne: to pewne założenia wynikające z treści zdania, wszystkie sądy, z których składa się zdanie, z wyjątkiem tego, który ono samo wyraża.

• Bloom: intertekstualność to heroiczne ścieranie się wzniosłego poety z przytłaczającym go poprzednikiem.

• Genette (trans tekstualność):

1. Intertekstualność: rzeczywiste występowanie tekstu w tekście (cytat, aluzja, plagiat)

2. Paratekstualność: komentarze do utworu zawarte w nim samym (przedmowy, tytuły, posłowia)

3. Metatekstualność: w jednym tekście pojawiają się komentarze do tekstu innego.

4. Hipertekstualność: celowe, świadome nawiązanie, relacja jednocząca tekst B (hipertekst) z wcześniejszym tekstem A (hipotekst)

5. Architekstualność: tekst odsyła zawsze do ogólnych reguł wg których został zbudowany (esej, powieść)

• Głowiński: interntekstualność + hipertekstualność, meta tekstualność i architekstualność. Para tekstualność to nie związek między tekstami.

• Głowiński: mimetyzm formalny: nawiązywanie do reguł budowy wypowiedzi nieliterackiej przez wypowiedź literacką, dysponującą własną architekstualnością.

• Głowiński: interpretant; zespół czynników, który określa w nowym kontekście stosunek do tekstu przejętego (intertekstu); to wskaźnik, mówiący o tym, jak traktować element przejęty z intertekstu.

• Intertekstualność może być przejawem tradycji literackiej.

Literatura jako jedna ze sztuk mimetycznych:

• Mimesis: czynność lub zabieg, w wyniku którego jakiś przedmiot czy zachowanie zawiera w swojej materii pewne aspekty formy innego przedmiotu czy zachowania, istniejącego wcześniej w innej materii.

• Mimesis w sztuce: kreacja dzieła, którego aspekty są podobne do formy przedmiotów zewnętrznych wobec tego dzieła. Czynność ta wytwarza przedmiot będący obrazem innego przedmiotu lub jest to relacja bycia obrazem czy reprezentowania.

• Mimesis poetycka (literacka): polega na reprezentacji przedmiotów czy działań w materii werbalnej. Wypowiedź literacka ewokuje w świadomości odbiorcy obrazy, które są podobne do przedmiotów naśladowanych – ikoniczność literatury.

• Koncepcje mimesis w starożytności:

1. Artysta naśladuje zmysłowe wyglądy przedmiotów i w ten sposób wytwarza iluzję rzeczywistości.

2. Literatura wytwarza pewne analogowe rzeczywistości

• Platon: naśladowanie artystyczne jest podwójnym oszustwem; przedmioty materialne stanowią tylko odbicie jedynych przedmiotów realnych – idei – a wizerunki tych przedmiotów stają się naśladowaniem tego, co już samo w sobie naśladuje. W epopei mimesis dotyczy mowy niezależnej.

• Genette: diegesis (od Platona): w prostym opowiadaniu, gdzie poeta relacjonuje wydarzenia i przytacza w mowie zależnej mowę postaci.

• Arystoteles: naśladowanie jest istotą poezji. Rozszerzył on platońskie mimesis z planu wysłowienia do planu treści; mimesis poetycka to naśladowanie rzeczywistości za pomocą mowy i rytmu, a to stwarza dystans między tym, co naśladowane i tym, co naśladuje, a dystans ten wpisany jest w samą istotę naśladowania. Stworzył on koncepcję fikcji literackiej, ale reinterpretacja mimesis w duchu fikcji i prawdopodobieństwa dokonała się dopiero w dobie realizmu.

• W renesansie: mimesis to naśladowanie świata, ale także modeli artystycznych.

• Mimesis realistów: to typowa reprezentacja świata, a nie jego fotograficzna reprodukcja.

• Auerbach (XX wiek): mimesis to przedstawienie codziennych wydarzeń w ich istotnych powiązaniach i w poważnym tonie.

• H. Gadamer: malarstwo, muzyka i powieść awangardowa naśladują ład pierwotny, to mimesis praw ogólnych, które rządzą światem

• R. Girard: pragnienie mimetyczne (pragnienie trójkątne) – upodabniamy się do mediatora, chcąc posiąść to, co ona ma lub może mieć.

• S. Żółkiewski: literatura tworzy zrozumiałe i dostępne ocenie modele podstawowych sytuacji człowieka.

• R. Ohmann: moc mimetyczna literatury polega na naśladowaniu aktów mowy, które w rzeczywistości nie istnieją.

• Bachtin: mimesis językowa; naśladowanie zastanego doświadczenia językowego, utrwalonego w tekstach, gatunkach, kliszach językowych.

• Semiotyka: kategoria mimesis zastępowana i reinterpretowana przez pojęcie ikoniczności literatury; podobieństwo między znakiem a przedmiotem oznaczanym.

Komunikacyjna teoria dzieła literackiego:

• Saerle: akt illokucji to podstawowa jednostka komunikacji językowej.

• Lokucja: znaczenie wypowiedzenia

• Illokucja: intencja

• Perlokucja: reakcja, konsekwencje u odbiorcy

• W literaturze akty illokucji są naśladowane, tzn. nie istnieją one poza rzeczywistością, ale czytelnik, konstruując podmiot mówiący i okoliczności towarzyszące aktowi mowy, może uczynić go fortunnym.

• Aktem illokucyjnym jest samo napisanie uworu przez autora.

Zagadnienia odbioru dzieła literackiego:

• Kompleks Herostratesa: „tuszowanie” walki między dziełem a odbiorcą w przekazach – traktowanie ich jako problemów socjologii lub teorii agresji.

• Odbiorca musi być świadomy, że obcuje z tekstem kultury, który może być przez innych oceniany pozytywnie. On sam odczytuje taki tekst jako fałszywe piękno zagrażające tym, którzy w to wierzą.

• Jeśli odbiorca nie czuje się włączony w krąg wtajemniczonych pozostaje mu forma bojkotu dzieła, odbiorca jest w stanie zaakceptować wszystkie innowacje pod warunkiem, że czuje się częścią spisku.

• Balcerzan:

1. Czytelnik wyczarowany z tradycji: wybór odbiorców dotyczący dzieł literackich nie zawsze pokrywa się z przyjętym instytucjonalnie kanonem

2. Czytelnik wyjęty z gazety: kultura masowa to budulec nie tylko dla „niskich” sfer literatury. Poeci, którzy korzystają z tego budulca chcą tworzyć sztukę, która sprawowałaby kontrolę nad sztampą i kulturą popularną.

3. Czytelnik złowiony w folklorze współczesnym: to czytelnik, który tworzy własną, radosną twórczość; dowcipy, anegdoty, parodie wierszy i piosenek. Taki odbiorca wg Przybosia potrafi poznać się i zrozumieć sztukę słowa. Balcerzan: „literaturę rozumieją tylko potencjalni literaci”.

• Balcerzan widzi ścisły związek między dziełem, czytelnikiem, a biografią autora, odbiór to w pewnym sensie odpowiedź na biografię.

• Szersze rozumienie roli odbiorcy w poezji: utwór poetycki sytuuje odbiorcę

• Węższe rozumienie roli odbiorcy; odbiorca jest bezpośrednio przywoływany w tekście i ma to związek z gramatyką poezji.

• Wiersze soliquia – wypowiedzi poetyckie organizowane jakby wyłącznie wokół postaci podmiotu, bez aluzji do obecności słuchacza. Najbliższe wzorca poezji intymnej.

• Poezja apelu: całkowicie nakierowana na osobę bezpośrednio ewokowanego odbiorcy; poezja przywołań.

• Znajomość konwencji jest warunkiem zrozumienia utworu.

• Wyznaczniki od których zależy rozumienie utworu literackiego:

1. Oddalenie utworu od obowiązujących w danym momencie konwencji literackich oraz zwyczajów językowych. Jest to przyczyna nieporozumień między wszelkimi nowatorskimi tendencjami artystycznymi a publicznością literacką.

2. Konstrukcja sensów w wypowiedzi, mogącej zakładać rozmaite postawy odbiorców. Sens utworu może być oczywisty, a czytelnik powinien go tylko przyjąć lub sens nie jest oczywisty, a czytelnik powinien rekonstruować sens w trakcie lektury

3. Stosunek do obowiązujących konwencji, stosunek elementów występujących w wypowiedzi.

• Zmiana w obrębie literatury jest zawsze zmianą roli odbiorcy.

• Świadectwa odbioru: pamiętniki, pastisze, parodie, przekłady, parafrazy, badania socjologiczne.

• Style odbioru:

1. Styl mityczny

2. Styl alegoryczny

3. Styl symboliczny

4. Styl instrumentalny

5. Styl mimetyczny

6. Styl ekspresyjny

7. Styl estetyzujący

• Funkcje języka nastawione na odbiorcę: funkcja impresywna (konatywna), fatyczna, perswazyjna.

• Funkcja perswazyjna: rodzaj funkcji fatycznej, uzewnętrznia się w szczególnych czynnikach wypowiedzi, które determinują lub usiłują zdeterminować zachowanie odbiorcy w sposób pośredni, utajony.

• Mechanizm emocjonalizacji, czyli spełnienie warunku bezrefleksyjnej percepcji: paraliżowanie możliwości intelektualn-refleksyjnych i spotęgowanie zdolności do odczuwania emocji u odbiorcy, impulsów podświadomościowych; środki: sensacyjne napięcie, sentymentalne współczucie, instynkt agresji, erotyzm.

• Mechanizm wspólnoty świata i wspólnoty języka, czyli spełnienie warunku pełnego porozumienia: odnoszenie się do przynajmniej częściowo znanej odbiorcy rzeczywistości i operowanie znanym mu językiem, stwarzanie pozoru „my”, umacniając je w opozycji do „oni”.

• Mechanizm symplifikacji rozkładu wartości, czyli spełnienie warunku łatwiej orientacji aksjologicznej: rozbicie na „my” i „oni” upraszcza system wartości.

• Mechanizm odbioru bezalternatywnego, czyli spełnienie warunku zwolnienia z decyzji: brak wieloznaczności i nietypowych rozwiązań.

• Bachtin: rozumienie ma zawsze charakter czynny, ustala sieć złożonych stosunków wzajemnych, wzbogaca je o nowe elementy.

• R. Ingarden: konkretyzacje (zob. R. Ingarden)

• Okoliczności społecznego odbioru i sankcjonowanie indywidualnych poczynań twórczych to przyczyny trwałości zasad określających poetyckie procedery.

Tradycja literacka i sposoby jej rozumienia:

• Tradycja literacka to swoista forma istnienia elementów przeszłości literackiej w czasach współczesnych. Będą nią zawsze te pierwiastki, które zdolne są aktywnie kształtować współczesną praktykę pisarską

• Pozytywizm: tradycja literacka sprowadzona do zależności i wpływu, w stosunku przeszłości i współczesności za czynnik aktywny uznawano przeszłości.

• L. Kołakowski: nie ten jest aktywny, który wpływa, ale ten, który wpływu doznaje; przeszłość dostarcza jedynie bodźców.

• Tradycja literacka zmienia się zależnie od czasu i sytuacji, a nawet jednostki.

• Charakter strukturalny tradycji literackiej (M. Głowiński): jakiś element przeszłości przejęty przez epokę współczesną nie jest zjawiskiem samoistnym, jest określany przez system, którego elementem się staje. Jego sens zależy od kontekstu.

• Sposoby kontynuowania „wzorów” (M. Głowiński):

1. Dynamiczny: przejmowanie elementów wraz z czynnikami, które kształtowały je w momencie powstania, czerpie z przeszłości również płynne wyznaczniki formotwórcze, nie prowadzi do rekonstruowania zjawisk przeszłości, ale do nowego zastosowania „starych zasad”; przekształca je, wmontowuje w nowy kontekst.

2. Statyczny: sięga po formy już „zakończone”, oderwane od tendencji formotwórczych, dzięki którym powstały, pisarz nawiązuje do konkretnych rezultatów; konwencje literackie, stylizacje, zasady twórcze. Nie oddziałuje na kształtujące się procesy.

• A. Okopień-Sławińska: konwencje to ponadindywidualne zwyczaje lub normy, decydujące o pojawieniu się i sposobach organizacji wszelkich rozróżnialnych elementów utworu, ale również i same elementy dzieła podległe tym normom.

• Konwencje są trwałe, ponieważ przeciwstawianie się im wywołuje opór.

• Zjawiska literackie wypełnione semantyczne lub tworzące struktury wewnętrznie złożone oporniej poddają się konwencjonalizacji i bardziej podlegają historycznej zmienności.

• Przebieg historycznoliteracki jest procesem ciągłej konwencjonalizacji i de konwencjonalizacji chwytów poetyckich.

• Konwencje poetyckie stanowią zespół przekazywanych przez tradycję narzędzi, służących kształtowaniu wypowiedzi literackiej oraz dostępnych literaturze form przedstawienia świata.

• De konwencjonalizacja dokonuje się poprzez stylizację i parodię.