POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA
Z. J. Pietraś „Polityka zagraniczna państwa...”
POJĘCIE I ISTOTA POLITYKI ZAGRANICZNEJ
Na ogół konceptualizuje się w kategoriach działań, podczas gdy SM są określone w kategoriach oddziaływań. „Zachowanie” podmiotu jest jego reakcją na bodźce zew. lub wew. i może mieć charakter bądź odruchowy, bądź intencjonalny. Działanie społ. jest zachowaniem intencjonalnym i sensownym, podjętym dla osiągnięcia określonego celu. Stanowi układ czynności, środków i metod, za pomocą których grupa społ. zamierza zmienić zachowania, postawy czy opinie innych grup. W tym kontekście oddziaływanie społ. to wzajemnie sprzężone systemy działań co najmniej dwóch podmiotów, między którymi zachodzi zależność sprawcza: działanie pomiotu A modyfikuje zachowanie podmiotu B wywołuje działanie podmiotu B, które z kolei modyfikuje zachowanie podmiotu A. SM to sprzężone ze sobą systemy działań co najmniej dwóch uczestników.
POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA stanowi doskonały przykład działania mn. obejmującego zachowanie intencjonalne, sensowne, jednostronne, asymetryczne i skierowane przez państwo do jego ŚM. Istotną cechą takich działań jest ich sekwencyjność- co oznacza, że seria działań podmiotu A powoduje serię reakcji jego ŚM oraz jego elementów składowych (czyli innych państw). Uruchomienie procesu sprzężeń powoduje powstawanie dwukierunkowych i symetrycznych oddziaływań, tzn. systemu SM.
Państwo działa na swe ŚM za pośrednictwem polityki zagranicznej- proces formułowania i realizacji celów zew., odzwierciedlających interesy narodu i jego części składowych.
polityka zagr. państwa jest jego polityką wew. Wł. państwowa jest jednolita i suwerenna, a przejawia się na płaszczyźnie wew. i zew. Państwo pełni dwie podstawowe funkcje: zew. i wew. Polityka państwowa w obu tych sferach działania ma na celu urzeczywistnienie tych samych podstawowych interesów. W państwach o wysokim potencjale lub agresywnych funkcja wew. kształtuje zew., a przypadku państw słabych funkcja zew. kształtuje politykę wew.
polityka zagraniczna nie jest jedną ze szczegółowych polityk państwowych. Specyfika ta wynika z faktu decentralizacji ŚM państwa, podczas gdy wew. środowisko państwa ma zawsze charakter scentralizowany i podlega władzy suwerennej. Szanse realizacji polityki zagranicznej w znacznym stopniu są uzależnione od reakcji ŚM, które nie podlega państwu prowadzącemu tę politykę. Skuteczna realizacja polityki środowisku poliarchicznym jest uwarunkowana przez potencjał danego państwa, potencjał tych państw, z którymi utrzymuje ono SM, stopień zgodności i sprzeczności interesów między tymi podmiotami oraz ich zdolności i chęci poszukiwania rozwiązań kompromisowych.
polityka zagraniczna odzwierciedla interesy narodowe, a także interesy wewnątrzpaństwowych grup społ. Interesy tych wszystkich podmiotów kształtują zarówno politykę wew., jak i politykę zew. W każdym państwie istniej hierarchia interesów, a system interesów najważniejszych określany jest jako RACJA STANU: historycznie zmienny system podstawowych zew. i wew. interesów państwa w danym czasie, realizowanych bezkompromisowo. Stanowi system hierarchicznie najważniejszych uzasadnień realizowanej polityki państwowej, jest ona dynamicznym wyrazem suwerenności państwa.
polityka zagraniczna to proces formułowania nie tylko systemu celów zew., ale także metod i środków ich realizacji. Polityka zagr. realizowana jest stale w całym okresie istnienia państwa. Strategiczne cele polityki zagranicznej są funkcją jego racji stanu, cele taktyczne ustalane są w zależności od tego, jak na politykę państwa reaguje jego ŚM. Środki realizacji polityki zagranicznej można podzielić na DYPLOMATYCZNE, EKONOMICZNE, IDEOLOGICZNE I MILITARNE. Metody działania to sposoby posługiwania się tymi środkami, pozytywne nakłanianie bądź negatywny przymus, bądź metody pośrednie w praktyce stosowane najczęściej.
Polityka zagraniczna państwa to proces realizacji przyjętych celów, przede wszystkim za pomocą środków dyplomatycznych. DYPLOMACJA: oficjalna działalność państwa, które działa na zew. przez swoje stałe i czasowe organy w celu realizacji założeń polityki zagr., w drodze prowadzenia rokowań i zawierania umów mn. To taktyka działania państwa, polegająca na wyszukiwaniu optymalnych sposobów realizacji przyjętych wcześniej założeń strategicznych. Państwo tutaj traktujemy jako system polityczny stale adaptujący się do zmian swego ŚM i w ten sposób utrzymujący dynamiczną równowagę ze środowiskiem, a więc mający zdolność do homeostazy.
Państwa prowadzą dwa typy polityki zagr.: aktywną i pasywną. W interpretacji aktywistycznej politycy i badacze przyjmują, że wew. potrzeby i interesy państwa są zmienną niezależną, a polit. zagr. stanowi zmienną niezależną polityki zagranicznej państwa (źródłem poli.zagr. są naciski zew.)
WYZNACZNIKI POLITYKI ZAGRANICZNEJ WYZNACZNIK to system wzajemnie warunkujących się przesłanek, powodujących określony skutek i wystarczających, by dany skutek wystąpił.
obiektywne: zmienne niezależne od wartościowania dokonywanego przez decydentów i działające obiektywnie, a więc zupełnie niezależnie od stanu ich działalności.
subiektywne: zmienne zależne od systemu wyznaczników obiektywnych, ale odzwierciedlających stan percepcji ośrodka podejmowania decyzji politycznych.
wew.: które odzwierciedlają system wewnątrzpaństwowych interesów społ. w stosunku do ŚM państwa, a szczególnie jego rację stanu.
zew.: odzwierciedlające wpływ ŚM państwa na jego politykę zagr.
WYZNACZNIKI MATERIALNO- SPOŁ.: obejmują społ. strukturę państwa, jego potencjał gosp. i naukowo-techniczny, a także siłę militarną. Określa realne możliwości kształtowania ŚM.
WYZNACZNIKI AKSJOLOGICZNE: system akceptowanych przez grupę rządzącą wartości politycznych, ideologie akceptowane przez inne grupy społ. w państwie, poziom i charakter narodowej kultury i tradycji, historyczne doświadczenia narodu w stosunku do innych narodów, funkcjonowanie opinii publicznej, rodzaj dominującej religii. Wpływają na polit.zagr. w sferze określania pożądanego stanu ŚM, niezależnie od tego, czy państwo ma realne możliwości jego zmiany czy nie.
WYZNACZNIKI DEMOGRAFICZNE: liczba ludności państwa, tempo przyrostu naturalnego, gęstość zaludnienia, struktura narodowa i etniczna, struktura ludności wg wieku. Związane z procesami społ., gosp.oraz kulturowymi zachodzącymi w danym państwie. Celem polit.zagr. jest np. ochrona mn. nar.
WYZNACZNIKI GEOPOLITYCZNE: terytorialna podstawa państwa w relacji strategicznej do innych państw i tym samym maja bardzo istotny wpływ na prowadzenie polityki zagr.
wyznaczniki fizjologiczne: podstawowe cechy terytorium
geoekonomiczne: geosurowcowy i geokomunikacyjny
geostrategiczne: limologiczny (charakter granic państwowych), położenia politycznego i strategicznego.
geospoł.: geoświadomościowy i geoprawny.
WYZNACZNIKI SUBIEKTYWNE: charakter wew. i świadomościowy. Obejmują one percepcję rzeczywistości mn. ze strony poszczególnych decydentów, całego ośrodka decyzyjnego, partii polit., różnych grup społ. i opinii publicznej. Bezpośredni stan wyobrażeń, jaki na dany temat mają decydenci.
WYZNACZNIKI STRULTURALNE i inne o charakterze zew.: wyznaczniki określające formalną strukturę SM w danym czasie, na przykład istnienie lub nieistnienie ugrupowań polityczno-militarnych lub polityczno-gosp. oraz specyfikę więzi wewnątrzsystemowych, wyrażającą się w zasadach stosunków między uczestnikami, sformułowanych w postaci norm prawa mn. lub ogólnych zasad polit.
WYZNACZNIKI FUNKCJONALNE: funkcjonowanie powyższych struktur mn. i dotyczą aktualnego ich stanu, a szczególnie układu sił miedzy systemami: dawnym, obecnym i przewidywanym w przyszłości. Stan stosunków można analizować na 3 poziomach: globalnym, ponadregionalnym i bilateralnym.
WYZNACZNIKI PODMIOTOWO- STRUKTURALNE: zobowiązania państw, wynikające z jego przynależności do istniejących systemów mn. Przynależność państwa do ugrupowań polityczno-militarnych. Członkostwo pozwala na wzmocnienie skuteczności działania mn. i zwiększenie bezp. państwa, ale ogranicza suwerenność i rzutuje na powstawanie dodatkowych obowiązków, takich jak koordynowanie polityki zagranicznej z państwami sojuszniczymi.
WYZNACZNIKI PODMIOTOWO- FUNKCJONALNE: interakcje zachodzące między danym państwem a funkcjonalnie rozumianą strukturą tych stosunków (np. przewidywanie przyszłego stanu SM). Obejmują sferę reakcji państwa na aktualny i przewidywany wpływ ŚM, rozumiany jako wpływ stanów tych stosunków. 3 zmienne:
stany ŚM
stany stosunków społ. w państwie
typ przywództwa, czyli jego skłonność do wybierania homeostazy aktywnej lub pasywnej.
WYZNACZNIKI POTENCJAŁU POLITYCZNEGO danego państwa obejmują polityczny, moralny, gosp. i militarny autorytet państwa, oceniany wg skali wartości innych uczestników SM. Wszystkie państwa dokonują stałej oceny innych uczestników, stosując zarówno kryteria obiektywne, jak i aksjologiczne. Ten „obraz” polityki państwa, tworzony przez innych uczestników, określa możliwości i szanse realizacji jego polit.zagr.
Wielowymiarowe pole polit.zagr. Jest bowiem zmienną zależną, jest funkcja wyznaczników mających charakter zmiennych niezależnych. Pole polit.zagr. można analizować poprzez analogię do pola sił fizycznych albo do kwantowej teorii pól. POLE SIŁ FIZYCZNYCH: rozpatrywane jako niekorpuskularna forma materii, pośrednicząca we wzajemnym oddziaływaniu form korpuskularnych. Funkcjonowanie wyznaczników w polu polit.zagr. można obserwować przyjmując, że „korpuskularne” cząstki pola SN to uczestnicy tych stosunków, a cząstki pola poli.zagr. to wielkie grupy społ. Sprzężone ze sobą wyznaczniki zew. i wew. oznaczają w tym przypadku „niekorpuskularną” formę pola. KWANTOWA TEORIA PÓL: teoria ta zakłada zacieranie się różnic między dwiema wspomnianymi postaciami materii. Jako cząstkę elementarną przyjmuje się wtedy kwant pola fizycznego, a wzajemne oddziaływania tych kwantów przejawia się w oddziaływaniach samych pól. Odpowiednikiem pola fizycznego będzie polityka zagraniczna, to stwierdzimy, że sprzężenia tej polityki i jej wyznaczników można analizować w kategoriach kwantowej teorii pól. Kwanty wzbudzenia pola => jego zmiany w ujęciu podmiotowym, przedmiotowym i funkcjonalnym.
WPŁYW MN. państwo działa na swoje środowisko z zamiarem dokonywania jego zmiany, a ŚM reaguje na te działania, tym samym wywołując procesy dostosowawcze wew. państwa. Proces interakcji systemu i środowiska rozpoczyna bodziec środowiskowy, który zostaje przyjęty przez receptory systemu mn. (założenia analizy systemowej). Receptory przesyłają wiadomość o odebraniu bodźca do centralnego systemu decyzyjnego, który go przetwarza, podejmuje decyzję i wysyła wiadomość do efektorów. Efektory wykonują decyzję, ta odpowiedź systemu trafia do jego środowiska, pobudzając je do dalszej reakcji, która jest określana jako sprzężenie zwrotne.
WŁADZ I WPŁYW: M. Weber => „prawdopodobieństwo uzyskania przez uczestników stosunków społ. możliwości przeprowadzenia własnej woli, pomimo oporu innego uczestnika tych stosunków” (wew. państwa taka władza jest zinstytucjonalizowana). W ŚM instytucjonalizacja władzy nie istnieje. W stosunku do systemu poliarchicznego WPŁYW - zdolność uczestnika SM nakłonienia innych uczestnikó do określonego zachowania.
J. Szczepański OGÓLNA KONCEPCJA WPŁYWU SPOŁECZNEGO:
podmiot wywierający wpływ to państwo, które dąży do zmiany polityki wew. lub zagranicznej innego państwa bądź w sferze formułowania celów takiej polityki, bądź w dziedzinie ich praktycznej realizacji.
przedmiotem wpływu jest inne państwo poddane naciskowi ŚM lub jego elementy składowe, zarówno grupy społ., jak i instytucje.
środki stosowane w celu wywarcia wpływu mn. mogą być:
środki dyplomatyczne polegają na przekonywaniu za pomocą formułowania not dyplomatycznych oraz prowadzenia bezpośrednich rokowań
środki ekonomiczne mogą mieć charakter pozytywny (pomoc gosp., pożyczki, kredyty) lub negatywny- stosowanie presji ekonomicznej, blokady, embarga, wojna celna, dumping
środki ideologiczne obejmują propagandę skierowana do społ. państwa poddanego wpływowi, której celem jest zmiana hierarchii wartości politycznych i ogólnego obrazu świata posiadanego przez jego członków
środki wojskowe, których użycie w formie interwencji zbrojnej jest całkowicie zabronione, jednak czasem stosowane.
metody wywierania wpływu to sposoby posługiwania się środkami działania (perswazja, obietnica, zobowiązania, nagrody, groźby, sankcje i odstraszanie).
wyniki stosowania wpływu mn. są zwykle funkcją dwóch zmiennych, tzn. działań państwa wywierającego wpływ oraz państwa poddanego wpływowi.
K. Hostie SKUTECZNOŚĆ ZASTOSOWANIA WPŁYWU MN. przez państwo A w stosunku do państwa B. Państwo B tym chętniej ustąpi, im jest bardziej zależne od A, mniej spójne wew., ma mniej możliwości zastosowania przeciwsankcji, uzyskania pomocy państw trzecich, chęci zastosowania oporu oraz wtedy, gdy istnieje tradycja ulegania wpływowi tego państwa lub elity przywódcze uznają to za pożądane.
państwo może podporządkować się woli innego państwa: państwo B staje się „spenetrowanym” systemem politycznym, czyli taki, który jest sterowany od wew. przez przedstawicieli systemu penetrującego.
SKUTKI PENETRACJI:
zmieniają się granice adaptacyjności systemu spenetrowanego, ponieważ adaptuje się on do zmian swego ŚM poprzez interesy penetratora
bodziec rozpoczynający procesy adaptacyjne zaczyna mieć charakter wew.; polit. wew. systemu spenetrowanego staje się jakby polityką zagr., na własnym terytorium bowiem styka się z działaniami obcego mocarstwa, natomiast polit. zagr. penetratora nabiera cech polityki wew., realizowanej wew. obcego państwa
w wyniku zew.-wew. manipulowania procesami polit. i gosp. w państwie spenetrowanym powstają specyficzne wew. i zew. skutki penetracji.
państwo B przeciwstawia się wpływowi państwa A.
Podmiotami i przedmiotami wpływu mn. bywają nie tylko państwa, ale także inni uczestnicy SM, przede wszystkim uczestnicy transnarodowi. 3 typy WPŁYWU MN. E. O. Czempiela:
WPŁYW MIĘDZYPAŃSTWOWY: podmiotem wpływu jest państwo A, a przedmiotem- B. Każde z nich jest sprzężone zwrotnie ze swoim ŚM. Grupy społ. i partie polit. w obu państwach wywierają nacisk na aparat państwowy, ale decyzje są podejmowane na szczeblu rządów państwa A i B.
WPŁYW MN.: podmiotem wpływu jest środowiska społ. państwa A, a przedmiotem jest środowisko społ. państwa B. Siły społ. obu państw wchodzą w bezpośrednie interakcje, ale równocześnie ą zwrotnie sprzężone ze swoimi rządami.
WPŁYW TRANSNAR.: podmiotem wpływu jest państwo A, a przedmiotem społ. państwa B. Państwo A jest sprzężone ze swoim środowiskiem społ., a środowisko społ. państwa B jest sprzężone ze swoim rządem.
I. Grabowska- Lipińska, J. Stefanowicz „Interes narodowy, racja stanu...”
Podmiotem racji stanu jest ten, kto się cieszy suwerennością przysługującą państwu. Skutki takich decyzji dotyczą:
społeczności obywateli
grup społecznych
grup pracowników, korporacji, partii politycznych
jednostek
NARÓD I PAŃSTWO
Praktycznie od XVIII wieku terminy narodowość i naród stały się jednymi z podstawowych kategorii polityczno- społ., czasami używanymi wymiennie. NARODOWOŚĆ: jako grupa społ. ma wymiar historyczny, można mówić o powstawaniu, rozwijaniu się i zanikaniu narodowości. Punktem wyjścia procesów narodotwórczych jest poczucie więzi państwowo- narodowej (J. Chlebowczyk). Tworzy się wspólny język i świadomość wspólnego dziedzictwa cywilizacyjno- kulturalnego. Język awansuje do roli inicjalnego elementu procesu narodotwórczego.
NARODOWOŚĆ: grupa ludzi wszystkich klas, religijnych przekonań, zawodów, poziomu wykształcenia, którzy wyróżniają się od innych posługiwaniem się tym samym językiem, podzielaniem wspólnych wartości kulturalnych, które łączą sensie używania szczególnego języka, a wypływają z pewnego nie dającego się zdefiniować realnego poczucia pokrewieństwa. DIASPORA: istnienie grup ludzie danej narodowości poza granicami ich państwa.
Definicja narodu łączy się z czynnikami politycznymi, w tym z koncepcją państwa.
Naród- historycznie powstała, trwała wspólnota ludzi, ukształtowana na gruncie wspólnoty dziejów, kultury, języka, terytorium, przejawiająca się w świadomości jej członków.
naród- wspólnota duchowa, kulturowa, dla której świadomość narodowa jest podstawowym czynnikiem konstytutywnym, a więź narodowa jest głównie więzią psychiczną- intelektualną i emocjonalną, wyrażającą się we wspólnocie przekonań i wartości.
MAX WEBER: naród konstytuuje się dzięki poczuciu wspólnoty. Aby powstał naród konieczne jest bowiem:
istnienie wspólnych obiektywnych czynników łączących ludzi
pojmowanie tych czynników jako wartości, stanowiących źródło poczucia solidarności i odmienności
wyrażanie się solidarności w autonomicznych instytucjach politycznych (lub powodowanie dążenia do ich zbudowania)
Decydującym czynnikiem wg Webera jest rozwój poczucie narodowego, jako swoistego rodzaju „prestiżu”, wyższości nad innymi.
ERNEST GELLNER:
koncepcja narodu KULTUROWA: odwołuje się do kultury w sensie antropologicznym: dwie osoby należą do tego samego narodu, jeżeli uczestniczą w tej samej kulturze, przez którą należy rozumieć system idei, znaków, skojarzeń, sposobów zachowania i porozumiewania się.
WOLUNTARYSTYCZNA: ... jeżeli uważają, że należą do tego samego narodu. Narody są dziełem czł., wytworem jego przeświadczeń, lojalności i solidarności.
NARÓD JAKO WSPÓLNOTA POLITYCZNA: dla której główną cechą jest dążenie do niezależnego bytu politycznego we własnej organizacji państwowej- czyli do utworzenia państwa lub uzyskania samodzielności politycznej w państwie federalnym.
ZAPOBIEGANIE NACJONALIZOMOWI K. Skubiszewski:
zapobieganie konfliktom wojskowym na tym tle
rozwój zinstytucjonalizowanej kooperacji, w tym współpracy regionalnej i przygranicznej
mn. gwarancje dla ochrony mn. nar.
negatywnymi efektami są: agresja, nietolerancja, przekonanie o własnej wyższości czy eksploatacja słabszych narodów.
W średniowieczu- pojęcie świadomości narodowej/ poczucie zbiorowej tożsamości; 400 lat temu- państwo narodowe;
INTERES NARODOWY zależy od kreatorów polit.zagr., czyli od wł. w danym państwie. Pojęcie złożone, w jego skład wchodzą elementy:
historyczne: świadomość nar., będąca główną siłą cementującą naród
polityczne: instytucje związane z systemem wł.
ekonomiczne: poziom rozwoju, poczucie bezp. obywateli
Świadomość hist. Pełni ważna funkcję w integrowaniu narodu; symbolika narodowa sprzyja tworzeniu i umacnianiu mitu narodowego. Czynnik polit. wiąże się z charakterem wł., ustrojem, charakterem danego państwa. Czynnik ekonomiczny jest podstawą materialną funkcjonowania interesu nar.
INTERESY NARODOWE: stałe cechy polityki zagr. państwa, bądź to co jest pomiędzy wew. uzgodnieniami politycznymi lub rozbieżnościami. Najważniejsze są ŻYWOTNE INTERESY NARODOWE: ochrona pokoju, urzeczywistnianie pełnego bezp. nar. państwa, podnoszenie dobrobytu jego obywateli.
Interesy narodowe:
interesy żywotne (podstawowe): to takie, z których powodu dany naród gotów jest walczyć bez względu na koszty i ofiary: zachowanie suwerenności, integralności terytorialnej, prawa do samodzielnej drogi rozwoju. Przykładem uzyskania rangi interesu żywotnego jest prawo do swobodnego wyboru i obrony ustroju.
interesy drugorzędne: interesy gosp. czy sprawy związane z ochroną obywateli danego państwa za granicą.
Inny podział, kryterium:
czasu:
na trwałe (często istniejące kilkaset lat, związane z położeniem państwa)
zmienne (zależne od danych zjawisk polit. czy koniunkturalnych, taki jak: polityka monetarna)
przestrzeni:
ogólne (światowe lub w skali wielkiego regionu)
lokalne (stosunki z państwami ościennymi)
korelacji ze ŚM:
tożsame z celami większości lub danej grupy państw (takie jak dążenie do nierozprzestrzeniania broni jądrowej, utrzymywanie pokoju, działania mające na celu uporządkowani SM gosp. czy kult.)
komplementarne (w systemie integracji gosp.)
sporne lub sprzeczne (redukcja zbrojeń, które z czasem w wyniku dobrej woli czy współdziałania mogą stać się komplementarne czy tożsame)
J. KUKUŁKA 3 podstawowe interesy mn. państwa:
egzystencjalne (relacje między potrzebami materialnymi, świadomościowymi i ekonomicznymi, bezp., identyczności i osobowości uczestników SM a celami dotyczącymi zagwarantowania tych potrzeb przez ich realizację)
koegzystencjalne (relacje między potrzebami przynależności i współżycia, współpracy i współzawodnictwa, niezależności od innych i suwerenności, odgrywania pewnej roli na arenie mn. a celami realizowanymi dla zaspokojenia tych potrzeb)
funkcjonalne (odzwierciedlają relacje, potrzeby skuteczności oddziaływań i regulowania SM a rzeczywistym stawaniem się celów, które rodzą te potrzeby)
Twórcy polityki nie zawsze są zgodni co do priorytetów i w różny sposób kładą nacisk na poszczególne elementy interesu narodowego, jak też nie zawsze tak samo go Interpretują.
państwa o systemie parlamentarnym: organy wybierane sprawują nadzór nad polit. zagr. państwa dużą rolę odgrywają partie rządzące/ organy wykonawcze za zgodą władz ustawodawczych
prezydenckim/ totalitarne/ autorytarne: priorytety wyznacza przywódca.
wpływ na polit.zagr. mają też różne grupy nacisku.
kontrola sprawowana przez biurokrację resortów i instytucji współuczestniczących w wykonywaniu polityki zagr.
Polityka zagr. nie jest tylko wyrazem własnych interesów, ale często jest funkcją cudzego postępowania, co prowadzi zarówno do ograniczania swobody decydentów, jak i może usprawiedliwiać ich postępowanie. Powinna być skutkiem przemyślanych decyzji ludzi będących u wł., rezultatem rozumienia przez nich interesu nar., motywacji szczegółowych, analizy sytuacji oraz oceny własnych możliwości (motywacje rzeczywiste + deklarowane).
Większość sporów pomiędzy państwami jest załatwiana bez użycia siły i groźby jej użycia, metodą kompromisu, drogą pokojowych rokowań. Łatwiej osiąga się kompromisy w sprawach nie dotyczących żywotnych interesów danych państw.
ZASADA CONSENSUSU (specjalna metoda kompromisu): zgodnie z którą państwo odmawiające zgody swoje stanowisko powinno uzasadnić szkodliwością proponowanej decyzji z punktu widzenia żywotnych interesów narodowych. Do niedawna kompromis określano jako tzw. grupę sumy zerowej, zakładającą, że zyskom, czyli realizacji interesu jednej strony, odpowiadają straty lub niespełna realizacja zamierzeń drugiej strony. Obecnie występuje też formuła „sumy dodatniej”, gdzie korzyści stron przeważają ich straty, co jest szczególnie ważne w dobie zbrojeń jądrowych czy globalnych zagrożeń ekologicznych. Przeszkodami w realizacji żywotnych interesów danego państwa na. są głównie inne państwa narodowe, ma bowiem miejsce sprzeczność interesów, której ostatnim stadium może być konflikt zbrojny.
HUGHO SETON-WATSON: RACJA STANU: jest genetycznie związana z instytucją lub osobą panującego władcy, podczas gdy interes narodowy swym zakresem podmiotowym obejmuje szersze zbiorowości: naród, narody, klasy, społeczeństwo zamieszkujące terytorium państwa.
W przypadku państw jednolitych narodowo racja stanu jest zazwyczaj zbieżna z racą państwa, zaś interesy narodowe z państwowymi. W przypadku istnienia w danym państwie mniejszości narodowych sprawa jest bardziej skomplikowana, bowiem może pojawić się zjawisko nacjonalizmu „wew.”.
RACJA STANU to termin mn., oznaczający in genere wzgląd na dobro państwa, pierwszeństwo interesów państwa przed innymi normami, dążenie do silnego, scentralizowanego państwa. Jako wartość staje się kategorią aksjologii polityki. Jako pojęcie polityczne związana jest ze sprawowaniem władzy w danym państwie.
wzgląd na dobro państwa, reguły postępowania, kryterium ocen działań politycznych, priorytet dla interesu państwowego, prymat interesu zbiorowego, podstawa podejmowania przez państwo działań, priorytet nad innymi normami (moralnymi, prawnymi), argument dla danego działania polit.
wzgląd na interes wyższy, który jest wskazywany, gdy podejmuje się działania wbrew prawu, sprawiedliwości.
Idea racji stanu łączy się z powstaniem państwa narodowego.
Epoka renesansu: RACJA STANU jako intres własny oraz motywy działania państwa dystansującego się od interesu Kościoła.
Absolutyzm oświecony: suwerenny monarcha wyrażał cele państwa i ustalał to, co dla niego najbardziej korzystne (rozszerzona o wymiar zew.).
Samuel Pufendorff: racja stanu: użyteczny środek polit.zagr., w imię której można nie tylko prowadzić wojny, ale i stosować przemoc, zdradę, łamanie prawa.
XV w.: dobro państwa zaczęto uważać za najważniejsze kryterium w polityce, a racja stanu stanowiła odzwierciedlenie interesu decydentów, czyli władzy; przedstawiano ją jako dobro ogółu, które państwo powinno urzeczywistniać w razie potrzeby, nawet przemocą.
Pojmowanie racji stanu jest związane z aktywnością państwa w SM - uniwersalny charakter(zapewnienie bezp. nar., niepodległości, integralności terytorialnej, suwerenności), jak i odrębne cechy związane z danym państwem (zależne od sytuacji geopolitycznej, tradycji, ideologii).
I połowa XX w. Florian Znaniecki: istotą racji stanu, wyrażającej pojęcie nadrzędności interesu ogólnego państwa jako całości względem interesów szczególnych, jest zespolenie i zharmonizowanie interesów grupowych, aby rozbieżność ich nie osłabiała państwa i nie rozbijała jego jedności.
Współcześnie racja stanu odzwierciedla interesy egzystencjalne państw. Stanowi podstawę najważniejszych decyzji. Podmiotami racji stanu są: ośrodki opiniotwórcze, partie polit., ruchy społ., związki wyznaniowe, kościoły i do nich należy wykładnia czy korygowanie treści oficjalnej racji stanu.
Krzysztof Skubiszewski: twierdzi, że rację stanu można wręcz sprowadzić do kwestii bezp., zaś do priorytetowych zadań podyktowanych żywotnymi interesami Polski w Europie należą:
ugruntowanie europejskiej orientacji Polski przez stopniowe włączanie się do struktur integracyjnych oraz instytucji zachodnioeuropejskich i północnoatlantyckich
współtworzenie nowego ładu europejskiego, opartego na współpracy państw i koordynacji instytucji mn., zwłaszcza w zakresie ogólnoeuropejskiego systemu bezp.
utrwalenie i rozwój jak najlepszych stosunków z sąsiadami
utrwalenie i pogłębianie nowych powiązań regionalnych w naszej części Europy
rozwój dwustronnej współpracy we wszystkich dziedzinach z państwami Europy Zach. i Am. PN.- czyli euroatlantycki wymiar naszych stosunków bilateralnych.
I. Słomczyńska „Suwerenność…”
SUWERENNOŚĆ JAKO WARTOŚĆ W POLITYCE ZAGR. PAŃSTWA:
OGÓLNE ROZUMIENIE SUWERENNOŚCI ulega zmianie zakres i znaczenie suwerenności. Celem państwa jest zapewnienie własnego istnienia przez prowadzenie odpowiedniej polit. wew. i zagr. Suwerenność to szczególna cecha państwa, jest to stan faktyczny, znajdujący swoje odzwierciedlenie w prawie mn.
4 podstawowe sposoby rozumienia suwerenności:
SUWERENNOŚĆ WSPÓŁZALEŻNA: odnosi się do możliwości państwa w zakresie kontrolowania wszelkich ruchów poprzez granice państwa
SUWERENNOŚĆ WEW.: odnosi się do struktur decyzyjnych istniejących w obrębie państw i ich zdolności do efektywnej regulacji wszelkich zachowań
SUWERENNOŚĆ ZEW.: oznacza wykluczenie istnienia jakichkolwiek zew. źródeł wł. państwowej zarówno w płaszczyźnie prawnej, jak i materialnej
SUWERENNOŚĆ PRAWNOMIĘDZYNARODOWA: odnosi się do wzajemnego uznania państw, które są wolne i równe.
Terytorium, ludność i władza są zatem podstawowymi wyznacznikami suwerenności państwa, jednak są to komponenty, które wykształciły się w toku ewolucji społ. w wyjątkowy sposób w określonym miejscu.
Suwerenność jako pojęcie dualistyczne:
SUWERENNOŚĆ PRAWNA: czyli formalna, która dotyczy wyłącznie uczestników państwowych, jest atrybutem niezmiennym i niepodzielnym.
SUWERENNOŚĆ POLITYCZNA: to jest materialna, która odnowi się do wszystkich podmiotów uczestników SM, jest stopniowalna i zmienna dla poszczególnych podmiotów.
FORMALNE ASPEKTY SUWERENNOŚCI PAŃSTWA
SUWERENNOŚĆ PRAWNA oznacza, że jeżeli dana jednostka geopolityczna jest uznana jako państwo to posiada atrybut suwerenności, przejawiający się w respektowaniu osobowości prawnej tego podmiotu sprawującego władzę na określonym terytorium i mającego zdolność do samodzielnego, niezależnego od jakiegokolwiek innego podmiotu prawa mn., wykonywania władzy wew. państwa i występowania w SM.
W prawie mn. terminu suwerenność używa się w 2 znaczeniach:
w odniesieniu do statusu państwa w SM (suwerenność zew.)
charakteru kompetencji państwa i sposobu ich wykonywania (suwerenność wew.)
4 aspekty suwerenności państwa J. KRANZ:
aspekt pozytywny: charakter kompetencji państwowych, tj. zdolność podejmowania samodzielnych decyzji w nieograniczonym rzeczowo zakresie
a. negatywny: nie ma ponad państwem innej wł. niż prawo mn.
a. zew.: niezależność w SM
a. wew.: swobodna regulacja stosunków wewnątrz państwa i jego porządku społ.
Suwerenność zew.: oznacza, że państwa nie podlegają w stosunkach między sobą żadnej „wyższej wł.” poza uzgodnionym prawem mn. Jest ona chroniona normami prawa mn., głównie zasadą suwerennej równości państw i zakazu użycia siły lub groźby jej użycia.
Suwerenność wew.: odnosi się do swobody państwa w wykonywaniu kompetencji na jego terytorium i jest wyłączna, pełna i samodzielna. Wyłączność oznacza, że na jego terytorium funkcjonuje struktura wł. polit. odrębna i niezależna od innych państw. Pełnia kompetencji wyraża się w tym, że zakres materialny suwerenności wew. nie jest z góry ustalony i nie wynika każdorazowo z norm szczegółowych prawa mn. Kompetencje państwa, które nie podlegają regulacji przez normy szczegółowe prawa mn. określa się jako DYSKRECJONALNEJ lub należące to tzw. strefy zastrzeżonej.
2 aspekty tej suwerenności:
państwowy: suwerenność oznacza tutaj realne możliwości państwa jako org.polit. do korzystania z suwerenności w rozumieniu prawa mn.
narodowy: wł.państwowa wywodzi swą legitymację z demokratycznie wyrażonej woli narodu.
Ograniczenia czynnikowe:
zasięg prawny suwerenności innych państw
ograniczenie prawem mn., tworzonym przez społeczność mn. w oparciu o zasadę koordynacji, w celu wykreowania ładu w SM.
ograniczenia o charakterze dobrowolnym wynikają z przyjętych przez państwo zobowiązań prawnomiędzynarodowych. Państwo jest ograniczone normami, które samo zaciągnęło, lecz niektóre normy powszechnego prawa mn. dotyczą wszystkich państw.
Ograniczenia prawne o charakterze przymusowym wynikają z naruszenia przez państwo norm prawa mn., a ich stosowanie zapewnia minimum ładu w SM.
Suwerenność prawna: wyrazem jej jest istnienie tzw. „strefy wyłącznej”- są to kompetencje państwa, które nie podlegają regulacji prawnomiędzynarodowej. Istnieje tylko „strefa wyłączna” dla jednego państwa (brak jej definicji w prawie mn.).
Suwerenność prawna zakłada istnienie prawa mn., regulującego nie tylko stosunki międzypaństwowe, lecz również niektóre problemy wew. państwa. Oznacza istnienie pewnych ograniczeń i nie oznacza absolutnej władzy państwa.
BRUCE CRONIN: PARADOKS SUWERENNOŚCI: polega na tym, iż państwa są suwerenne tylko i wyłącznie w kontekście globalnego systemu państw, stąd też wynika ich niepodległość, która jest następstwem podtrzymywania systemu nakładającego ograniczenia na tę niepodległość/ suwerenność.
MATERIALNE ASPEKTY SUWERENNOŚCI PAŃSTWA
Suwerenność polityczna państwa oznacza obiektywne możliwości wykorzystania przez nie atrybutów związanych z posiadaniem suwerenności prawnej. Cecha stopniowalna i zależna od wielu czynników o różnej proweniencji [pochodzenie].
Do czynników tych zaliczyć można:
zjawiska i procesy występujące w SM
aktualna struktura systemu mn.
typ adaptacji polit. realizowany przez danego uczestnika SM
rola/ role realizowane przez danego uczestnika w odniesieniu do jego środowiska zew.
ogólny potencjał uczestników SM
rozumienie pojęcia suwerenność przez poszczególnych aktorów państwowych
SM to obszar oddziaływań państw, regulowany istnieniem prawa mn. tworzonego z woli tychże państw oraz moderowany występowaniem zjawisk i procesów, na powstanie i wystąpienie których państwa nie mają wpływu.
Ważnym czynnikiem, wpływającym na powiększanie lub kurczenie zakresu suwerenności politycznej jest struktura SM, czy zespół sprzężeń występujących pomiędzy elementami systemu, których występowanie jest nieodzowne dla istnienia systemu mn. ora zespół sprzężeń między elementami systemu a systemem jako całością.
ADAPTACJA PAŃSTWA rozumiana jako proces dążenia do osiągania stanu równowagi między własnymi potrzebami i interesami, a wymaganiami formułowanymi przez ŚM i wewnątrzpolityczne ma 3 zasadnicze odmiany:
pasywna: zamierzone lub nie zamierzone przystosowywanie się państwa do nacisków polit.
kreatywna: aktywne poszukiwanie stale zmieniającego się punktu równowagi pomiędzy dynamiką ŚM i wew. środowiska społ., będąca w istocie próbą aktywnego kształtowania obu tych środowisk
aktywna polegająca na odmowie przystosowania się państwa do dynamiki jego środowiska polit. i jednoczesne samodzielne kształtowanie SM
Najmniej istotnym czynnikiem są jego role mn. Rola mn.: spójny system wybranych przez państwo działań w stosunkach zew. Jest ona funkcją zarówno ŚM oraz społ. środowiska wew. i osiągniętej przez państwo pozycji mn.
Wpływ na poszerzenie suwerenności państwa ma ogólny potencjał państwa, czyli relatywnie ujęta siła państwa na poszczególnych płaszczyznach jego działalności. Czynniki te mają charakter obiektywny. Czynnik subiektywny: rozumienie przez dane państwo suwerenności.
SUWERENNOŚĆ A „PRAWO DO INTERWENCJI”
Państwa nie rezygnują z suwerenności, ale realizują prawa płynące z tej zasady wraz z innymi państwami, w celu zapewnienia lepszej realizacji interesu wspólnego.
Nowe podejście do zasady suwerenności prawnej, które eksponuje prawa jednostrofowe zaś suwerenność państwa traktuje jedynie jako pochodną tychże praw, sprowadza się do 2 przeciwstawnych stanowisk:
nie ma potrzeby ustanowienia nowego prawa do interwencji w wew. sprawy państwa, kiedy łamane są w nim prawa czł. ponieważ takie prawo płynie wprost z norm mn.; przestrzeganie praw czł. nie jest wew. sprawą danego państwa, lecz zobowiązaniem mn.
„potrzeba ingerencji” implikuje konieczność ustanowienia „prawa do ingerencji”.
Interwencja w rozumieniu prawa mn. dotyczy działania charakteryzującego się następującymi cechami:
wywierana presja jest dziełem państwa lub grupy państw
presja ta dotyczy wykonywania przez drugie państwo jako kompetencji, nie podlegających w danym wypadku regulacji w normach szczegółowych prawa mn.
presja polega na zastosowaniu lub groźbie zastosowania bez tytułu prawnomiędzynarodowego siły zbrojnej, jednak poniżej poziomu agresji albo też innych pozamilitarnych środków przymusu, w ostatnim przypadku, w sposób stojący w sprzeczności ze standardami proporcjonalności.
Nie ma teraz powszechnej normy o obowiązku udzielenia pomocy ofierze agresji , interwencja humanitarna obejmuje zatem działania polegające na użyciu siły zbrojnej przez państwo, bez jego uprzedniej zgody i bez akceptacji Rady Bezp. ONZ.
Interwencja w wew. sprawy danej państwa znajduje swoją podstawę, kiedy:
odbywa się na prośbę danego rządu
jest kontrinterwencją skierowaną przeciw interwencji innego państwa, której celem jest ochrona państwa poddanego interwencji oraz zasady nieinterwencji
jest podejmowana w celu samoobrony
jest podejmowana z pobudek humanitarnych w celu ochrony obywateli państw obcych na terytoriach tych państw oraz obywateli własnych i innych państw za granicą
jest sankcją za naruszenie praw czł.
Interwencja humanitarna oznacza użycie siły zbrojnej przez jedno lub więcej państw na terytorium innego państwa, bez jego przyzwolenia, w celu ochrony lub powstrzymania znacznego i masowego pogwałcenia fundamentalnych praw czł., bez względu na narodowość ofiar.
Użycie terminu „odpowiedzialność za ochronę” ma 3 zalety (zapobieganie czystkom etnicznym, głodowi, ludobójstwu):
określa problem z pozycji tych, którzy potrzebują wsparcia, a nie tych którzy planują interwencję
wskazuje, że pierwszorzędną odpowiedzialność za tę ochronę ponoszą państwa z wyjątkiem sytuacji, gdy są do tego niezdolne, brak jest woli polit. by to czynić lub państwa są sprawcami łamania praw czł. Wtedy odpowiedzialność przechodzi na społeczność mn.
jest teoretycznym parasolem pozwalającym nie tylko na reakcję w momencie łamania takich praw, ale również daje możliwość zapobiegania naruszeniom praw czł. oraz przywracania ich obowiązywania.
Redefinicja suwerenności oznacza przejście od kontroli do odpowiedzialności. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA OCHRONĘ oznacza, że społeczność mn. powinna reagować w sytuacjach, w których środki zapobiegawcze nie odniosły skutku, a państwo jest niezdolne lub niechętne rozwiązaniu problemu.
W skrajnych przypadkach można odwołać się do użycia siły militarnej. 6 zasad:
próg „usprawiedliwionej przyczyny”: interwencja humanitarna jest środkiem wyjątkowym, dlatego odwołanie się do niej może nastąpić jedynie w dwóch przypadkach:
kiedy występuje aktualna lub antycypowana utrata życia na masową salę, prowadzona z zamiarem lub bez zamiaru ludobójstwa, która jest następstwem przemyślanego działania państwa, odmowy jakiekolwiek działania w celu zapobieżenia problemu, niemożności działania lub upadku państwa.
Gdy mamy do czynienia z aktualną lub antycypowaną sytuacją „czystek etnicznych” prowadzących do mordowania, wypędzania siłą, aktów terroru czy gwałtu niektórych grup etnicznych
„właściwa interwencja”: podstawowym jej celem jest powstrzymanie lub zapobiegnięcie cierpieniom ludności. Istniej kilka sposobów, aby spełnić to kryterium:
interwencja powinna być prowadzona w oparciu o działania kolektywne i multilateralne.
Uwzględnienie poparcia grup oraz jednostek dla interesu, których akcja jest prowadzona
Zapewnienie sprzyjającej postawy ludności danego regionu.
„zasada ostateczności”: interwencja militarna jest uzasadniona tylko wtedy, gdy wszystkie inne środki i metody o charakterze pozamilitarnym wykorzystywane i dalsze ich użycie nie daje możliwości zakończenia i rozwiązywania sytuacji kryzysowych
„zasada proporcjonalności środków”: skalda, czas trwania oraz intensywność planowanej interwencji militarnej powinny być minimalne, lecz wystarczające by zabezpieczyć cel misji, to jest ochronę ludności.
„zasada uzasadnionych perspektyw”: musi istnieć sensowna przesłanka powstrzymywania lub zakończenia prześladowań, która usprawiedliwia przeprowadzenie operacji.
„prawomocna zwierzchność”: jest to kwestia autoryzacji użycia siły. Główną instytucją jest Rada Bezp. ONZ.
Do skutków interwencji humanitarnej zaliczamy:
zabitych i rannych wojskowych, zniszczenia infrastruktury
zniszczenia i krzywdy dla ludności cywilnej
wielkie koszty operacji powiększane dodatkowo przez chęć minimalizacji ofiar i zniszczeń
cel operacji, który jest z reguły ograniczony i usuwane są jedynie symptomy danej sytuacji a nie jej korzenie.
Przypadki pogwałcenia praw czł., które mają wpływ na zaognianie konfliktów
Rozbudzenie nierealistycznych nadziei na ciągłe wsparcie ze strony społeczności mn.
Nieunikniona selektywność w przeprowadzeniu operacji, która zmusza do podjęcia decyzji jakie przyjąć kryterium- obiektywnej potrzeby rozpatrywania na tle całokształtu SM czy oszacowania własnych możliwości operacyjnych
EWOLUCJA SUWERENNOŚCI POLITYCZNEJ
Zasady autonomii mogą być naruszone poprzez:
KONWENCJE: porozumienia, w których rządzący składają zobowiązania (charakter dobrowolny) poddania polityki wew. pewnego rodzaju wpływowi poprzez zgodę na prowadzenie uzgodnionych działań w polit.wew.
UMOWY to jest porozumienia pomiędzy legalnymi władzami dwóch lub więcej państw oraz innym aktorem mn., które są wzajemnie akceptowane, polepszają sytuację danego podmiotu nie pogarszające sytuacji innych i są uwarunkowane zachowaniem innych podmiotów.
PRZYMYS, który ma miejsce gdy decydenci jednego państwa grożą nałożeniem sankcji jeśli ich odpowiednich w innym kraju nie zmianą zakresu autonomii. Państwo będące celem przymusu może zgodzić się na niego lub stawiać opór.
NARZUCANIE, które zdarza się gdy rządzący w danym państwie nie mają możliwości wyboru i muszą zaakceptować wpływ z zew. za cenę utrzymania się przy wł. lub są jej pozbawiani.
Terytorialność państwa ujmowana w 6 formach terytorialności:
egzystencjalna (zbiorowość ludzka żyjąca w danym miejscu)
operacyjna (zbiorowość ludzka działająca na danym terytorium)
ekologiczna (zbiorowość ludzka zależna od danego terytorium)
biologiczna (zbiorowość ludzka zachowująca się w określony sposób na danym terytorium)
psychologiczna (zbiorowość ludzka związana z danym terytorium)
polityczna (zbiorowość ludzka zorganizowana jako struktura wł.)
Również organizacja terytorium ma 3 wymiary:
sztywne granice w obrębie których są tworzone państwa
granice funkcjonalne tworzone w oparciu o konkretną dziedzinę ludzkiej aktywności
granice tworzone w oparciu o spersonalizowane układy wł.
Świat postsuwerenny: oznacza możliwość powstania oprócz systemu tradycyjnych państw narodowych szeregu wspólnot terytorialnych, które funkcjonowałyby równolegle z państwami, natomiast kryterium ih powstania i funkcjonowania stanowiłoby linie etnokulturalne, ekologiczne czy socjoekonomiczne.
Istnieją we współczesnych SM struktura hegemoniczna jest czynnikiem powodującym podział państw na mocarstwa, które posiadają w pełni wykorzystują atrybuty posiadania suwerenności prawnej i stosują adaptację aktywną, co określa się mianem nadsuwerenności, liderów regionalnych lub sektorowych, którzy wykorzystują większość prerogatyw swej suwerenności i adaptują się kreatywnie oraz „quasi-państwa”, które mając suwerenność prawną.
HEGEMONIA to umiejętność wpływania na strukturę SM w danym momencie w taki sposób, by inne państwa, które również biorą udział w tych stosunkach mogły dokonać odpowiedniego wyboru dostosowanego do celów. Hegemoniczna struktura implikuje istnienie określonego porządku władzy:
władza hegemoniczna: uznana pozycja dominująca oraz możliwość manipulowania skomplikowanymi zależnościami między państwami (USA)
władza dominatora: to taka, która daje przewagę nad innymi państwami, lecz nie ma takiej legitymacji jak hegemon (Japonia, Niemcy, Rosja, Chiny)
władza suwerena: daje możliwość otwarcia się na wpływy zew. dzięki posiadanym środkom i zasobom. Względy strategiczne i kulturowe decydują jednak o tym, że państwa tego typu są raczej mało aktywne na arenie mn. (państwa skandynawskie)
władza zdominowanego, co ogranicza wpływ na SM z własnego wyboru, w wyniku następstw procesu kolonizacji lub defensywnego protekcjonizmu (Kuba, Albania)
EFEKTYWNOŚĆ PAŃSTWA: zdolność ponoszenia odpowiedzialności za realizację potrzeb i interesów własnych społeczeństw.
2