METODA INDYWIDUALNYCH PRZYPADKÓW

1. Definicje

2. Główne sytuacje wymagające indywidualnej pracy z przypadkiem

3. Etapy pracy z indywidualnym przypadkiem

4. Zasady stosowane w metodzie indywidualnych przypadków

5. Modele pracy z przypadkiem

Literatura:

20. Pilch. I. Lepalczyk : Pedagogika społeczna

R. Skidmore , M. Thackeray: Wprowadzenie do pracy socjalnej

E. Kantowicz : Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej.

J. Szmagalski : Teoria pracy socjalnej a ideologia i polityka społeczna.

Metoda indywidualnych przypadków wyrosła z praktycznej działalności socjalnej na początku dwudziestego wieku. Prekursorką była Mery Richmond Metoda ta była i jest jedną z metod wspierania człowieka w trudnej sytuacji życiowej. Pracę z przypadkiem podejmuje się kiedy zaistnieją różnorodne zaburzenia dotyczące bezpośrednio jednostki lub jej środowiska.

Definicja Mery Richmond

Case work to sztuka czynienia różnych rzeczy dla i z różnymi ludźmi we współpracy z nimi po to by osiągnąć równocześnie ich własny oraz społeczny rozwój.

Def. Gordon Hamilton

Praca z przypadkiem jest zastosowaniem doradztwa i świadczeń socjalnych w taki sposób, aby pobudzić i zachować psychiczną energię klienta oraz skłaniać go do czynnego udziału w działaniach zmierzających do rozwiązania problemu.

Def. Heleny Radlińskiej

Praca z przypadkiem to pobudzenie, uaktywnienie, mobilizowanie i ukierunkowanie jednostki w system działań naprawczych.

Helena Radlińska przyczyn ludzkiej trudności życiowej upatruje w wadliwym układzie środowiska, spostrzeżeniu stosunków międzyludzkich przez ustrój społeczny.

Istotą prowadzenia przypadku nie jest i nie może być przejmowanie przez pracownika socjalnego odpowiedzialności za dobro, zdrowie, czy samopoczucie klienta (są wyjątki).Mobilizacja sił jednostki to przede wszystkim utrafienie w motywację skłaniającą jednostkę do podjęcia starań o wyjście z trudności.

Sukces tych działań jest uzależniony od siły zaangażowania pracownika i od woli podporządkowania i współdziałania podopiecznego.

Ogromną rolę w popularyzacji metody case worku odegrał Aleksander Kamiński, upowszechnił on popularną w Europie definicję Swithuna Bowersa: Case work jest sztuką w której wiedza życiowa i nauka o człowieku oraz środowisku, a także umiejętność obcowania z ludźmi są użyte w celu zmobilizowania sił w jednostce i odpowiedniej pomocy w społeczeństwie dla ulepszenia wzajemnego przystosowania się jednostki i jej środowiska.

Interpretacja definicji przez Kamińskiego :

1. prowadzenie przypadku jest sztuką tzn. ze pracownik socjalny powinien posiadać zdolności twórczego interpretowania i łączenia elementów wiedzy w odniesieniu do danej jednostki i jej reakcji na projektowane zabiegi. Doniosłym składnikiem tej sztuki jest umiejętność obcowania z ludźmi i intuicja w rozumienia jednostki

2. prowadzący przypadek powinien także posiadać wiedzę życiową tzn. być na tyle dojrzałym psychicznie i społecznie aby mieć poza sobą jakieś minimum przeżytych trudności życia rodzinnego, zawodowego i społecznego.

3. wiedzą naukową dla pracownika socjalnego stanowią nauki o człowieku i środowisku.

Powyższe trzy elementy są niezbędne do:

1. mobilizowania sił jednostki

2. uruchamiania odpowiednich instytucji

3. współpracy i współdziałania podopiecznego z pracownikiem socjalnym

Uogólniając różne ujęcia metody można przyjąć że, praca z przypadkiem jest sposobem pomocy realizowanym przez pracownika socjalnego, w którym poprzez analizę sytuacji jednostki borykającej się z jakimś problemem w kontekście środowiska prowadzi do opracowania diagnozy przypadku oraz planu postępowania i podjęcia działań profilaktycznych, kompensacyjnych lub terapeutycznych angażując jednostkę w cały proces pomocy dla jej dobra i dobra społecznego.

Trzy główne sytuacje wymagające indywidualnej pracy z przypadkiem:

1. wyczerpane zostały indywidualne zasoby sił i możliwości rozwiązania problemu i niezbędna jest pomoc pracownika socjalnego, który byłby w stanie pokierować i pomóc szukać nowych możliwości, rozwiązań itp.

2. osoby o ograniczonych możliwościach umysłowych lub fizycznych, które nie potrafią same skorzystać z oferty socjalnej i tu potrzebny jest pracownik socjalny

3. osoby pozostające w długotrwałym stresie, który uniemożliwia rozwiązywanie nawet prostych problemów i prowadzi do zaburzeń funkcjonowania i taka osoba wymaga wsparcia i terapii.

Zgodnie ze współczesną metodyką działań socjalnych praca z przypadkiem obejmuje co najmniej dwa podstawowe komponenty:

1) studium przypadku (case study), nazywane przez niektórych autorów rozpoznaniem, obejmujące charakterystykę losów, sytuacji wewnętrznej lub / i zewnętrznej jednostki w kontekście problemu, które ma prowadzić do diagnozy społecznej i stać się podstawą opracowania planu pracy

2) praca z przypadkiem (case work) - oparta na sformułowanym wspólnie z klientem (podopiecznym) planie pracy (pomocy), obejmująca działania o charakterze ratowniczym, kompensacyjnym lub terapeutycznym.

Etapy pracy z indywidualnym przypadkiem:

1. Rozpoznanie

Etap skoncentrowany na rozpoznaniu, które prowadzi do diagnozy przypadku - polega na identyfikacji i analizie sytuacji jednostki w kontekście problemu, z którym się boryka. Materiał konieczny do opracowania diagnozy pracownik socjalny czerpie z różnych źródeł, za pomocą różnych technik i narzędzi, a dotyczy on zwykle sytuacji: osobistej (rodzinnej), bytowej (materialno-mieszkaniowej), zdrowotnej (psychofizycznej) lub społecznej (zawodowej) klienta. W zbieraniu danych i kompletowaniu historii przypadku należy ograniczyć się do faktów istotnych z punktu widzenie problemu. Ponadto w toku rozpoznania należy dokonać wnikliwej analizy informacji (najlepiej potwierdzonych w różnych źródłach i opartych na różnych narzędziach diagnozy), aby ewentualnie określić przyczyny danej sytuacji oraz wskazać te „siły" jednostki i jej najbliższego środowiska, które mogą wesprzeć cały proces pomocy.

Narzędziem rozpoznania jest najczęściej standaryzowany kwestionariusz wywiadu środowiskowego z klientem i członkami jego rodziny, jest on zwykle uzupełniany wywiadami (rozmowami, np. dotyczącymi aktualnej sytuacji, potrzeb, zainteresowań itp.), obserwacją uczestniczącą, analizą dostępnych dokumentów (np. karty zdrowia, karty pracy, kwestionariusza ocen itp.)

Zgodnie z etyką pracy socjalnej głównym źródłem informacji powinien być sam klient (podopieczny), jednak w wielu przypadkach informacje te powinny być potwierdzone przez osoby z najbliższego otoczenia lub osoby mające wcześniejszy profesjonalny kontakt z przypadkiem. Na podstawie zgromadzonych i poddanych krytycznej analizie danych pracownik socjalny formułuje wnioski diagnostyczne, które stanowią o jakości diagnozy.

W praktyce pracy socjalnej praca z przypadkiem (interwencja, terapia) rozpoczyna się już w fazie pierwszych kontaktów z klientem.

Rozpoznanie to zbieranie informacji potrzebnych do ustalenia diagnozy i planu pomocy.

Zasadnicze cele fazy wstępnej to:

1. zrozumienie problemu klienta

2. ustalenie co klient uważa za problem i jak go przeżywa

3. ustalenie problemów pierwotnych i wtórnych

4. co klient próbował już zrobić w celu rozwiązania problemu

5. rozpoznanie mocnych i słabych stron klienta i jego środowiska

6. nawiązanie roboczej relacji między pracownikiem a klientem

7. zaangażowanie klienta do współpracy

8. ustalenie potrzebnych dokumentów.

2. Diagnoza

Opracowana na podstawie rzeczowego rozpoznania diagnoza zawiera zazwyczaj różnicujące podejście do terapii w oparciu o indywidualne studium przypadku (cechy, potrzeby) i nie traci z pola widzenia niepowtarzalności każdej sytuacji oraz konieczności planowania pracy z przypadkiem w zależności od konkretnego problemu. Celem diagnozy jest próba zrozumienia problemu oraz ocena silnych punktów i ograniczeń zdolności jednostki do radzenia sobie w trudnej sytuacji (ograniczenia, motywacje, możliwości). Od diagnozy zależy planowanie oraz sama praca z przypadkiem (terapia).

Na podstawie zgromadzonych i poddanych krytycznej analizie danych, pracownik socjalny formułuje wnioski diagnostyczne czyli diagnozę. Od diagnozy zależy planowanie oraz praca z przypadkiem.

3. Opracowanie planu pomocy

Opracowanie planu postępowania z przypadkiem powinno określać, co, kiedy i jak ma czynić pracownik socjalny w odniesieniu do klienta i jego rodziny (lub innego naturalnego / środowiskowego systemu wsparcia), aby uruchomić proces pomocy, rewalidacji, terapii. Plan powinien być ukierunkowany zarówno na wzmacnianie istniejących systemów wsparcia w otoczeniu społecznym klienta, korygowanie niekorzystnych jego elementów, udzielanie instytucjonalnych form pomocy, jak również kształtowanie korzystniejszych z punktu widzenia procesu pomocy postaw i zachowań klienta. Plan powinien zawierać pewne aspekty zmian, które mają być efektem działań pomocowych.

Opracowanie planu pomocy określa, co, kiedy i jak ma czynić pracownik socjalny, a co klient. Plan pomocy powinien opierać się na jasno sformułowanych celach.

Dlatego trzeba zadać sobie następujące pytania :

1. kto jest głównym adresatem naszych działań, sam zainteresowany, rodzina jego otoczenie,

2. jakich zmian oczekuje tj. czy mają to być zmiany w świadomości klienta, jego zachowaniu czy reakcji emocjonalnej

3. w jakim okresie i w jakim zakresie możemy się spodziewać pozytywnych skutków naszych interwencji.

Należy pamiętać o tym, aby podopieczny rozwinął własną inicjatywę i nauczyć go działać, a nie robić coś za niego (zgodnie z jego możliwościami) Także ustawa o pomocy społecznej uwzględnia zadania dla pracownika socjalnego i klienta w toku planowania i prowadzenia przypadku. Trzeba tak opracować przypadek aby od pomocy przejść do samopomocy.

4. Prowadzenie przypadku

Prowadzenie przypadku według opracowanego planu. Mimo wskazania tego etapu jako kolejnego i zasadniczego w procesie pomocy, trudno zamknąć go w określone ramy czasowe. Jak już wspomniałam omawiając pierwszy etap pracy z przypadkiem (rozpoznanie, diagnozę), rzeczywista interwencja, czyli terapia, rozpoczyna się już od pierwszego kontaktu. Proces rozpoznania jest przecież terapią, o ile pomaga klientowi uzmysłowić sobie, na czym polega problem i dokonać w swej sytuacji życiowych zmian wynikających z tej świadomości . Cele terapii są określane wspólnie przez pracownika i klienta, a sposób prowadzenia przypadku wynika z potrzeb klienta. Jeśli instytucja, którą reprezentuje pracownik socjalny, nie zapewnia odpowiedniego świadczenia czy rodzaju usługi socjalnej, pracownik jest odpowiedzialny za znalezienie zasobów, z których klient mógłby skorzystać. Prowadzenie przypadku powinno być postępowaniem elastycznym, dopuszczającym korygowanie diagnozy i samego planu aby uzyskać najlepszy skutek, tzw. właściwą rewalidację. Rewalidacja oznacza zmianę sytuacji środowiskowej (obiektywnych i subiektywnego odczuwania tych zmian przez podopiecznego) oraz równolegle zmianę świadomości, postaw, zachowań jednostki

Prowadzenie przypadku, jest to najdłuższy tok postępowania z klientem

5. Ewaluacja ( ocena )

Zakończenie wynika z dynamiki zmiany i rozwoju i jest takim momentem, w którym klient powinien z satysfakcją ocenić to, co zostało osiągnięte. Zakończenie stanowi podkreślenie możliwości i zdolności klienta do radzenia sobie z problemami i osiągania celów. Zakończenie jest w istocie sygnałem, że pracownik ma zaufanie do zdolności samodzielnego rozwoju klienta, to ocena efektu procesu pomocy i umocnieniu klienta w przekonaniu o jego zdolności do sprawniejszego funkcjonowania. Sam zaś pracownik socjalny staje się zasobem, który służy klientowi w ukierunkowaniu jego funkcjonowania w określonym środowisku. Właściwie zaplanowane zakończenie pozwala uniknąć powstania patologicznych zależności, nadziei klienta, że odpowiedzialność za jego sytuacje przeniesie się na pracownika socjalnego lub instytucję. Podsumowanie działania powinno zawierać także spostrzeżenia pracownika i jego ocenę efektów procesu pomocy oraz samoocenę klienta i umocnienie klienta w przekonaniu o jego zdolności do sprawniejszego funkcjonowania.

Zakończenie jest sygnałem, że pracownik socjalny ma zaufanie do zdolności klienta,

1. rezultat pomyślny - zakończenie

2. rezultat pośredni -korekta diagnozy i planu działania

3. rezultat niepomyślny -pogłębienie diagnozy, zweryfikowanie diagnoz

( np. nie bezdomny tylko włóczęga )zmiana sposobu postępowania, ostatecznie rezygnacja.

Modele pracy z przypadkiem

W toku rozwoju historycznego pracy socjalnej z przypadkiem wyłoniły się następujące modele:

l. Model psychospołeczny - był pierwszy, jaki opracowano i zastosowano w praktyce pracy socjalnej. Jego psychologiczne korzenie sięgają początku lat dwudziestych XX wieku, gdy zastosowano zasady i teorię psychoanalizy do zdominowanego wówczas przez socjologię podejścia do pracy z przypadkiem. Twórczynią tego modelu była Mary Richmond.

Konceptualizacje i ulepszenie tego modelu zawdzięczamy pracom Gordona Hamiltona i jej współpracownikom z nowojorskiej Szkoły Pracy Socjalnej.

Podejście psychospołeczne z jednej strony uwzględnia strukturę psychologiczną człowieka, z drugiej kontekst społeczny, w którym jednostka żyje. Kontekst społeczny w pracy z przypadkiem musi być postrzegany szeroko: a więc nie tylko rodzina, ale także sąsiedzi, przyjaciele, pracodawcy oraz instytucje o wymiarze lokalnym i globalnym - organizacje społeczne, placówki służby zdrowia, pomocy społecznej i inne instytucje państwowe. Psychoterapia i terapia społeczna to formy działania stosowane w tym podejściu w celu mobilizacji sił jednostki i otoczenia społecznego dla stworzenia lepszych możliwości rozwoju osobowości jednostki i jej realizacji w otoczeniu społecznym.

Takie rozumienie pracy socjalnej jest bliższe koncepcjom polskiej szkoły pedagogiki społecznej wypracowanym już w okresie międzywojennym przez Helenę Radlińską. Według niej ludzie są zdolni do zmian warunków swego życia, odwołując się do własnych doświadczeń, ale także możliwości środowiska lokalnego, jego tradycji, instytucji i urządzeń. Poprzez pracę z przypadkiem należy z jednej strony inspirować, stymulować, edukować jednostkę, dając jej impuls i wiedzę o tym, jak kreować siebie i kierować własnym życiem. Z drugiej strony należy zmieniać warunki społeczne, bowiem to one decydują o funkcjonalności lub dysfunkcji środowiska.

2. Model funkcjonalny - powstał w latach trzydziestych w pensylwańskiej Szkole Pracy Socjalnej. Do współtwórców tego podejścia należały Jessie Taft i Virginia Robinson.

W modelu tym położono nacisk na relacje zachodzące między jednostką i jej otoczeniem oraz dynamiczne wykorzystanie czasu w pracy z przypadkiem. Na ogół unikano kategorii diagnostycznych (przyczynowo-skutkowych), gdyż zwykle miały one ograniczoną przydatność w praktyce pracy socjalnej.

Podstawowe założenia tego kierunku to:

1) rozumienie natury ludzkiej tak jak to widzi psychologia rozwojowa, polegające na podkreślaniu własnej roli jednostek w rozwoju i dokonywaniu wyborów oraz nawiązywanie takich relacji z otoczeniem (również pracownikiem socjalnym), które sprzyjają kreowaniu samego siebie

2) ujmowanie metody indywidualnego przypadku nie jako formy psychospołecznej terapii jednostek i rodzin, ale jako metody takiego administrowania usługami społecznymi, by zostały one w jak najlepszy sposób użyte dla dobra jednostki i społeczeństwa;

3) traktowanie caseworku jako procesu, w trakcie którego zasoby i świadczenia społeczne są udostępniane jednostce (odpowiedzialność pracownika socjalnego obejmuje w tym przypadku tylko kontrolę tego procesu, a nie osiągniecie jakiegoś z góry określonego celu).

Podejście funkcjonalne podkreśla znaczenie instytucji społecznej w procesie zaspokajania potrzeb jednostek. Funkcjonalność instytucji pomocy społecznej wobec problemów życiowych jej klientów odzwierciedla kierunek ewolucji w rozumieniu idei pracy socjalnej. Według tego modelu rozwiązywanie problemu jednostek winno odbywać przez wyspecjalizowane agencje, podejmujące określoną działalność pomocową, dotyczącą określonej klasy zjawisk (np. bezrobocia, samotnego rodzicielstwa, przemocy). Funkcje, zadania i środki takiej agencji winny być jasno określone, a oferta socjalna jednorodna. Pracownik socjalny pracujący w danej instytucji musi posiąść specjalistyczną wiedzę z danej dziedziny (klasy problemów), stając się w praktyce częścią oferty instytucji.

Cechą charakterystyczną funkcjonalnego modelu była tendencja do poszukiwania rozwiązań systemowych, usprawniających funkcjonowanie człowieka w środowisku, ograniczanie uzależniającego wpływu pracownika socjalnego na przebieg działań naprawczych w procesie pomocy, w który zaangażowane są różne agencje, zgodnie z kryterium funkcjonalnym.

3 Model zorientowany na rozwiązywanie problemów rozwinięty został w latach pięćdziesiątych przez Helen Perlman z Chicago. Ta odmiana metody pracy z przypadkiem koncentruje się na osobie mającej problem, poszukiwaniu możliwych rozwiązań problemu, podjęciu decyzji i działaniu ukierunkowanym na przezwyciężanie problemu. Ważne jest, by to osoba potrzebująca pomocy wskazała problem (subiektywne spojrzenie osoby w danej sytuacji), a pracownik socjalny wspomógł ją jedynie w identyfikacji problemu i ewentualnym ukierunkowaniu oraz wsparciu w procesie jego rozwiązywania.

Celem pracy socjalnej w tym podejściu jest jak najpełniejsze zaangażowanie klienta w działania pomocowe oraz zmobilizowanie sił wewnętrznych i zewnętrznych na rzecz zadowalającego (lub / i) satysfakcjonującego spełniania roli. W tym modelu pełne zastosowanie może znaleźć kontrakt socjalny.

Pracownik i klient mają osiągnąć porozumienie co do konkretnego problemu, jakiemu należy zaradzić i przypuszczalnego czasu trwania

4 Model modyfikacji zachowań - rozwinięty został w pracy socjalnej w latach sześćdziesiątych, w oparciu o psychologie behawioralną, zwłaszcza przez Edwina Thomasa z Uniwersytetu Michigan.

Podejście to opiera się na wynikach badań Skinnera, Eysencka, Gantta, a przyjmuje, że:

1) zachowania jednostki przypadają głównie na dziedzinę reakcji lub działań operacyjnych;

2) zachowania zostały wyuczone w procesie wytwarzania odruchów

3) podlegają tym samym prawom uczenia się jak tzw. zachowania normalne;

4) zachowania jednostki podatne są na modyfikację poprzez staranne zastosowanie tego, co wiadomo o uczeniu się i modyfikacji.

Praca socjalna z przypadkiem w ujęciu tego modelu koncentruje się na różnych formach terapii wzmacniającej pożądane oraz osłabiającej niepożądane zachowania i jest zorientowana zadaniowo. Modyfikacja zachowań i praca nad problemem organizuje się wokół zadań lub czynności problemowych wypracowanych wspólnie przez pracownika i klienta. Zadanie może wyznaczać ogólny kierunek działań klienta, np. „poprawić kontakty w rodzinie" lub określić zachowania dotyczące konkretnych sytuacji, choćby „zatelefonować do żony i zawiadomić o późniejszym powrocie do domu". Pracownik skupia swe wysiłki na tym, aby pomóc klientowi w wykonaniu pewnych zadań. Wykorzystuje w tym celu eklektyczną kombinację działań interwencyjnych - od rozwoju wewnętrznego do przekazania zewnętrznych czynników wzmacniających.

W praktyce pracy socjalnej omówione powyżej modele zdają się być raczej podejściami terapeutycznymi, a nie ogólnymi teoriami pracy z przypadkiem i ulegają ciągłym przeobrażeniom, będąc wzbogacanymi o nowe doświadczenia profesjonalne. Ich przyszły rozwój zależy od możliwych zastosowań w praktyce, od metod użytych do badania tej praktyki i wyjaśniania pojęć na temat różnorodności zastosowań różnych podejść,

Zasady stosowane w metodzie indywidualnych przypadków

Bez względu na rodzaj przypadku w procesie pomocy muszą być realizowane i towarzyszyć mu od pierwszego kontaktu z klientem określone reguły postępowania:

a) zasada akceptacji - polegająca na respektowaniu podopiecznego jako osoby ze wszystkimi jego problemami i trudnościami, zrozumienie dla jego nieporadności, odmienności, szacunek dla jego osobistych decyzji i wyborów;

b) zasada komunikacji - nawiązanie interakcji opartej na jasności i precyzji używanych pojęć, symboli lub terminów, rozumienie swoich intencji i wypowiedzi, ról i przedsięwzięć (właściwa interpretacja komunikatów werbalnych i niewerbalnych przez obie strony interakcji). Pracownik socjalny i klient mają prawo nie zgadzać się ze sobą, czy też prezentować odmienne preferencje do sposobu postrzegania lub rozwiązania problemu, ale muszą się rozumieć;

c) zasada indywidualizacji - koncentruje się na tym, by pracownik socjalny, korzystając z zasobu wiedzy i własnego doświadczenia zrozumiał, że jego klient, będący w określonej sytuacji problemowej, choć jest podobny do całej klasy ludzi w analogicznej sytuacji, musi być traktowany wyjątkowo. Pracownik socjalny widzi specyfikę jego trudności oraz złożoności problemu i stara się pomagać ze zrozumieniem: Jakie wzory zachowań są dominujące w jego relacji z otoczeniem i jak można je wykorzystać w procesie pomocy? Jakie są potrzeby i oczekiwania klienta nic tylko w odniesieniu do instytucji, ale przede wszystkim względem pracownika socjalnego?

d) zasada uczestnictwa - aby podopieczny był w stanie przełamać swą niechęć do aktywności i odzyskać równowagę psychiczną oraz zaangażować wszystkie swoje siły w proces działań korygujących i naprawczych, musi od samego początku aktywnie i świadomie uczestniczyć w tym procesie. Pracownik socjalny już od nawiązania pierwszego kontaktu stara się określić charakter tego uczestnictwa poprzez zastosowanie tzw. kontraktu socjalnego;

e) zasada zaufania i poszanowania prywatności - by klient mógł w pełni uczestniczyć w procesie rozwiązywania swoich problemów, był w stanie zaakceptować pracownika socjalnego jako swojego powiernika i doradcę, musi mieć przekonanie, że wszystkie informacje, jakich udziela w trakcie wywiadów, zostaną wykorzystane wyłącznie na użytek rozwiązania jego problemów i w takim zakresie, w jakim on sobie tego życzy. Nie mogą być one także przedmiotem dyskusji poza kręgiem zawodowym osób zaangażowanych w proces pomocy.

Obecnie zasady pracy socjalnej w tym aspekcie obwarowane są dodatkowymi regułami zawartymi zarówno w Kodeksie etycznym pracownika socjalnego oraz Ustawie o ochronie danych osobowych;

f)zasada samoświadomości - zarówno pracownik socjalny, jak i klient mają własny system motywacji i oceny zjawisk. Należy jednak umieć oddzielić stosunki z podopiecznym - czyli motywację zawodową i konieczność służenia pomocą potrzebującym — od osobistych preferencji czy uprzedzeń.

Case management jako odmiana metody prowadzenia przypadku

Case management (kierowanie przypadkiem, zarządzanie, administrowanie) to teoretyczno-praktyczna koncepcja organizowania systemu pomocy społecznej, która powstała w Stanach Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych. Ze względu na niefortunne i nie do końca adekwatne tłumaczenie słowa „management", proponuje się używanie oryginalnej nazwy tej odmiany metody pracy z przypadkiem.

Konsekwencje przemian cywilizacyjnych i społecznych sprawiają, że symptomy niedostosowania społecznego w zmieniającej | rzeczywistości przejawia każdy człowiek i każdy w jakimś f potrzebuje pomocy. Trzeba wiec budować taki system usług socjalnych, nastawiony na pomoc ludziom w warunkach przejściowych (tracących lub zmieniających pracę, rozwodzących się, zakładających rodziny itp.), który nie tylko pozwoli człowiekowi przetrwać, zachować swoją tożsamość, lecz jeszcze umożliwi rozwój. Dynamikę tego procesu najlepiej oddaje przekonanie o konieczności przesuwania centrum zainteresowania problemami społecznymi z tego, kim człowiek jest, w kierunku kim się staje. Toteż nie ratownictwo i opieka winny być ośrodkami zainteresowania organizatorów nowoczesnego systemu socjalnego, lecz tworzenie sieci różnorodnych instytucji: doradczych, wspierających, terapeutycznych, edukacyjnych, animacyjnych itp.

Zgodnie z takim podejściem case management to sposób pomocy polegający na dostosowaniu strategii usług socjalnych oraz istniejących możliwości i świadczeń do potrzeb klienta bądź też krótkoterminowa nowa, zadaniowa pomoc w rozwiązywaniu codziennych (doraźnych) problemów klienta. Case management jest więc sposobem pracy z przypadkiem, w którym pracownik socjalny staje się „informatorem", doradcą, adwokatem bądź rzecznikiem klienta (podopiecznego) będąc administratorem bądź organizatorem pewnego zakresu i socjalnych.

W wielu instytucjach sieci pomocy społecznej o charakterze otwartym, takich jak centra interwencji, poradnie specjalistyczne, a nawet ośrodki pomocy społecznej, ta odmiana pracy socjalnej z przypadkiem rzeczywiście może znaleźć swoje zastosowanie. Strategie case managementu związane z analizą działań menedżerskich, planowaniem i organizowaniem pomocy w ciągłych usprawnień i mogą być emitowane chociażby w for! projektów socjalnych na rzecz jednostek dotkniętych określonymi typami problemów.

Metoda pracy z indywidualnym przypadkiem (casework) - to sztuka czynienia różnych rzeczy dla różnych ludzi i z różnymi ludźmi, we współpracy z nimi po to, aby osiągnąć równocześnie ich własny oraz społeczny rozwój.

Metodę indywidualnego przypadku można określić jako działanie „twarzą w twarz", naturalny dialog między ludźmi. Polega ona na otoczeniu opieką i kierowaniu rozwojem poszczególnych mieszkańców domu pomocy społecznej. Praca terapeuty zajęciowego, pracownika socjalnego stosującego tę metodę, polega na zrozumieniu problemów jednostki i stworzeniu warunków sprzyjających jej rozwojowi. Metoda ta może mieć zastosowanie w każdym domu pomocy, zarówno w stosunku do mieszkańców sprawiających szczególne trudności, wymagających rozbudzenia zainteresowań, jak j tych, którzy są aktywni. Sens tej metody tkwi w bezpośrednim, osobistym, indywidualnym kontakcie terapeuty z mieszkańcem domu i dobieraniu zajęć najwłaściwszych dla danej osoby z uwzględnieniem jej sprawności i możliwości psychofizycznych. Relacje interpersonalne w toku pracy z indywidualnymi osobami nigdy nie przebiegają w ten sam sposób dla wszystkich mieszkańców domu pomocy, ale powinny być skoncentrowane na podstawowych potrzebach danego człowieka. Jedną z najważniejszych funkcji tej metody jest dostarczanie podopiecznemu doświadczeń i motywacji, których brakuje w jego życiu, i zaspokajanie jego potrzeb.

Mieszkańcy domu pomocy społecznej często cierpią z powodu kryzysu tożsamości. Nie zawsze potrafią określić swoje potrzeby i zainteresowania. Problemy te najczęściej są wynikiem przeżywania wielu problemów przed zamieszkaniem w domu pomocy społecznej, związanych z pełnieniem określonych ról społecznych (matki, babci, dziadka, pracownika).

Przy zastosowaniu tej metody należy przyjąć zasadę, że nie ma osób nie nadających się do uczestnictwa w zajęciach terapeutycznych.

METODA PRACY Z GRUPĄ

1. pojęcie grupy , cele pracy z grupa

2. Zasady obowiązujące w metodzie grupowej

3. Rodzaje grup

5. Etapy tworzenia grupy

Jakie elementy są niezbędne do tego, aby powstała udana grupa?

Zasady zawierania i ustalenia zawarte w kontrakcie

Rodzaje grup, które mogą być tworzone przez pracowników socjalnych

Role pracownika socjalnego związane z metodą grupową

W jakich sytuacjach można wykorzystywać metodę pracy grupowej

Korzyści wynikające z uczestnictwa w grupie

Cechy i umiejętności prowadzącego grupę

Plusy i minusy grupowego odejmowania decyzji

Techniki animacji bez aktywnego udziału publiczności

Techniki animacji z aktywnym udziałem publiczności

Uczestnictwo w grupie pozytywnie oddziałuje na jednostkę. W grupach jednostki odnajdują możliwość ekspresji i działania. Społeczeństwo przekazuje swoje normy, wartości, kulturę. W grupach uczymy się kontaktów z innymi. Możemy też ocenić nasz wpływ na innych oraz poznać konsekwencje naszych czynów. Grupa daje możliwość poznania samego siebie, pozytywów i negatywów, kształtuje poczucie własnej wartości. Udział w małej grupie stwarza możliwość przezwyciężenia samotności, daje poczucie przynależności i bezpieczeństwa. W grupie poszukujemy akceptacji i uznania, a także poczucia, że liczymy się dla innych. Ale grupa wzbudza też obawę przed zlekceważeniem, odrzuceniem lub koniecznością upodobnienia się do grupy, a więc utraty indywidualności.

Grupa może być tłem jak i środkiem wykorzystanym w pracy socjalnej do wywołania zmian w jednostkach, organizacjach czy społecznościach lokalnych. Korzystny wpływ grupy na jednostkę realizuje się, jeśli grupa stanowi dla jednostki oparcie. W trudnych sytuacjach życiowych pozwala uciec przed poczuciem osamotnienia i izolacji, wyzwala postawy altruistyczne, uczy wrażliwości oraz dzięki procesom wzajemnego naśladowania ułatwia kształtowanie umiejętności społecznych.

Według H. Radlińskiej metoda grupowa - polega na spożytkowaniu grupy i stosunków wewnątrz grupowych dla rozwoju jednostki oraz na dopomaganiu grupie w jej rozwoju.

R. Wroczyński ,, metoda ta jest próbą powiązania zerwanych nici łączących jednostkę z najbliższą grupą społeczno - zawodową, terytorialną, rówieśniczą, rodzinną”. Grupa stanowi źródło pozytywnych bodźców działających na jednostkę, a jednocześnie stwarzającą podstawowe więzi społeczne.

Praca z grupą według A. Kamińskiego jest jedną z powszechnie stosowanych metod pracy socjalnej i jest określana ,, jako sposób organizacji procesu pomocy w którym pracownik socjalny ma przed sobą zespolony przez wspólne zadanie zbiór osób, wiąże go nie tylko dialog z poszczególnymi członkami zbiorowości, ale i umiejętność przewodzenia lub przodowania w grupie i takiego oddziaływania na grupę, aby na straży zadań i zwyczajów sugerowanych przez pracownika socjalnego stał nie tylko on, lecz także członkowie grupy.”

W metodzie grupowej pracownik socjalny ma przed sobą zespolony, przez wspólne zadania, zbiór osób, wiąże go dialog z członkami zespołu, przewodzi grupie oraz tak oddziałuje na grupę, aby stała się partnerem w działaniu i się usamodzielniła.

Wg Gizeli Konopki- ,, metoda grupowa to metoda pracy socjalnej, która pomaga jednostkom wzbogacić ich funkcjonowanie społeczne poprzez celowe doświadczenia grupowe i radzić sobie bardziej efektywnie z ich osobistymi, grupowymi lub społecznymi problemami.”

Allan Brown uważa, że ,, praca grupowa stwarza kontekst, w którym jednostki pomagają sobie nawzajem i może dawać jednostkom jak i grupom możność wpływu w zakresie problemów osobistych, grupowych, organizacyjnych i społecznych”

Ch. Garvin uważa, że ,, prowadzący grupę musi skoncentrować się na pomaganiu uczestnikom grupy w stawaniu się systemem wzajemnej pomocy. Głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni indywidualnie lub zbiorowo.''

Głównym celem jest:

• uruchomienie w grupie wzajemnej pomocy

• wspólne rozwiązywanie problemów

• wzajemne oddziaływanie na siebie

• dążenie do wzmocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego

• nauczenie uczestników grup wykorzystania doświadczenia grupowego w funkcjonowaniu w różnych sytuacjach grupowych w życiu realnym.

Grupa może pomóc:

• osiągnąć wspólnie założone cele

• dokonać pożądanych zmian u osób doznających różnych problemów osobistych, rodzinnych, zawodowych

• wspomóc samorozwój, wzbogacić osobowość

• zastosować połączenie terapii osobistego samorozwoju i samospełnienia.

II Zasady obowiązujące w metodzie grupowej wg T. Pudełko

1) zasada dobrowolności- powstaje z własnej woli i identyfikuje się z grupą

2) zasada styczności osobistej- wszyscy członkowie powinni się znać i pozostawać ze sobą twarzą w twarz, pozwala to na dostrzeżenie każdego członka oraz stwarza możliwość wzajemnego oddziaływania na siebie

3) zasada samorządności- członkowie grupy z własnej inicjatywy i własnymi sposobami korygują swoje zachowania, wspólnie podejmują działania biorąc za nie odpowiedzialność

4) zasada wzajemnego wspomagania - pracownik socjalny powinien współuczestniczyć i przy pomocy grupy przygotować ją do wzajemnego rozwiązywania problemów jednostki. Nie należy wyręczać członków grupy, bo to może doprowadzić do bierności i pozbawić samodzielności

5) zasada demokratycznego działania- to sposób kierowania grupą na zasadach współpracy, wspólnego rozwiązywania problemów i wspomagania się

6) zasada perspektyw działania- ważne jest ukazanie celów grupy, możliwości oraz stymulowanie do eksperymentowania

7) zasada wykorzystania doświadczenia grupowego

Wg Clary Kaiser:

1) zasada kształtowania autonomii grupy - prowadzący grupę pełni rolę wspomagającą i ułatwiającą tj. pomaga w zdobywaniu większej samodzielności i umiejętności samopomocy

2) zasada stosowania wiedzy naukowej w organizacji procesu grupowego tj. obserwacja, analiza, diagnoza

3) zasada świadomego i intencjonalnego kierowania, interakcjami w grupie tj. skupianie się na potrzebach jednostek oraz celach grupy określanych przez wypowiedzi i zachowania, a także oczekiwania instytucji

4) zasada samowiedzy i świadomego czerpania z własnych zasobów tj. wykorzystywanie swojej osobowości

5) zasada akceptacji grupy i rozumnej empatii tj. akceptacja dla ludzi, ale nie dla wszystkich ich zachowań, realizacja społecznych wymogów i zadań zgodnie z przyjętymi normami

6) zasada uznania autonomii grupy tj. pozwolić grupie na wytworzenie swojego systemu norm i wzorców zachowań

7) zasada konstruktywnego stosowania ograniczeń tj. własny autorytet - cechy osobiste prowadzącego, różne ćwiczenia mające możliwość doznania i refleksje członków grupy. Należy ograniczenia nakładać rozważnie , zarówno wobec jednostek , jak i całości grupy.

8) zasada indywidualizacji - poprzez odpowiednie kierowanie grupą wzbudza się w jednostce poczucie własnej indywidualności

9) zasada świadomego równoważenia konfliktów w grupie tj. pozwolenie na konflikt, gdy to konieczne i powstrzymanie, gdy szkodzi. Zdolność udzielenia pomocy poszczególnym członkom nie tylko poprzez poświęcenie im osobistej uwagi, ale także przez umieszczenie go w relacjach z innymi członkami grupy.

10) zasada komunikacji tj. świadome stosowanie środków werbalnych i niewerbalnych oraz umiejętnie ich rozumienie.

III Rodzaje grup

a) wg Aleksandra Kamińskiego:

1) grupy rozwojowo-wychowawcza- to zbiór osób normalnie funkcjonujących społecznie. Grupy te mają wspierać rozwój osobowości jednostki ( np.; grupy zainteresowań, koła zainteresowań).

2) grupy rewalidacyjna- mają zastosowanie w stosunku do grup dzieci , młodzieży dorosłych zagrożonych dewiacjami, nieprzystosowaniem lub dotkniętych tymi zjawiskami. Celem jest usprawnienie ich społecznego funkcjonowania. Grupy takie nastawione na profilaktykę niedostosowania społecznego mogą być tworzone w placówkach opiekuńczo- wychowawczych, świetlicach socjoterapeutycznych

3) grupy psychoterapeutyczne- są organizowane dla osób nieprzystosowanych społecznie, przejawiających zachowania dewiacyjne, służą usprawnianiu społecznemu i psychicznemu jednostek w oparciu o techniki psychoterapeutyczne ( np.; poradnie specjalistyczne , świetlice terapeutyczne, placówki resocjalizacyjne)

b) wg Zastrow'a

1) grupy rekreacyjne- np.: zajęcia rozrywkowe, organizacja zajęć rekreacyjnych

2) grupy socjalizacyjne- prawidłowa socjalizacja, kształtowanie lub zmiana postaw i zachowań (rozwijanie kompetencji interpersonalnych, zwiększanie wiary w siebie, planowanie własnej przyszłości)

3) grupy umiejętności rekreacyjnych- usprawnianie zespołu umiejętności indywidualnych uczestników oraz umożliwienie bardziej aktywnego i twórczego spędzania czasu wolnego

4) grupy edukacyjne- pogłębianie wiedzy, uczenie się bardziej złożonych umiejętności

5) grupy samopomocy - tworzone przez ludzi i dla ludzi dzielących ten sam problem psychologiczny, społeczny czy zdrowotny w celu wzajemnego wsparcia

6) grupy problemowe i decyzyjne- tworzone w celu rozwiązania konkretnego problemu lub podjęcia decyzji grupowej np. stworzone w celu opracowania projektu, programu

7) grupy terapeutyczne- celem funkcjonowania tych grup jest doprowadzenie swoich członków do głębokiego zbadania ich problemów oraz wypracowanie strategii ich rozwiązywania.

8) grupy spotkaniowe - celem tych grup jest umożliwienie wejścia w bliższe kontakty interpersonalne z innymi oraz pomoc w poznaniu i ocenie samego siebie.

Etapy tworzenia grupy:

1) Dostrzeżenie problemu- pomysł utworzenia grupy wynika z zauważonych przez pracownika socjalnego potrzeb konkretnej populacji. Skoro potrzebę się dostrzeże należy ją zanalizować i ocenić. Ocena to określenie, jakiego rodzaju jest to potrzeba, jak się objawia i kogo dotyczy. Jeżeli ludzie są sprawą zainteresowani i mają motywację do działania to propozycja pracownika będzie przyjęta przychylnie.

2) Opracowanie projektu działania - należy określić sposoby działania, niezbędne środki do realizacji, cele ogólne. Pracownik socjalny w pracy z grupą określa cele szczegółowe, skład grupy. Cechy członków grupy- rodzaj członkostwa ( dobrowolne, przymusowe, grupy zamknięte, otwarte). Zasady doboru członków grupy- negocjacja projektu z placówką zatrudniającą, z władzami itp., z przyszłymi członkami grupy ( indywidualne rozmowy przed I spotkaniem lub na I spotkaniu)

3) Negocjacje projektu metodycznego działania (prowadzi się je z placówką i z przyszłymi członkami grupy, z władzami ), opracowanie umowy

IV Etapy procesu grupowego:

1. Tworzenie grupy - na tym etapie ludzie z różnymi oczekiwaniami, potrzebami i doświadczeniami społecznymi wkraczają do na ogół nieznanej sobie zbiorowości innych, aby stworzyć grupę. Zjawiska zachodzące na tym etapie mogą utrudniać, a nawet uniemożliwiać jej powstanie np.

• nowi uczestnicy grupy szukają poszczególnych jednostek, do których czują sympatię i z którymi mogliby się w „grupie trzymać”, mogą także powstać antypatie, natomiast jeśli grupa powstaje z ludzi znających się wcześniej, odtwarzają się poprzednie więzi interpersonalne, mogą powstać podgrupy i kliki. Takie zjawiska utrudniają integrację grupy.

• uczestnicy mogą wykazywać skłonność do podporządkowania się, a nawet zależności od pracownika prowadzącego grupę. Taka sytuacja sprzyja narzuceniu grupie celu i form działania przez prowadzącego. Sami członkowie grupy są mało aktywni.

• osoby ekstrawertywne okresowo mogą uzyskać autorytet w grupie tylko dlatego, że łatwiej im zabrać głos, a nie dlatego, że wnoszą wartości ważne dla grupy ze względu na jej cel.

Pracownik socjalny powinien:

- ułatwić poznanie się uczestników grupy, stwarzają od samego początku okazję do współdziałania poszczególnych osób z innymi

- wyraźnie omówić cel tworzenia grupy, przeprowadzić dyskusję

- ustalić zasady i zawrzeć kontrakt

- przedstawić koncepcję swojej roli i sposobów pracy z grupą

- rozpocząć kształtowanie norm i wartości grupowych

- dbać, aby wszyscy zaistnieli w grupie

1. Stabilizacja jej struktury i norm - w tym etapie zachodzą następujące zjawiska:

a) uczestnicy podejmują działania, które mają im zapewnić pożądane miejsce w grupie, dochodzi do ustalenia hierarchii członków, ich wpływu na innych i nasilenie aktywności w osiąganiu celów wspólnych grupy,

b) członkowie grupy pokonawszy początkowe obawy przed odrzuceniem, zaczynają obawiać się o utratę własnej indywidualności, pojawia się niepewność o to co jednostka może osiągnąć dzięki grupie i jak grupa może jej pomóc,

c) następuje też obserwacja reakcji członków na zachowanie zgodnie lub nie z kontraktem.

Zadania pracownika socjalnego:

- korygowanie zachowań niezgodnych z kontraktem

- intensyfikowanie współpracy w grupie, prowadzące do pierwszych sukcesów

- wspólne podejmowanie decyzji , ocenianie jakości podjętych decyzji

- wzajemna pomoc

- pomaganie, aby członkowie grupy czuli się współodpowiedzialni

Techniki stosowane na tym etapie: sprawna komunikacja, parafrazowanie,

informacja zwrotna, tryb przypuszczający, modelowanie, trenowanie i

kształtowanie.

3. Realizacja celu grupowego - po osiągnięciu względnej stabilizacji grupy zaczyna się najbardziej produktywny etap procesu grupowego. Uczestnicy mogą już współpracować, czują się dobrze w grupie, to już demokratyczny mikroświat. Grupa powinna być samorządna i działać na zasadzie odpowiedzialnej autonomii oraz powinna być zdolna do wytworzenia środków i ustalenia granic swoich własnych zmian . Zmiana nie powinna być postrzegana jako zagrożenie dla istnienia grupy.

Zadania pracownika socjalnego: wspieranie, motywowanie, dowartościowywanie,

wyciszanie ewentualnych konfliktów

4. Ocena efektów działania i decyzja o jej dalszym istnieniu lub rozwiązaniu - ocena efektów działania jest stałym elementem korygującym postępowanie. Ocenę należy przeprowadzić przez dyskusję, na piśmie (ankieta), zakres i wyniki oceny powinny być przedyskutowane z uczestnikami grupy. Prowadzący powinien uświadomić grupie, czego dokonała, co osiągnęła jako całość i osobiście. Należy poinformować gdzie? , jak? można otrzymać wsparcie w razie potrzeby.

W metodzie grupowej ważne jest:

1. wzajemne oddziaływanie na siebie członków grupy,

2. każdy powinien mieć możliwości zaspokojenia własnych potrzeb,

3. praca każdego z członków powinna przyczyniać się do prawidłowego i coraz lepszego działania grupy jako całości.

Zasady kontraktu

Zasada dyskrecji, zasada tolerancji, zasady porozumiewania w grupie ( nie oceniaj, nie mów o nieobecnych , nie krytykuj, mów od ja, pozwól się wypowiedzieć do końca )

Uczestnik ma prawo :

- kierowania swoim poziomem aktywności

- kierowania swoim poziomem otwartości

- wyrażania swojego sądu i opiami na dany temat

- zachowania i odczuwania w własny indywidualny , w sposób nie naruszający zasad przyjętych przez grupę.

Opracować projekt grupy

1. Nazwa grupy 2. Uzasadnienie powstania grupy 3. Charakterystyka grupy ( ilość osób, sposób rekrutacji, wiek członków, grupa otwarta, zamknięta)

4. Cele funkcjonowania grupy 5. Program pracy grupy - na dwa tygodnie

6. Formy pracy 6. Pomoce niezbędne do realizacji 7. Miejsce spotkań

8.Terminy spotkań 9. Współpraca ( instytucje ,osoby) 10. Koszty 11. Przewidywane efekty

Projekt to interdyscyplinarne przedsięwzięcie, prowadzące do osiągnięcia zaplanowanego celu, zgodnie z określoną specyfiką, przy użyciu określonych zasobów tj.: czasu, zespołu, budżetu. Rezultatem projektu jest przewidywana zmiana. Interdyscyplinarność tego działania polega na połączeniu wiedzy z zakresu przeróżnych przedmiotów: prawa, zarządzania, polityki społecznej, metodyki i metodologii pracy socjalnej, elementów psychoterapii i psychopatologii.

Każdy projekt musi mieć sprecyzowany cel swojego działania. Końcowym efektem jest zmiana, która ma zaistnieć po realizacji projektu. Realizacja projektu ma poprawić sytuację na lepsze. Nie jest istotne, czy przedmiotem projektu będzie zakup jakiś dóbr materialnych, najważniejsze jest to, że w efekcie realizacji projektu poprawi się sytuacja osób, do których jest skierowany projekt. Tylko projekty, które odpowiadają na potrzeby ludzi, można uznać za dobre i zarazem nadające się do realizacji i dofinansowania.

Projekt socjalny w polityce społecznej uwzględnia koncepcję celowościową, która wyznacza specyficzne jego miejsce w polityce społecznej. Opracować projekt tzn. zwerbalizować wyobrażenia. W proces ten angażuje się sferę intelektualną, kiedy odpowiednio stosujemy wiedzę dotyczącą przedmiotu i sposobu działań.

Każdy z rodzajów projektów socjalnych wymaga zastosowania odmiennej formy pracy z populacją, może to być badanie- działanie -kształcenie, analiza instytucjonalna czy analiza systemowa, ale łączy je dbałość o to, aby od pierwszego momentu podopieczny czy użytkownik placówki był włączony w proces projektowania. również ocena zmian u tych, do których działanie zostało skierowane, a także wszystkich pozostałych uczestników projektu.

W pracy socjalnej projekt odnosi się do populacji (jednostek, grup, społeczności lokalnej lub instytucji) znajdującej się czasowo bądź trwale w sytuacji trudnej. Projekt to forma działania, która zmierza do wyjaśnienia i rozwiązania problemu.

Pracownik socjalny musi na podstawie dynamiki zmian i znajomości sytuacji społecznej, psychologicznej, w jakiej znajduje się grupa czy podopieczny, precyzyjnie określić cele zmian, jakie zamierza osiągnąć oraz środki potrzebne do realizacji.

Należy podkreślić, iż pracownik socjalny jest jednym z elementów biorących udział w projekcie obok instytucji, w której działa. Praca metodą projektu socjalnego może odbywać się z jednostką, grupą, społecznością, przy współdziałaniu instytucji, które współpracują przy jego realizacji.

Realizacja projektu jest bardzo złożona, przebiega według przyjętej strategii działania, na którą mają wpływ różne czynniki np.: zasoby ludzkie, materialne, czasowe, cechy osobowościowe, predyspozycje indywidualne osób biorących udział w projekcie, potrzeby jednostkowe, grupowe i środowiskowe. Do strategii należy również przewidywanie jak przebiegać będzie rozwój tych elementów oraz ich wzajemne oddziaływanie.

Występowanie tych różnych czynników powoduje, iż projekt socjalny charakteryzuje niepowtarzalność, konieczność łączenia różnych technik oraz realizację przedsięwzięcia w różnych etapach - co sprawia, że osiągnięcie celu głównego staje się prostsze.

Projekt socjalny jest dość nowym modelem pracy socjalnej, nie mniej jednak „coraz szersze stosowanie projektów socjalnych spełnia ważne funkcje społeczne: dynamizuje społeczność, sprzyja integracji i koordynacji podmiotów zaangażowanych w działanie, oddziaływuje kompensacyjnie, terapeutycznie i wzmacnia rozwój”

Projekt nastawiony jest na dokonywanie zmian jednostkowych, grupowych, środowiskowych, które to są ściśle związane z realizacją zadań pomocy społecznej. Istnieją trzy elementy, które różnicują akcentowanie poszczególnych funkcji projektu socjalnego: funkcji antycypacyjnej, edukacyjnej i społecznej (funkcja antycypacyjna projektu odnosi się do przewidywania zdarzeń i rezultatów działania).

Etapy projektu

1) Określenie norm- Każdy projekt powinien odnosić się do norm istniejących w instytucji. Normy- wspólne i jednakowe dla wszystkich, nadają charakter całej instytucji decydując o jej odrębności, inności, a tym samym warunkują typ projektowanych działań. Warto podkreślić, że nie wystarczy samo zadeklarowanie, wskazanie ich. Trzeba móc je odnaleźć w proponowanych działaniach, metodach. Każdy użytkownik powinien znać normy przyjęte przez instytucję i uważać je za istotne i ważne.

2) Sformułowanie statutu instytucji- Kolejny etap polega na takim doprecyzowaniu norm, aby określić, komu ma służyć dana instytucja i do jakich zadań została powołana. Może być powołana np. do:

- zapobiegania zjawisku nieprzystosowania społecznego

- wspierania prawidłowego rozwoju jej użytkowników

- wzmacniania solidarności społecznej

- pomocy w określeniu potrzeb użytkowników

3) Poznanie użytkowników. W tej fazie projektu musimy odpowiedzieć na pytanie- dla kogo jest przeznaczona dana instytucja, stąd też niezbędna jest dokładna prezentacja użytkowników, której można dokonać wg następującej kategoryzacji:

- wiek, płeć, preferencje religijne

- liczba osób w danej instytucji - kobiet i mężczyzn

- status społeczny i pochodzenie społeczne

- rodzaj zgłaszanych problemów np.; rodzinne, zdrowotne.

Jeżeli projekt dotyczy instytucji już istniejącej, warto zwrócić uwagę na sposób, w jaki zostali scharakteryzowani użytkownicy. Studiując różnego rodzaju dokumentację, możemy dostrzec, czy mówi się o nich z zachowaniem przysługującego im szacunku, czy uwzględnia się zarówno ich braki, jak i zalety- „ dobre strony”.

3) Ujawnienie potrzeb. W tym studium opracowywanego projektu dajemy wyraźne uzasadnienie powodów, dla których jego przygotowanie stało się ważne. Wraz z użytkownikami ustalamy listę uniwersalnych potrzeb, wspólnych wszystkim członkom, wzorując się np. na „piramidzie potrzeb” Maslowa.

Przystępując do ustalenia listy potrzeb użytkowników nie można pomylić potrzeb ze środkami umożliwiającymi odpowiedź na nie oraz nie można uniknąć odpowiedzi na kilka pytań:

- w jaki sposób i przez kogo zostały określone potrzeby i czy w ich formułowaniu brali udział wszyscy członkowie instytucji?

- na które ze zgłoszonych potrzeb należy odpowiedzieć natychmiast i czy wszyscy użytkownicy uważają je za najpilniejsze?

- czy istnieje duża rozbieżność między sytuacją aktualną a postulowaną, tzn. jaka jest szansa, by pozytywnie odpowiedzieć na potrzeby użytkowników

4) Prezentacja „sił” instytucji. Przy opracowaniu projektu nie można zapomnieć o „ siłach” instytucji rozumianych jako zasoby materialne i niematerialne. Do tej kategorii sił należy m.in. doświadczony, kompetentny personel, wsparcie ze strony organizacji lokalnych, współpraca z uniwersytetem, czyli to wszystko, co stwarza potencjalne możliwości do sformułowania jak najbardziej Adekwatnej odpowiedzi na życzenia stwarzane przez użytkowników.

5) Określenie celów instytucji. W proponowanym podejściu cele rozumiane są jako wyrażone intencje, które są uwarunkowane potrzebami. Np. użytkownicy świetlicy środowiskowej uznają konieczność uzyskania pomocy w celu zaspokojenia ich potrzeb fizjologicznych. Intencją pracowników w takiej sytuacji będzie stworzenie możliwości przygotowania przez użytkowników prostych posiłków, wzięcia kąpieli, odpoczynku.

6) Określenie sposobów działania. Istotnym elementem każdego projektu jest zaplanowanie konkretnych działań, które podlegać będą ciągłej ocenie. Projektowane czynności powinny dać się zaobserwować, mieć wyraźnie zaznaczony początek i ich koniec, muszą być mierzalne tj. zaplanowane w krótkim, średnim lub długim czasie, jednoznaczne( ściśle określone).

7) Określenie sposobów. Przystępując do tego etapu konstruowania projektu, należy uświadomić sobie, iż mają one dopomóc użytkownikom placówki w zrealizowaniu zgłoszonych przez nich potrzeb. Ustalenie listy środków, polega, więc nie tylko na ich wyszczególnieniu, ale także na określeniu, w jaki sposób, gdzie, kiedy i we współpracy, z kim uda się na nie odpowiedzieć

8) Wybór strategii działań. Etap ten polega na określeniu kolejnych kroków zmierzających do urzeczywistnienia projektu. Umożliwią one scharakteryzowanym osobom realizację sformułowanych potrzeb, a przez to dadzą możliwość zachowania pełnionych ról społecznych. Ustalając kolejność podejmowanych zadań, właściwe będzie posłużenie się schematem zawierającym odpowiedzi na następujące pytania:

- co? ( rodzaj zadania aktywności) - kiedy? ( dokładne określenie kiedy będzie ono realizowane) - kto? ( kto będzie odpowiedzialny za jego wykonanie)

9) Przewidywanie przeszkód. Opracowując projekt musimy przewidywać sytuacje, które mogą utrudnić jego realizację. Dlatego nie może zabraknąć miejsca na wyróżnienie ewentualnych przeszkód i projektowanych sposobów ich przezwyciężania. W projekcie świetlicy środowiskowej przewidziano następujące trudności w jego realizacji:

a) niekorzystny okres dla zainicjowania nowego projektu 9 np. deficyt budżetowy państwa)

b) niekorzystna koniunktura ekonomiczna

c) brak zrozumienia ze strony środowisk ekonomicznych, które mogą nie widzieć korzyści z powołania świetlicy

d) trudności związane z finansowaniem świetlicy

e) niechęć otoczenia do zorganizowania świetlicy w określonym miejscu

10) Ocena. Projekt skomponowany jest z wielu elementów: celów zadań, planu działania, oceny zasobów itp. Ocena powinna, więc odnosić się do każdego z tych składników, a dokładniej, trzeba, aby towarzyszyła ona każdemu etapowi projektu. Podlegać jej, zatem będą:

- normy- czy są aplikowane tak jak przewidywano

- działania- czy są realizowane i czy są spójne

- środki oddane do dyspozycji- czy są dobrze wykorzystane adekwatne do projektowanych sposobów działania

- koszty- czy poniesione koszty są adekwatne do rezultatów, jakich oczekiwano.

Ocena nie może być dokonywana jedynie przez profesjonalistów ( osoby z zewnątrz, kierownictwo), aktywnie współuczestniczyć muszą przy niej użytkownicy instytucji.

Projekt socjalny (wg. Tadeusza Kotarbińskiego) - jest to zamierzony plan działania, postępowania związany z kreowaniem pomysłów, które służą usprawnieniu lub ulepszeniu rzeczywistości społecznej.

,,Projekt socjalny jest to ograniczone w czasie i przestrzeni przedsięwzięcie o charakterze pomocowym. Zwykle kojarzony jest on z określonym programem pomocy, zmian lub akcja socjalną w ramach danej instytucji lub środowiska”

,,Projekt socjalny jest działaniem metodycznym ukierunkowanym na zmiany indywidualne i społeczne, nastawiony jest na dokonywanie zmian jednostkowych, zmian w grupach i społecznościach, które są ściśle związane z realizacją zadań pomocy społecznej. Głównym celem podjętego działania powinno być dążenie do zmian uwzględniające pomocniczy, wychowawczy, resocjalizacyjny lub terapeutyczny charakter działalności socjalnej”.

Projekt powstaje w trzech fazach :

1. Konceptualizacji - spojrzenie na projekt z punktu widzenia racjonalnego działania opartego na przesłankach naukowych,

2. Operacjonalizacji - konkretyzacja celu głównego i celów szczegółowych działań ukierunkowanych na zmiany o charakterze pomocowym

3. Ewaluacji - ocena celów i metod realizacji projektu i zmian jakie zaszły u osób do których projekt był adresowany.

Projekty socjalne dzielimy na:

1) indywidualne- odnoszące się do osób i stosowane w indywidualnym toku prowadzenia przypadku, czasem jako uzupełnienie metody umowy (kontrakt) z podopiecznym

2) instytucjonalne- odnoszące się do placówek, kreujące ich powstanie i z taką intencją przygotowane, bądź zmierzające do modyfikacji ich funkcjonowania

Etapy realizacji projektu socjalnego:

1. Zdefiniowanie problemu socjalnego - problem może dotyczyć jednostki, grupy, środowiska, podmioty te mogą stać się potencjalnym obiektem działań socjalnych. Zwykle obiektem projektu staje się problem, który stanowi dla pracownika socjalnego swoisty przedmiot troski, z którym nie może sobie poradzić, stosując rutynowe procedury i strategie.

2. Wstępna analiza (diagnoza) problemu - ujawnienie potrzeb. W tym stadium opracowanego projektu należy dać wyraźne uzasadnienie powodów, dla których jego przygotowanie stało się ważne.

3. Usytuowanie problemu w kontekście teorii społecznych - na tym etapie projektu niezbędna jest wiedza z zakresu nauk społecznych, która pozwoli pracownikowi socjalnemu na próbę analizy wybranego problemu w aspekcie socjologicznym, psychologicznym oraz pedagogicznym i uzasadnienie projektowanych zmian z punktu widzenia pewnych koncepcji teoretycznych.

4. Określenie celu projektu oraz zadań (celów operacyjnych) - którym jego wdrażanie ma służyć. Sformułowanie celu głównego projektu oraz zadań, pośrednio powinno wynikać z dotychczasowych doświadczeń pracownika, dotyczących stosowanych form działania i wstępnej diagnozy problemu, a bezpośrednio wynika z podjętych koncepcji teoretycznych.

5. Opracowanie założeń metodologicznych:

a) związanych z diagnozowaniem potrzeb jednostek, grupy, zbiorowości, które są podmiotem działań socjalnych (opracowanie metod, technik i narzędzi badawczych, służących analizie sytuacji, problemu) w celu opracowania diagnoz środowiskowych,

b) związanych z realizacją projektu (metody pracy z przypadkiem, modelu pracy z grupą, metody organizowania społeczności oraz technik pracy w odniesieniu do wybranej w projekcie metody działań).

6. Analiza założeń metodologicznych - metodologia w kontekście potrzeb jednostkowych i społecznych zgodnie z możliwościami realizacyjnymi. Projektowane formy pomocy i metody pracy socjalnej muszą uwzględniać realne możliwości placówki: warunki lokalne, zasoby personalne, akceptacja projektu przez osoby, do których jest on skierowany, możliwości finansowania tego przedsięwzięcia.

7. Ustalenie planu pracy:

1. zdefiniowanie kolejnych etapów działań metodologicznych podejmowanych w ramach projektu,

2. przyjęcie i uzgodnienie z osobami biorącymi udział w projekcie form i metod realizacji,

3. określenie kompetencji i zadań osób lub instytucji uczestniczących w projekcie,

4. sprecyzowanie materialnych i strukturalnych aspektów projektu,

5. określenie ram czasowych projektowanego działania.

8. Wdrażanie projektu - systematyczne weryfikowanie przyjętych założeń i ich zgodności z planem.

9. Analiza recepcji projektu przez jego uczestników (ewaluacja) - następuje w końcowej fazie realizacji. Może ona dotyczyć nie tylko formalnych działań socjalnych, ale i subiektywnych ocen, ich celowości i efektywności przez osoby bezpośrednio zaangażowane, a zgromadzone na podstawie obserwacji zajęć, frekwencji, wypowiedzi.

10. Opracowanie wniosków - dotyczących realizacji projektu, czynników sprzyjających lub utrudniających jego realizację, wskazówek praktycznych do dalszego działania socjalnego.

Opracowanie projektu jest drogą do zmiany otaczającej rzeczywistości, wysiłkiem przekształcenia wizji w planowy obraz. „Projekt jest procesem dynamicznym i ciągłym. Zaangażować w niego należy:

• sferę intelektualną - uczymy się jak wykorzystać posiadaną wiedzę teoretyczną,

• sferę emocjonalną - nie akceptujemy istniejącej sytuacji społecznej, jest ona niezgodna z naszym systemem wartości,

• sferę działania - gdy przygotowujemy plan zmian.”

Projekt działania możemy określić jako obraz twórczy, który zamierzamy osiągnąć podejmując pracę w kierunku zmian stanu rzeczywistości, od zastanego do planowanego. Funkcja twórcza projektu odnosi się do przewidywania zadań, następstw i rezultatów działania.

Metoda środowiskowa - jest sposobem ulepszania środowiska lokalnego przez zjednoczenie wysiłków wszystkich działających na danym terenie organizacji społecznych, samorządowych i państwowych przez opracowanie wspólnego planu naprawy przez podział ról i terenów pracy, powołanie nowych placówek i urządzeń. Praca socjalna przekształca środowisko, siłami tego środowiska.

Aleksander Kamiński wyróżnia wąskie i szerokie rozumienie pojęcia metody środowiskowej.

W szerokim ujęciu odnosi się do pracy socjalnej, opiekuńczej i wspomagającej rozwój, polega na ulepszaniu sytuacji społeczności lokalnej wspólnym wysiłkiem instytucji społecznych i organizacji. Metoda ta polega na ulepszaniu i wzbogacaniu życia społecznego w ramach długofalowego planowania, badań i organizowania społeczności.

W wąskim rozumieniu metoda organizowania środowiska to pobudzanie społeczności poprzez uruchomienie jakiejś akcji. Ma ona zwykle zastosowanie w odniesieniu do jednej grupy klientów (np. dzieci, ludzi starych, chorych, osób niepełnosprawnych), bądź do jednej kategorii problemów. Działania te zazwyczaj nie eliminują problemu, a zaspakajają jedynie doraźne potrzeby.

Celem organizowania środowiska jest wspomaganie rozwoju, aktywizowanie, inspirowanie do pozytywnych zmian, przekształcanie wadliwych zachowań, postaw w tym środowisku. Podjęte działanie profesjonalne odnosi się nie tylko do ludzi, ale przede wszystkim do warunków, w jakich oni żyją. Dlatego też wtórnym celem organizowania społeczności jest stwarzanie możliwości samorealizacji i samorozwoju jednostek i grup wchodzących w skład danej społeczności. Ważnym zadaniem w tej metodzie jest tworzenie wspólnoty poprzez integrację danego środowiska, budowanie więzi, eliminowanie anonimowości, ograniczenie marginalizacji, stwarzanie płaszczyzny kontaktów społecznych, wymiany i przepływu informacji o tym, co się dzieje w danym środowisku.

Etapy w metodzie środowiskowej:

1. Rozpoznanie potrzeb - diagnoza:

1. rozpoznanie potrzeb środowiska powinno obejmować wszystkie niedostatki i utrudnienia życia codziennego występujące w środowisku lokalnym - kogo dotyczy problem, kto zyskuje w danej sytuacji, kto skorzystałby ze zmiany,

2. rozpoznanie sił społecznych, czyli nieprofesjonalnych działaczy, którzy włączą się do działań jeszcze przed rozpoczęciem konkretnego działania,

3. rozpoznanie instytucji, organizacji zdolnych do prowadzenia samodzielnie pracy społecznej i we współpracy z innymi , a także jakie instytucje czy osoby mogą przeciwstawić się i z jakich powodów,

4. odkrycie idei, które mogą być osnową wspólnej pracy, siły motywują do działania na rzecz drugich i do współdziałania sił różnej orientacji,

5. rozpoznanie posiadanych środków zaplecza materialnego tj. co można zrobić własnymi siłami, do jakich działań szukać środków poza środowiskiem lokalnym.

2. Organizowanie zespołu i pracy - bardzo ważne jest:

1. zorganizowanie zespołu,

2. wstępna wymiana doświadczeń i informacji (określenie zadań i celów działania),

3. podział zadań między członków zespołu, instytucje, osoby indywidualne,

4. zorganizowanie sprawnego systemu informacji.

3. Planowanie i koordynacja działań - jest to etap systematycznego rejestrowania wszelkich potrzeb środowiska:

a) wspólna ich analiza,

b) ustalenie sposobów ich realizacji,

c) ocena sił i środków jakimi dysponuje zespół,

d) dzielenie się zadaniami.

Ważne jest, aby pierwsze zadania były łatwe do wykonania, realne i możliwe do osiągnięcia.

4. Wtórne pobudzenie - w miarę podejmowania działań mogą pojawić się trudności i bariery. Na tym etapie należy dokonać weryfikacji ludzi, bardziej zmotywować do działania i ukazać możliwości. W dalszych działaniach należy też rozważać podejmowanie działań bardziej użytecznych dla społeczności.

5. Systematyczne ulepszenie, poprawienie warunków życia:

a) pierwszym zadaniem jest wyeliminowanie uciążliwości publicznych, zbiorowych,

b) drugie zadanie to podejmowanie działań ratowniczo - opiekuńczych wobec grup najbardziej potrzebujących,

c) trzecie zadanie to gromadzenie ludzi wokół działań społecznych,

6. Kontrola i doskonalenie - działalność prowadzona jest siłami ludzkimi rozgrywa się w naszym organizmie społecznym, oba te czynniki są zmienne, mogą być niewydolne i zawodne, dlatego konieczna jest stała uwaga oraz rejestracja zjawisk, potrzeb, zagrożeń, a także ocena możliwości wykonawczych.

E. Marynowicz - Hetka, Wokół problemów działania społecznego, Warszawa 1996r., s. 149.

A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1974, s. 34.

---