Ochrona praw człowieka -wykład 8 października 2010r.
Dr Paweł Jaros
Są cztery systemy ochrony praw człowieka:
ONZ -Organy, Karta Praw Podstawowych
Rada Europy -Konwencja Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw człowieka w Strasburgu
Unia Europejska -Europejski Trybunał Sprawiedliwości z siedziba w Luksemburgu
Krajowy wewnętrzny system ochrony praw człowieka -System sądowy, RPO, RPD, TK, skarga do TK
EGZAMIN: pisemny -test. Zerówka będzie!
Czym są prawa człowieka -istnieje wiele definicji na oznaczenie tego czym są prawa człowieka.
Prawa człowieka to prawa wrodzone wynikające z natury człowieka, z samego faktu bycia człowiekiem, zakotwiczone w człowieku, ale ich dawcą i stwórcą jest Bóg - definicja społecznej nauki kościoła
Definicja marksistowska -prof. A. Łopatka: Prawa człowieka to uprawnienie, które przysługuje każdemu człowiekowi (istocie ludzkiej) z tej tylko racji, że jest człowiekiem; są one niezbywalne i nie można ich odebrać. Każdy ma je w równym stopniu, a państwo powinno uznawać je i ochraniać, tak aby nikt ich nie naruszał; ich źródłem jest przyrodzona godność, ale prawa człowieka nie są nadprzyrodzone. Nie są też dane przez naturę, ponieważ są one przeciw naturze i ją ujarzmiają - są dorobkiem osiągnięć kultury, walką człowieka przeciwko powrotowi do warunków zwierzęcych. -A. Łopatka - opracowanie Konwencji o prawach dziecka
Hołda Joanna i Zbigniew - Prawa człowieka oznaczają doniosłe prawa, które służą jednostce według jakiejś koncepcji filozoficznej, odnoszącej się do jej pozycji w państwie, czy też służą jej w świetle norm prawa międzynarodowego, wewnątrzkrajowego lub ponadpaństwowego
Prof. Cezary Mik - W doktrynie prawa międzynarodowego pojęcie praw człowieka rozumiane jest jako sytuacyjnie rozwarstwione, naturalne i niezbywalne możności ludzkie, co do istoty indywidualne, lecz społecznie zdeterminowane, powszechne podmiotowe, przedmiotowo temporalnie, a częściowo także kulturowo konieczne i zawsze wynikające z przyrodzonej każdemu człowiekowi godności osobowej.
Ochrona praw człowieka -nauka o procedurach, środkach i instytucjach zapewniających człowiekowi korzystanie z jego praw i dochodzenie roszczeń na wypadek ich naruszenia.
Jak działają te prawa człowieka działają przede wszystkim:
wertykalnie (pionowo) w stosunkach między jednostką, a państwem, a czasami mówi się też, że działają
horyzontalnie -między jednostką, a jednostką lub jednostką a innym podmiotem, który nie jest organem państwowym (nie jest częścią aparatu państwa)
Cechy praw człowieka:
powszechność
niezbywalność
niepodzielność, integralność
wynikają z godności
ad. 1 powszechność
w znaczeniu podmiotowym bo przysługują każdemu człowiekowi
aspekt terytorialny -bo przysługują wszędzie, w każdym miejscu
aspekt czasowy (temporalny) -historycznie zawsze przysługiwały i zawsze będą przysługiwać. W starożytności może o nich nie mówiono, ale to nie znaczy, że ich nie było
przysługują człowiekowi na każdym etapie jego rozwoju. Nie ma znaczenia czy to jest embrion, płód czy noworodek, młodzieniec czy starzec -przysługują każdemu
ad. 2 niezbywalność
tych praw nie można się pozbyć, nikt ich nam nie może zabrać, ani nie możemy się ich zrzec.
ad. 3 niepodzielność, integralność
nie można pozbawić człowieka jednych praw kosztem innych praw.
ad. 4 wynikająca z godności osobowej człowieka
Rodzaje godności człowieka
osobowa -przysługuje jedynie człowiekowi, ale przysługująca każdemu człowiekowi bez wyjątku, w równiej mierze (jest niestopniowalna). Nie można powiedzieć, że ktoś ma więcej godności niż inny.
osobista -to też jest cecha ludzka, ale ona nawiązuje do poczucia własnej wartości i związana jest z osiągnięciami i uznaniem wyrażanym dla jego zasług, jego pracy czy dokonań -działa w relacjach wertykalnych i horyzontalnych.
osobowościowa -własna -oznacza cechę wewnętrzną, indywidualną określonej osoby i jest związana z jej wewnętrznym, własnym (autonomicznym) systemem wartości, którego swoim zachowaniem dana osoba przestrzega osiągając określony poziom. Pnie się coraz wyżej osiągając wyżyny na tym systemie wartości, który przyjęła.
Współczesne koncepcje praw człowieka
Rodzaje praw człowieka:
wolności i prawa osobiste
wolności i prawa polityczne
wolności i prawa społeczne
Wolności a prawa:
Wolność OD czegoś (np. od dymu papierosowego) i prawo DO czegoś (do pewnych zachowań).
Wolności (czasami zwane także prawami wolnościowymi) oraz prawa osobiste i polityczne (publiczne) określane są mianem praw pierwszej generacji, zaś wolności i prawa społeczne, ekonomiczne, kulturalne -praw drugiej generacji.
Wolność pociąga za sobą obowiązek państwa do nieintegracji w określoną sferę zachowań jednostki (jest więc tzw. prawem negatywnym). Natomiast prawo (osobiste, polityczne, społeczne etc.) oznacza po stronie państwa obowiązek określonego działania (jest prawem pozytywnym).
Natura takiego obowiązku państwa może być różna.
w przypadku praw politycznych polega on na zaspokojeniu konkretnego roszczenia jednostki,
w przypadku zaspokojenia prawa społecznych, ekonomicznych i kulturalnych sprowadza sie zaledwie do zobowiązania, aby organy państwowe podjęły określone działania na rzecz obywateli. Dlatego też prawa społeczne, ekonomiczne i kulturalne normowane są przepisami o charakterze programowym, nienakładającymi na państwo obowiązku pełnej, natychmiastowej realizacji.
Prawa człowieka pierwszej generacji -wolności i prawa osobiste, polityczne
Prawa człowieka drugiej generacji -wolności prawa społeczne, ekonomiczne i kulturalne
Prawa człowieka trzeciej generacji -wolności i prawa do pokoju, do dziedzictwa historycznego, do środowiska
Prawa człowieka czwartej generacji -wolności i prawa mniejszości narodowych, zbiorowości.
Prawa człowieka trzeciej i czwartej generacji są mocno kontrowersyjne, wzbudzają spory.
Generacja -pokolenie, jakiś czas. Związane jest z historią i kolejnością ich uznawania: najpierw były osobiste, potem polityczne, następnie społeczne, ekonomiczne czy kulturalne.
Prawa człowieka są UZNAWANE, a nie NADANE czy UCHWALONE. Można je odkryć i jedynie uznać -np. zapisać w konwencjach.
Ochrona praw człowieka -wykład 22 października 2010r.
Dr Paweł Jaros
Koncepcje praw człowieka
Początków koncepcji praw człowieka można doszukiwać się już w filozofii starożytnej u Greków i Rzymian. Pewne jej elementy rozwijane były w myśli zachodniego chrześcijaństwa, w której została przyjęta rzymska koncepcja prawa natury. Interesujące idee pojawiły się w średniowieczu, jak choćby prawo do oporu wobec złego władcy, który gwałci prawo boskie (Jan z Salisbury, 1110 -1180) czy pojecie „prawa jednostki” w znaczeniu uprawnień skutecznych wobec władzy publicznej. Jeżeli chodzi o akty prawne to warto tutaj wskazać Magna Charta Libertatum 1215r. gdzie odwoływano się do zakazu pozbawienia wolności bez wyroku, przyznano szlachcie prawo do drogi sądowej i nie można było przeganiać ludzi z kraju bez wyroku. Warto też wspomnieć o roku 1679 Habeas Corpus akty -chodziło tu o ograniczenie bezprawia w koloniach. To są akty prawne wydawane przez Parlament Brytyjski.
Jeżeli mowa o średniowieczu to warto też zwrócić uwagę na dorobek Polskiego księdza Pawła Włodkowica (1360 -1436), który był twórcą średniowiecznej „polskiej szkoły prawa narodów”. Był ambasadorem Króla Władysława Jagiełły i chyba też dzięki jego wysiłkom i jego koncepcjom udało się po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem ostudzić krucjatę Europy Zachodniej przeciwko Polsce. Włodkowic jako nieliczny wówczas twierdził, że poganie maja też prawo do życia i ta koncepcja została w końcu przyjęta.
Pełna koncepcja praw człowieka wraz z jej uzasadnieniem filozoficznym oraz katalogiem konkretnych wolności i praw powstała w okresie oświecenia i znalazła odzwierciedlenie później w podstawowych aktach prawnych Stanów Zjednoczonych Ameryki, rewolucyjnej Francji czy wreszcie -choć w mniejszym zakresie Polski -Konstytucja 3 maja 1791r.
Filozofia oświecenia przyniosła jednak prawdziwy przełom w myśli politycznej. Podstawowymi pojęciami stały się indywidualizm i postęp, zasadniczą wartością -wolność jednostki. Do dzisiaj odwołujemy się do tych wartości odnośnie praw człowieka. Oświeceniowa koncepcja wolności to wolność służąca każdemu człowiekowi tylko z tej racji, że po prostu jest człowiekiem. Nie ma przy tym znaczenia np. przynależność stanowa jednostki. To musiał być ogromny przełom. Poprzednio, nawet gdy uznawano, że człowiek ma jakieś wolności i prawa, na pierwszym miejscu stawiano przynależność stanową. Status prawny jednostki, czyli jej prawa i obowiązki, wyznaczony był przez jej stan. Szlachcic czy duchowny miał pewne prawa i obowiązki, które przysługiwały tej warstwie społecznej, podobnie -mieszczanin czy chłop, przy czym ci ostatni mieli się oczywiście dużo gorzej.
Oświeceniowa koncepcja praw człowieka budowana była przez wielu myślicieli. Ale musimy wskazać tych najważniejszych, których dzieła stały się podstawą współczesnych praw człowieka. Warto zwrócić szczególną uwagę na: John Locke (1632 -1704), Karol Monteskiusz (1689 -1755) i Jan Jakub Rousseau (1712 -1778) Ich dzieła omawiane są szczegółowo w podręcznikach do historii myśli politycznej i prawnej. Zrobimy sobie takie krótkie podsumowanie.
Największą rolę odegrał Locke. W intelektualnej walce z absolutyzmem posłużył się narzędziami w postaci pojęć stanu natury i umowy społecznej, które zresztą, trzeba przyznać przejął od myśli teoretyków absolutyzmu (przede wszystkim Tomasz Hobbes, 1588 -1679). Sformułował podstawowe założenia ustroju politycznego państwa, wśród których naczelne miejsce zajmuje idea praw człowieka.
Jakie były różnice między Hobbsem, a Lockiem. Choć obaj odwoływali się do podobnych pojęć jeden uzasadnił absolutyzm, a drugi z absolutyzmem walczył.
Hobbes pesymistycznie oceniał ludzi i uważał, że w stanie natury trwa „wojna wszystkich i przeciwko wszystkim”, a jedynym ratunkiem przed totalnym wyniszczeniem, jego zdaniem, jest poddanie się, na drodze umowy społecznej, absolutnej władzy suwerena. Takie widział rozwiązanie.
Locke oceniał ludzi optymistycznie i uważał, że w stanie natury (który był dla niego faktem historycznym) ludzie współżyli ze sobą zgodnie z nakazami reguł prawa natury, obowiązującego wszystkich.
Jednak w stanie natury jak sądził Lock były pewne niedogodności. Brakowało tam ważnie ustanowionych i znanych ustaw, nie było obiektywnych i cieszących się autorytetem sędziów, brakowało władzy, która by popierała słuszne decyzje i egzekwowała je. Dowodził, że w związku z tym wkradła się więc dowolność do życia ludzi w stanie przedpaństwowym. Egzekwowanie praw, karanie tych, którzy je naruszają należało tam do wszystkich ludzi. Dużo zależy od subiektywnej oceny każdego człowieka -panował chaos.
Aby temu wszystkiemu zaradzić, ludzie zawarli kolejno dwie umowy społeczne. Mocą pierwszej, zawartej w wyniku zgody każdej jednostki, powstało społeczeństwo, zaś mocą drugiej, przy której nie trzeba już jednomyślności, a wystarcza decyzja większości, powstało państwo. Organom państwowym lud przekazywał zarząd powierniczy. Co oznacza, ze lud zachowuje zwierzchnictwo i w przypadku gdy rząd nie wykonuje powierzonych zadań, Mozę zmienić swoich władców.
Dla zapobieżenia rządom samowładnym, uważał, że jest to pokusa wszystkich władców, Locke postulował zasadę podziału władz. Wyodrębniał on władzę ustawodawczą, wykonawczą i federacyjną. Władza federacyjna obejmuje zadania w zakresie polityki zagranicznej. Ma to zapobiec skumulowaniu w jednym ręku pełni władzy, ale w jego koncepcji nie ma równowagi, ani wzajemnej kontroli władz -inaczej niż we współczesnych koncepcjach podziału władzy. Władza ustawodawcza, choć ma pozycję dominującą, to jednak ma ściśle określone granice uprawnień. Parlament jest podporządkowany regułom prawa natury, a także przepisom prawa, uchwalonym zgodnie z zasadami konstytucyjnymi i znanymi społeczeństwu. Wreszcie na straży przepisów prawa powinny stać obiektywnie orzekające sądy.
Dlatego, że odwoływał się do konstytucji, Locke uważany jest za twórcę nowożytnego konstytucjonalizmu, jest też prekursorem koncepcji społeczeństwa obywatelskiego. Za zadanie państwa uważał zaś przede wszystkim ochronę praw jednostki, dlatego też stworzył państwo. Pisał on, że ludzie są sobie równi i podkreślał rpzy tym, że człowiek przynosi ze sobą na świat prawo do życia, do wolności i do mienia. Na marginesie warto wspomnieć, że do mienia podchodził on w sposób zasadniczy i uważał prawo do mienia (prawo własności) odgrywało u niego bardzo dużą rolę.
Ta triada praw człowieka (czyli prawo do życia, do wolności, do mienia) była uzupełniana przez zasadę tolerancji religijnej. Uważał, że rozdział kościoła od państwa musi prowadzić do niezależności i autonomii wszystkich wyznań, pod warunkiem jednak, że nie godzą one w interesy społeczeństwa i państwa. Tą tolerancją nie obejmował jednak wszystkich. Nie obejmował tolerancją przede wszystkim ateistów -bo nie można było polegać na ich przyrzeczeniach, wyznawców religii nakazujących posłuszeństwo obcemu władcy oraz tych, którzy w razie dojścia do władzy znieśliby tolerancję religijną.
Wypadałoby omówić następnych filozofów Monteskusza i Rousoeau, ale na wstępie trzeba powiedzieć, że ci dwaj pozostawali pod wielkim wpływem Locka podobnie jak twórcy konstytucji USA.
Przechodząc do Monteskiusza -największym jego dziełem jest „O duchu praw”. Rozważa w nim dokładnie zagadnienia państwa, prawa i wolności jednostki. Państwo uważa powstało w wyniku umowy społecznej zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Państwo powinno działać tylko w niezbędnym zakresie, a istotą państwa jest wolność jednostki (chodziło tu o wolność myśli, sumienia, słowa, druku).
Podstawową kwestią jest ochrona wolności. Monteskiusz starał się ustalić, jaki typ państwa i prawa gwarantuje taką ochronę. Doszedł do wniosku, że ma to być państwo praworządne, w którym prawa są dobre oraz przesiąknięte duchem umiarkowania. Gwarancją wolności jest proponowany przez niego specjalny mechanizm władz, który polega na ich trójpodziale.
Na straży praworządności, a więc i wolności, mają stać niezawisłe sądy, podległe wyłącznie ustawom. Władza ustawodawcza ma być ściśle oddzielona od władzy wykonawczej. Co więcej, wszystkie te władze mają się wzajemnie kontrolować i równoważyć. Taki mechanizm uniemożliwia rządy tyrańskie i broni jednostkę przed samowolą państwa. zdaniem Monteskiusza podział władz jest konstrukcją, która najskuteczniej chroni wolnościowe prawa jednostki.
Natomiast Jan Jakub Rousseau swoją filozofię społeczną wyłożył głównie w słynnym dziele Umowa społeczna. Starał się określić taki ustrój idealny, który miał zbliżyć społeczeństwo do natury. Miał być republikański i demokratyczny. Państwo powinno zapewnić ludziom wolność, ale także równość.
Jednak J.J. Rousseau wywodzi, że dla szczęścia ludzi nie jest konieczna wolność indywidualna, ale także wolność społeczna. Wolność indywidualną posiadał człowiek w stanie natury. Ale na mocy umowy społecznej jednostka traci swą wolność przyrodzoną, a uzyskiwała społeczną.
Miarą wolności człowieka jest stopień wtopienia się w społeczeństwo, czyli zespolenie osobistych pragnień i dążeń z jego celami. Naprawdę wolny człowiek nie może kierować się egoizmem ani przeciwstawiać swej indywidualności społeczeństwu. Jego prawdziwe dobro zależy wyłącznie od zrealizowania się woli powszechnej; wola powszechna zaś jest zawsze słuszna i zmierza ku pożytkowi ogółu. Przez zespolenie interesów jednostkowych z interesami społeczeństwa człowiek mógł jego zdaniem osiągnąć doskonałość osobistą, tj. "wolność moralną". Posłuszeństwo prawu, które się sobie przepisało, jest wolnością.
Szczególną rolę przypisywał Rousseau równości. Wierzył on, że w społeczeństwie ludzi równych będzie panować wzajemna życzliwość i wszyscy będą działać na rzecz interesów społeczeństwa. Uważał, że równość majątkowa jest gwarantem szczęścia człowieka oraz jego wartości moralnej, i proponował taki podział majątku w społeczeństwie, aby żaden obywatel nie był dość majętny, aby mógł przekupić drugiego, ale też aby żaden nie był tak biedny, by musiał się sprzedać.
Im bardziej obywatele państwa zbliżają się do ideału równości, tym bardziej rośnie ich oddanie społeczeństwu i poczucie sprawiedliwości społecznej. W końcu na tym ostatnim etapie następuje pełne oddanie się jednostki społeczeństwu. Wtedy wszyscy
obywatele stają się dla siebie władzą najwyższą, a ich wola powszechna jest absolutnie wiążąca. Wola powszechna zaś jest, jak wspomniano wyżej, zawsze słuszna i zmierza ku pożytkowi ogółu. Jednak wola powszechna łączy interesy jednostki z interesami społeczeństwa po spełnieniu następujących warunków: każdy obywatel ma prawo i obowiązek podejmowania decyzji odnoszących się do wszystkich, obywatele nie mogą przy tym należeć do żadnych organizacji (np. partii politycznych), ale maja obowiązek bezpośredniego udział w podejmowaniu decyzji, suwerenny lud wyraża wolę powszechną, ale nie administruje i nie rządzi.
Inaczej niż Locke czy Monteskiusz, Rousseau nie stawia na pierwszym miejscu jednostki i jej praw. Jest apologetą demokracji, a nie wolności jednostki. W związku z czym niektórzy komentatorzy nie widzą w jego filozofii wkładu do nowożytnej koncepcji praw człowieka. Inni podkreślają jednak, że w istocie jest inaczej i np. francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela była sformułowana pod jego wpływem.
Można przyjąć, że nowożytna koncepcja praw człowieka i związana z nią koncepcja liberalnej demokracji konstytucyjnej opiera się na filozofii wszystkich trzech. Opiera się, ale nie znaczy to, że każde zdanie, które myśliciele owi napisali, zachowuje swoją aktualność dzisiaj.
WXVIIIw. pisma Locke'a, Monteskiusza czy Rousseau wywierały duży wpływ na debatę publiczną i wreszcie na praktykę polityczną i ustrojową. W tymże wieku w kilku krajach dostrzeżono prawa człowieka i potrzebę ich ochrony. Stało się tak przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych Ameryki i we Francji. Zarówno rewolucja amerykańska, jak i rewolucja francuska toczyły się pod hasłami wolności i walki z tyranią.
Do tych dwóch krajów warto dołączyć w naszym wykładzie także Polskę, przede wszystkim z powodu Konstytucji 3 Maja. Wprawdzie nowożytna koncepcja praw człowieka nie znalazła w niej należytego odzwierciedlenia, ale pierwszy krok został niewątpliwie uczyniony. Połowiczność rozwiązań była ceną ewolucyjnego, pokojowego procesu reform politycznych i ustrojowych Rzeczypospolitej.
Zresztą akty konstytucyjne USA, Francji i Polski są czasami traktowane w nauce jako akty podobne, będące realizacją w drugiej połowie XVIIIw. samych ideałów.
W Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki z 4 lipca 1776r. czytamy m.in.: Uważamy za zrozumiałe same przez się te prawdy, że wszyscy ludzie zostali stworzeni równi, że zostali wyposażeni przez Stwórcę w pewne niezbywalne prawa, między którymi są: życie, wolność i dążenie do szczęścia.
W Konstytucji USA z 17 września 1787 r. unormowano przede wszystkim ustrój państwa. Opiera się on na zasadzie trójpodziału władz, które mają się wzajemnie kontrolować i równoważyć. Natomiast katalog wolności i praw jednostki został dopiero dodany do Konstytucji w formie dziesięciu pierwszych do niej poprawek w 1791r. a pierwotnie twórcy Konstytucji przypuszczali, że ochrona praw jednostki to domena prawa stanowego, a nie federalnego (np. Karta Praw Wirginii z 12 czerwca 1776r.).
Wspomniane wyżej poprawki, czyli tzw. The Bill oj Rights (Karta Praw), zostały uchwalone przez Kongres 15 grudnia 1791r. I tu właśnie odzwierciedla się realizacja amerykańskiej koncepcji praw człowieka, która rozwijała się w koloniach jeszcze przed uzyskaniem niepodległości. Nie od rzeczy będzie więc wzmianka, że projekt konstytucji dla Karoliny opracował Locke.
Poprawka I gwarantuje cztery prawa: wolność religii, wolność słowa, wolność zgromadzeń, prawo petycji do władz o naprawienie krzywd. Wydaje się, że umieszczenie ich na pierwszym miejscu nie było przypadkowe. Przypisuje się im w USA znaczenie szczególne.
Poprawka II potwierdza prawo do posiadania i noszenia broni, zaś Poprawka III zakazuje kwaterowania żołnierzy w czasie pokoju w domu prywatnym bez zgody właściciela i stanowi, że w czasie wojny można kwaterować żołnierzy tylko w trybie określonym ustawą.
Poprawka IV stanowi, że praw do nietykalności osobistej, mieszkania, dokumentów i mienia nie wolno naruszać przez bezzasadne rewizje i zatrzymanie: nakaz w tym przedmiocie można wystawić tylko wówczas, gdy zachodzi wiarygodna przyczyna potwierdzona przysięgą lub (...) oświadczeniem".
Poprawka V obejmuje kilka praw. Stanowi, że nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za zbrodnię główną lub inne hańbiące przestępstwa bez aktu oskarżenia uchwalonego przez wielką ławę przysięgłych. Zakazuje ponownego karania za to samo przestępstwo. Zakazuje także zmuszania do zeznawania w sprawie karnej na swoją niekorzyść oraz stanowi, że "nikt nie może zostać pozbawiony życia, wolności lub mienia bez prawidłowego wymiaru sprawiedliwości". Stanowi wreszcie, że własność prywatną można przejąć na użytek publiczny tylko za sprawiedliwym od- szkodowaniem.
Poprawka VI zawiera prawa oskarżonego: prawo do szybkiego, publicznego i bezstronnego sądu przed ławą przysięgłych, prawo do bycia poinformowanym o rodzaju i podstawie oskarżenia oraz prawo do obrony.
Poprawka VII dotyczy właściwości sądu przysięgłych w sprawach cywilnych i prawomocności jego orzeczeń.
Poprawka VIII stanowi: że nie wolno żądać nadmiernych kaucji ani wymierzać nadmiernych grzywien albo stosować kar okrutnych lub wymyślnych.
Poprawka IX zawiera zasadę rozszerzającej interpretacji praw (Wymienienie w Konstytucji określonych praw nie oznacza zniesienia lub ograniczenia innych praw przysługujących ludowi"), natomiast Poprawka X zasadę ograniczonych kompetencji władz federalnych ("Uprawnienia, których Konstytucja nie powierzyła Stanom Zjednoczonym ani nie wyłączyła z właściwości poszczególnych stanów, przysługują nadal poszczególnym stanom lub ludowi").
Konstytucja USA wraz z Kartą Praw była aktem pionierskim. Przyczyniła się do stworzenia narodu amerykańskiego i ugruntowania podstawowych wolności i praw człowieka. Przykład amerykański wywarł wpływ na Europejczyków. Mamy tu zresztą sytuację, która potem będzie się nieraz powtarzała; stworzona w Europie idea wędruje do Ameryki, tam znajduje podatny grunt i realizację w postaci instytucji politycznej czy prawnej, ta zaś z kolei staje się wzorem do naśladowania w Europie.
Dnia 26 sierpnia 1789r., na samym początku rewolucji francuskiej, Zgromadzenie Narodowe Francuskie uchwaliło Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Jest to bez wątpienia jeden z najważniejszych dokumentów w dziejach Europy.
Jej uroczysta preambuła podkreśla, że prawa człowieka są "naturalne, niezbywalne i święte". Deklaracja je "wykłada", "uznaje", "ogłasza", w żadnym zaś stopniu "tworzy". Preambuła stwierdza zarazem, że "nieznajomość, zapomnienie czy lekceważenie praw człowieka są jedynymi przyczynami nieszczęść publicznych i nadużyć rządów".
Artykuł 1 stanowi, że ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w swoich prawach. Dodaje zarazem, że różnice społeczne mogą się opierać tylko na użyteczności wobec społeczeństwa.
W artykule 2 czytamy, że celem każdej organizacji politycznej jest zachowanie naturalnych i niezbywalnych praw człowieka; prawami tymi są: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi.
Artykuł 3stwierdza, że wszelka suwerenność spoczywa w Narodzie i nikt nie może sprawować władzy, która nie pochodzi od Narodu.
Artykuł 4 mówi o granicach wolności. Wolność polega na tym, aby móc czynić wszystko, co nie szkodzi innemu. Wobec tego korzystanie z naturalnych praw ma tylko takie granice, które zapewniają innym korzystanie z tych praw; granice te mogą być określone tylko ustawą.
Artykuł 5 stanowi, że ustawa może zakazać tylko takiego zachowania, które jest szkodliwe dla społeczeństwa, oraz że nie można zabronić tego, co nie jest przez ustawę zakazane, i zmusić do tego, co nie jest przez ustawę nakazane.
Według art. 6 ustawa jest wyrazem woli powszechnej, a wszyscy obywatele mają prawo brać udział w jej tworzeniu osobiście lub przez swoich przedstawicieli. Musi ona być jednakowa dla wszystkich. Wszyscy obywatele, jako równi wobec ustawy, mają równy dostęp do godności, stanowisk i urzędów publicznych, według zdolności i bez różnic innych niż wynikające z ich cnoty i talentu.
Artykuły 7-9 zawierają prawa w dziedzinie odpowiedzialności karnej. Oskarżenie, aresztowanie, więzienie jest dopuszczalne tylko w wypadkach określonych przez ustawę. Ustawa może ustanawiać tylko takie kary, które są bezwzględnie potrzebne, a karę można wymierzyć wyłącznie na podstawie ustawy obowiązującej przed popełnieniem przestępstwa. Wreszcie -każdy jest uważany za niewinnego, dopóki nie zostanie uznany winnym (domniemanie niewinności).
Artykuł 10mówi o wolności przekonań, także religijnych (,,O ile ich manifestowanie nie zakłóca porządku publicznego ustanowionego przez ustawę"), art. 11 natomiast - że "swobodne głoszenie myśli i opinii jest jednym z najcenniejszych praw człowieka", a odpowiedzialność za nadużycie tej wolności zachodzi tylko w przypadkach określonych ustawą.
Artykuł 12 stanowi, że publiczna siła zbrojna ma służyć zagwarantowaniu praw człowieka i obywatela. Artykuł 13- że dla utrzymania publicznej siły zbrojnej oraz wydatków administracji niezbędny jest powszechny podatek, rozłożony na obywateli stosownie do ich możliwości. Artykuł 14 natomiast -że wszyscy obywatele mają prawo stwierdzić osobiście lub przez przedstawicieli konieczność podatku, swobodnie go akceptować, czuwać nad jego wydatkowaniem oraz ustalić jego wysokość, podstawę wymiaru, sposób ściągania i czas trwania.
Według art. 15 społeczeństwo ma prawo żądać od każdego urzędnika publicznego sprawozdania z jego działalności. Artykuł 16 stwierdza, że społeczeństwo, W którym nie ma należytej gwarancji praw ani podziału władz, nie ma ustroju konstytucyjnego.
Wreszcie art. 17 poświęcony został prawu własności. Stanowi on, że "własność jest prawem świętym i nietykalnym" i że nikt nie może być go pozbawiony, z wyjątkiem wypadku, gdy wymaga tego konieczność publiczna prawnie stwierdzona, wszelako pod warunkiem słusznego i z góry wypłaconego odszkodowania.
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela stała się częścią Konstytucji uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe dnia 3 września 1791r., a ogłoszonej dnia 14 września 1791r. W Konstytucji tej znalazły się ponadto pierwsze prawa socjalne, tzn. pomoc dla biedoty i prawo do bezpłatnej nauki. Natomiast wbrew artykułowi 1 Deklaracji (równość) wprowadziła cenzus majątkowy i podzieliła obywateli na czynnych i biernych; obywatele bierni pozbawieni zostali praw politycznych. Wraz z kolejnymi etapami rewolucji uchwalano we Francji kolejne akty rangi konstytucyjnej.
Warto powiedzieć coś o Polsce z tego okresu. Należy tu wspomnieć Sejm Wielki (1788-1792) podjął dzieło naprawy Rzeczypospolitej w trudnej sytuacji międzynarodowej (choć koniunktura zdawała się poprawiać i liczono na poparcie Prus, a nawet Anglii), przy zasadniczej wrogości Rosji. Oświeceniowa filozofia, a także przykłady rewolucji amerykańskiej i francuskiej wywierały wpływ na wydarzenia w Polsce. Jednak rewolucja u nas nie wybuchła, a Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r. była wynikiem licznych kompromisów. W istocie rzeczy Konstytucją ową sam stan szlachecki narzucał sobie wiele ograniczeń, a zarazem czynił szereg koncesji, szczególnie na rzecz mieszczaństwa.
Konstytucja 3 Maja zawierała dużo nowoczesnych unormowań dotyczących ustroju państwa. Na uwagę zasługuje przeprowadzenie zasady trójpodziału władz. Władza prawodawcza w Stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży, i władza sądownicza w jurysdykcjach na ten koniec ustanowionych lub ustanowić się mających".
Jeżeli chodzi o prawa człowieka to była ostrożna i połowiczna bo prrzede wszystkim nie znosi stanowego podziału społeczeństwa. To zaś różni ją zasadniczo od przedstawionych wyżej aktów konstytucyjnych USA i Francji oraz odbiega wyraźnie od oświeceniowej koncepcji praw człowieka. Koncepcje dla mieszczan, ale szlachta jakby zagwarantowała sobie wolność polityczną i dotychczas przyznawane jej prawa.
Niemniej jednak przewidywało czynne prawa polityczne tylko dla szlachty osiadłej, posesjonatów, a pozbawiało się tych praw szlachtę drobną, bezrolną. Ograniczało to krąg osób uprawnionych do udziału w życiu publicznym. Jakieś ważne argumenty za takim unormowaniem przemawiały (chodziło o ograniczenie wpływów reakcyjnych magnatów, którzy dysponowali głosami szlacheckiej "gołoty", zjawiającej się licznie na sejmikach), w sumie jednak zasługuje ono na negatywną ocenę w kategoriach tak moralnych, jak i politycznych. Były poczynione koncepcje dla mieszczan.
Artykuł III ma tytuł "Miasta i mieszczanie". Sprowadza się on do uznania uchwalonej przez Sejm dnia 18 kwietnia 1791r.ustawy Miasta nasze królewskie w państwach Rzeczypospolitej za część Konstytucji. Zgodnie zaś z tą ustawą mieszczanom z miast królewskich (wprowadzenie zmian w miastach prywatnych uzależniono nadal od woli ich właścicieli) przyznano prawa tego rodzaju, które dotąd przysługiwały szlachcie. Stworzono także mechanizm szerokiego przechodzenia mieszczan w szeregi szlachty. W sumie status mieszczan uległ istotnej poprawie, choć nie nastąpiło pełne zrównanie stanu mieszczańskiego za stanem szlacheckim.
Dużo mniej zmian dokonano w położeniu chłopów. Artykuł IV, zatytułowany "Chłopi włościanie", jest bardzo ostrożny. W każdym razie zawarto tu pewne deklaracje, nie zdecydowano się na zniesienie poddaństwa, nie mówiąc już o uwłaszczeniu chłopów. Artykuł ten przewidywał jednak pewne furtki, które dawały wolność osobom stanu włościańskiego -chodziło o tych, którzy się dopiero osiedlili lub powrócili do kraju. .
Nie likwidując stanowego podziału społeczeństwa, Konstytucja 3 Maja przewidywała odrębne sądy dla poszczególnych stanów. Jednak w nowoczesny sposób ustalała ustrojową odrębność sądów, a także zarysowała elementy prawa do sądu.
Konstytucja 3 Maja została obalona w 1792 r. przez Konfederację Targowicką i zbrojny najazd rosyjski.
Wiek XIX przyniósł dwie różne drogi w dziejach praw człowieka -jedna europejska, a druga amerykańska. W indywidualistycznych Stanach Zjednoczonych, zarysowana wyżej, oświeceniowa oraz liberalna koncepcja praw człowieka znajdowała podatny grunt. W Europie natomiast bywała ona odsuwana czy nawet odrzucana: tutaj np. wolność kojarzyła się z wolnością narodową, prawa jednostki z prawem do utworzenia czy, jak w przypadku Polaków, do odzyskania własnego państwa narodowego lub też z prawem do gwarantowanego przez państwo bezpieczeństwa ekonomicznego.
W USA większość ludzi radziła sobie dobrze bez pomocy państwa. Do zagospodarowania był cały wielki kontynent. Od władz państwowych nie oczekiwano pozytywnych działań. Nic więc dziwnego, że amerykańska wersja koncepcji praw człowieka traktuje je przede wszystkim jako tarczę chroniącą jednostkę przed państwem. Przy czym chodzi tu o ochronę nie tylko przed tyranią, lecz przed każdą władzą, także legalną, wybraną demokratycznie oraz działającą w dobrej wierze i w interesie publicznym.
W Europie sytuacja gospodarcza i społeczna była inna niż w USA. Tutaj nie było już wolnej ziemi do zagospodarowania. Zaspokojenie ludzkich potrzeb w dużym stopniu zależało od państwa. Ograniczenie władzy państwowej mogło jeszcze zaspokajać interesy i oczekiwania burżuazji, walczącej z feudalnymi ograniczeniami. Nie mogło natomiast sprostać oczekiwaniom chłopów i robotników. Zaspokojenie ich interesów wymagało poważnych aktów redystrybucji zasobów, a to mogło być dokonane właśnie przez państwo.
Demokratyzacja w krajach Europy, uznanie praw politycznych (przede wszystkim wyborczych) ogółu obywateli, w tym biednych z reguły chłopów i robotników, zmusiło do uwzględnienia ich interesów. Dotyczyły one głównie spraw ekonomicznych i socjalnych.
Organizacja Narodów Zjednoczonych
-powszechny program ochrony praw człowieka -najbardziej powszechny bo obejmujący największą część globu. Polska również jest w ONZ
Geneza ONZ
Genezy należy upatrywać w II wojnie światowej, w niezdaniu egzaminu z zapewnienia pokoju. II wojna światowa poprzez swoje okrucieństwa spowodowała brak wiary w wartość ludzkiego życia, poszanowania podstawowych praw człowieka. Kilka ważnych wydarzeń, które doprowadziły do powstania Organizacji narodów Zjednoczonych.
Pierwsze to Karta Atlantycka -taka ośmiopunktowa deklaracja podpisana 14 sierpnia 1941r. na pancerniku który kotwiczył na Atlantyku (stąd nazwa). Cele jakie zawierała ta deklaracja to przede wszystkim prawo do posiadania własnych rządów i własnego niepodległego państwa, życia w pokoju i rozwoju gospodarczego, oczywiście po pokonaniu tyranii faszystowskiej. Niezdecydowanie eksponowała zasadę pokojowego rozstrzygania sporów. Wyrażała nadzieję na ustanowienie po ostatecznym zniszczeniu tej tyranii trwałego pokoju, wspominała o potrzebie ustanowienia stałego systemu bezpieczeństwa na szerszą skalę oraz o potrzebie zmniejszenia zbrojeń. Troszkę więcej niż miesiąc później, a więc 24 września 1941r. na konferencji w Londynie ona została podpisana przez członków koalicji antyhitlerowskiej w tym również przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, ale także przez Polskę (Polskę w tym czasie reprezentował rząd Londyński).
Następna bardzo ważna deklaracja to deklaracja Narodów Zjednoczonych zwana Deklaracją Waszyngtońską -bo została podpisana 1 stycznia 1942r. w Waszyngtonie, przez przedstawicieli 26 państw w tym także przez Polskę. Ona zobowiązywała uczestników do użycia pełnych zasobów wojskowych, gospodarczych przeciw państwom osi -chodziło o to aby pokonać hitleryzm. O tyle istotny dokument, że po raz pierwszy pojawiają się narody zjednoczone. Takich etapów do tworzenia ONZ było więcej, ale trzeba podkreślić tą najważniejszą czyli Konferencję w San Francisco, która była ostatnim etapem tworzenia ONZ. Rozpoczęła się już 25 kwietniu 1945r. a zakończyła się po dwóch miesiącach, podpisaniem 26 czerwca 1945r. Karty narodów Zjednoczonych. W tej uroczystości brało udział 50 delegacji i państw, które nazywamy założycielami ONZ. Wiemy, ze tych państw założycieli jest 51 -51 państwem jest Polska, która nie mogła podpisać od razu, bo nie miała powszechnie uznawanego rządu. USA i państwa demokratyczne uznawały rząd londyński, ale tego rządu nie uznawał Związek Radziecki. Z kolei państwa zachodnie nie uznawały rządu moskiewskiego. Dopiero w październiku tego samego roku gdy powstał rząd jedności narodowej, który uznały wszystkie państwa Polska stała się tym 51 państwem założycielem mimo, ze nie brała udziału w konferencji w San Francisco. Karta Narodów Zjednoczonych weszła w życie w dniu 24 października 1945r. , kiedy już wszystkie państwa ratyfikowały ją -w tym Polska. Ratyfikowało ją pięciu przyszłych stałych członków Rady Bezpieczeństwa -Chiny, Francja, Wielka Brytania, Związek Radziecki i USA.
Zadania ONZ
utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami na zasadach samostanowienia i równouprawienia
rozwiązywanie konkretnych problemów międzynarodowych -gospodarczych, społecznych, kulturalnych militarnych w tym także dotyczących praw człowieka na zasadzie współpracy międzynarodowej oraz uznania równości ras, płci, języków i wyznań
środek uzgadniania działań narodów i ich wspólnych celów
Siedziba -Nowy York.
Języki urzędowe -arabski, angielski, francuski, chiński, rosyjski i hiszpański.
Kto może być członkiem ONZ -każde państwo miłujące pokój, które przyjęło zobowiązania zawarte w karcie i jest w stanie je wypełniać. Przyjęcie następuje uchwałą Zgromadzenia Ogólnego na zlecenie Rady Bezpieczeństwa.
Państwo może samo zrezygnować z członkowstwa -np. Indonezja, ale po roku wróciła. Można też zostać usuniętym lub zawieszonym w prawach członka.
Zasady
zasada suwerennej odrębności wszystkich członków
wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań zgodnie z Kartą NZ
rozwiązywanie sporów wyłącznie środkami pokojowymi
powstrzymywanie się od groźby użycia siły lub użycia jej w sposób nieuzgodniony z celami ONZ
okazywanie wszelkiej pomocy ONZ w każdej akcji, która jest podjęta zgodnie z KNZ
wpływanie na państwa, które nie są członkami ONZ, aby postępowali zgodnie z zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania pokoju i bezpieczeństwa
nieingerowanie ONZ w sprawy, które stanowią wewnętrzne kompetencje państwa
Jeżeli w państwie łamane są prawa człowieka to ONZ może interweniować, ale dzieje się to z różnym skutkiem.
Organy ONZ
Zgromadzenie Ogólne
Rada Bezpieczeństwa
Rada Gospodarcza i Społeczna
Rada Powiernicza
Sekretarz Generalny wraz z sekretariatem
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
Zgromadzenie Ogólne składa się ze wszystkich członków (państwa) -każdemu państwu przysługuje jeden głos -zasada równości. Każdy członek nie może mieć więcej niż 5 przedstawicieli. Raz do roku odbywają się sesje zwyczajne najczęściej we wrześniu, ale są też sesje nadzwyczajne zwoływane na żądanie Sekretarza Generalnego lub większości członków (dotychczas odbyły się 24 sesje nadzwyczajne). Podejmuje najważniejsze uchwały dotyczące konwencji, traktatów państw uczestniczących.
Rada Bezpieczeństwa -składa się z 5 członków stałych: Chiny, Francja, Wielka Brytania, Rosja i USA poza tym 10 członków niestałych, którzy są wybierani na 2 letnią kadencję według klucza regionalnego. Klucz regionalny jest taki -jest 5 członków z Afryki i Azji, 2 członków dla Ameryki Łacińskiej, 3 dla Europy Zachodniej i 1 członek dla Europy Środkowej. Ten podział regionalny nie pokrywa się z podziałem geograficznym, bo Europa Zachodnia to nie tylko to co my uznajemy za Europe zachodnią, ale to również Australia, Nowa Zelandia, Kanada i Meksyk. Z tego kręgu wybiera sie tych 3 członków. Europa środkowa to natomiast Niemcy, Polska, Czechy, Słowacja ale również Rosja i byłe państwa satelickie (blok wschodni z okresu zimnej wojny). Rada Bezpieczeństwa przyjmuje uchwały większością 9 głosów z 15. Ważniejsze uchwały wymagają zgodnych głosów członków stałych -czasami jest tak, że taka uchwała jest przyjęta jeśli żaden z członków stałych nie wyrazi sprzeciwu. RB przedkłada ZO sprawozdanie coroczne z głównych zadań. Główne jej zadanie to prowadzenie kontroli zbrojeń.
Rada Gospodarcza i Społeczna -ważny organ 54 członków wybieranych na 3 lata z zachowaniem zasady corocznej rotacji 1/3 składu. Zajmuje sie sprawami ekonomicznymi i społecznymi, ale również np. narkotykami.
Rada Powiernicza -to jest organ, który praktycznie nie funkcjonuje.
Sekretarz Generalny wraz z sekretariatem - wybierany na 5 letnią kadencję na wniosek RB. Zadania -administracja i zarządzanie sekretariatem, reprezentowanie NZ wobec wszystkich państw i organizacji, utrzymywanie stałych kontaktów ze wszystkimi państwami członkowskimi, koordynacja działania całego systemu, kreowanie nowych strategii organizacji, pośredniczenie w rozwiązywaniu sporów -mediacji, prezentacja ONZ światowej opinii publicznej, nadzór nad przestrzeganiem praw człowieka - to odbywa się w ten sposób, że sekretarz powołuje stałych przedstawicieli i poszczególnych dziedzinach.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości -Siedziba w Hadze, skład to 15 sędziów -omówienie dokładnie na ćwiczeniach.
W skład ONZ weszły również wyspecjalizowane organizacje, agencje np. UNESCO, WHO, UNICEF, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Światowa Organizacja Handlu, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Organizacja ds. wyżywienia i rolnictwa, Światowa Organizacja Meteorologiczna, Wysoki Komisarz ds. uchodźców.
16