FARMAKOLOGIA - nauka o środkach leczniczych (lekach) i ich działaniu na organizm.

Pharmakon - lek, trucizna; logos - nauka

Farmakologia zajmuje się przede wszystkim mechanizmami działania leków na organizm, działaniami leczniczymi i niepożądanymi, problemami losów leku w organizmie i wzajemnego oddziaływania pomiędzy lekami.

ZADANIA FARMAKOLOGII:

• poszukiwania nowych leków

• poznanie mechanizmów działania leków

• ustalenie wskazań leczniczych i p/wskazań

• ustalenie racjonalnego dawkowania leków

• ustalenie toksyczności i działań niepożądanych leków

DZIAŁY FARMAKOLOGII:

Podstawowymi działami farmakologii są farmakokinetyka i farmakodynamika.

Farmakodynamika - zajmuje się efektami działania leków i innych subst. chem. na organizm i poszczeg. narządy oraz mechanizmami ich działania.

Farmakokinetyka - bada szybkość procesów wchłaniania leków, ich dystrybucji (czyli rozmieszczenia w tkankach), metabolizmu i eliminacji z organizmu.

Farmakoterapia - zajmuje się zastosowaniem leczniczym leków.

Farmakologia kliniczna - zajmuje się metodami badania i działania leków na zdrowy i chory organizm oraz ich praktycznym zastosowaniu.

Farmakogenetyka - zajmuje się wpływem czynników dziedzicznych na działanie leków.

Farmakologia rozwojowa - określa wpływ działania leków na organizm w zależności od wieku. Wyróżnić tu możemy:

• farmakologię pediatryczną, która zajmuje się wpływem leków na organizmy młode

• farmakologię geriatryczną, która zajmuje się wpływem leków na organizmy stare

Receptura - nauka o postaciach leków, ich zapisywaniu i sposobach sporządzania.

Toksykologia - nauka o truciznach.

LEK (ŚRODEK LECZNICZY) - pierwiastek, zw. chem., zw. pochodzenia naturalnego lub otrzymany synt. przygotowany w odpowiedniej postaci i przeznaczony do stosowania w leczeniu i profilaktyce chorób oraz diagnostyce.

SUROWIEC FARMACEUTYCZNY - pierwiastek, zw. chem., zw. pochodzenia naturalnego lub otrzymany synt. służący do produkcji leków.

TRUCIZNA - każda subst. (także lek), która wprowadzona do organizmu, w odpowiednio dużej dawce, powoduje zab. czynności fizjol. (chorobę) a nawet śmierć.

„Wszystko jest trucizną i nie ma niczego, co by nie było trucizną - tylko dawka sprawia, że dana substancja nie jest trucizną”

Paracelsus

NAZEWNICTWO LEKÓW:

• nazwa chem. - kw. 2-(acetyloksy)-benzoesowy

• nazwa międzynarodowa - acetylsalicylic acid (ustalana przez Międzynarodową Komisję Nomenklaturową); kw. acetylosalicylowy (nazwa polska, ustalana przez Polską Komisję Towarzystwa Farmaceutycznego). Nazwy międzynarodowe nie są zastrzeżone i mogą być używane dowolnie, przez każdego producenta leku na świecie.

• nazwa handlowa - nadana przez producenta. Nazwa ta jest zastrzeżona i nie może być użyta przez innych producentów wytwarzających identyczny lek. Dlatego też w handlu znajduje się często ten sam lek pod wieloma nazwami np. kw. acetylosalicylowy: Aspirin, Alka-Seltzer, Polopiryna, Calcipiryna, Polopiryna C

PODZIAŁ LEKÓW:

Ze wzgl. na zastosowany surowiec farmaceutyczny:

• lek oryginalny - środek farmaceutyczny nowatorskiego producenta, po raz pierwszy dopuszczony na świecie do dystrybucji (zwykle jako lek opatentowany), w oparciu o udokumentowana skuteczność terapeutyczną, bezpieczeństwo stosowania i jakość, zgodnie ze współczesnymi wymogami.

• lek odtwórczy (generyczny; leki odtwórcze - generyki) jest to odpowiednik leku oryginalnego tzn. zawiera tę samą subst. czynną, przy identycznych lub podobnych subst. pomocniczych. Nie ma zmienionej biodostępności. Tak samo się wchłania, dystrybuuje, podlega metabolizmowi itd. Leki generyczne są często tańsze, ponieważ ich producenci z reguły nie inwestują w badania nad nowymi farmaceutykami lub nie muszą płacić opłat licencyjnych. Producenci leków odtwórczych mogą rozpocząć ich produkcję po upłynięciu okresu ochrony patentowej na dany lek.

Ze wzgl. na źródło farmaceutycznego pochodzenia:

• leki gotowe (preparaty farmaceutyczne) - leki wytwarzane z określonego surowca farmaceutycznego, w określonej formie recepturowej, zazwyczaj masowo, przez uprawnionego producenta

• leki recepturowe (magistralne) - leki każdorazowo sporządzane indywidualnie przez farmaceutę (ex tempore), w aptece, ściśle wg przepisów farmakopealnych lub ordynacji lekarza

• leki galenowe - przetwór sporządzony z różnych części rośliny wg danego przepisu, który zawiera zw. czynne o określonym charakterze działania farmakologicznego, najczęściej w postaci maści, mieszanki, napary, odwary, pudry, r-ry, zawiesiny

• leki nowogalenowe (kapsułki, kapsułki z mikrotabletkami, tabletki dojelitowe)

Ze wzgl. na zaw. subst. czynnych:

• leki proste

• leki złożone

Ze wzgl. na charakter i m-sce działania:

• leki o działaniu miejscowym

• leki o działaniu ogólnym

RODZAJE DAWEK:

• lecznicza (dosis curativa, therapeutica) - dawka wywierająca działanie lecznicze tj. sprowadzająca do normy zaburzone chorobą czynności organizmu

• max. (dosis maximalis) - jest to największa dawka lecznicza, która jeszcze nie wywołuje efektu toksycznego

• progowa/minimalna/subterapeutyczna (dosis minimalis) - najmniejsza ilość środka, która wywołuje już pewne reakcje ze strony organizmu

• toksyczna (dosis toxica) - jest to najmniejsza ilość leku, która powoduje działanie trujące tj. wywołuje zab. czynności organizmu w granicach patologicznych

• śmiertelna (dosis letalis) - jest to najmniejsza ilość leku, która poraża ważne dla życia czynności organizmu (oddychanie, czynność ♥), powodując śmierć. Do określania tej dawki wykorzystuje się zwierzęta doświadczalne (szczury, myszy). (LD₅₀ oznacza, że po podaniu określonej dawki leku padło 50% zwierząt z grupy doświadczalnej)

• jednorazowa (pro dosi)

• dobowa (pro die) - ilość leku zastosowana w jednorazowych dawkach w ciągu doby

• nasycająca (uderzeniowa) - stosowana najczęściej w antybiotykoterapii - pierwsza dawka jest najczęściej dwukrotnie większa (uderzeniowa) od następnych (podtrzymujących). Dawki uderzeniowe stosuje się, w celu zapewnienia szybkiego, max. stęż. leków we krwi, z czym wiąże się szybki efekt terapeutyczny.

• podtrzymująca - ilość leku konieczna do utrzymania stęż. leczniczego we krwi

• homeopatyczna - rozcieńczona, b. mała dawka leku

Należy pamiętać, że zazwyczaj:

• doodbytniczo podaje się ¾ dawki doustnej

• podskórnie i domięśniowo - ¼ dawki doustnej

• dożylnie 1/10 dawki doustnej

• kobietom podaje się z reguły ¾ dawki dorosłego mężczyzny

• osobom >60 r.ż. ½-1/4 dawki

Dawkowanie leków u dzieci stanowi ważny problem. Obecnie przyjęte zasady obliczenia dawek dla dzieci oparte są o tabele dla 3 grup wiekowych (niemowlęta, małe dzieci i dzieci w wieku szkolnym), które uwzględniają masę ciała dziecka i obliczane są zawsze na podstawie dawki leku dla osoby dorosłej.

RODZAJE DZIAŁANIA LEKÓW:

• działanie przyczynowe (etioterapeutyczne) - zasadniczym celem leczenia powinno być usunięcie przyczyny choroby. Leki, które usuwają przyczynę choroby, nazywamy lekami przyczynowymi, a takie działanie - działaniem przyczynowym. Lekami przyczynowymi są np. antybiotyki gdyż niszcząc drobnoustroje chorobotwórcze niszczą przyczynę choroby zakaźnej. Przyczynowo działają także leki uzupełniające niedobory ustrojowe, np. witaminy w terapii awitaminoz lub sole potasowe w hipokaliemii (niedobór potasu). Czasem jednak będzie to leczenie substytucyjne, tzn. zastępcze - jeśli niedobór sodu wynika np. z niedoczynności kory nadnerczy, to podając chlorek sodowy nie usuniemy istotnej przyczyny choroby, jaką jest uszkodzenie kory nadnerczy, a tylko jej następstwa. Często nie jesteśmy w stanie usunąć przyczyny choroby. Staramy się wówczas przerwać łańcuch patogenetyczny (patogeneza - mechanizm powstawania choroby, łańcuch patogenetyczny - to poszczeg., następujące po sobie etapy czy „wydarzenia” prowadzące do powstania choroby i w związku z tym jej objawów), co usuwa objawy choroby lub nie dopuszcza do ich powstania. Tego rodzaju działanie nazywamy →

• działaniem objawowym (symptomatycznym) - objawowo działają leki p/gorączkowe, leki p/nadciśnieniowe, leki p/kaszlowe. Działanie objawowe jest tym bardziej skuteczne, im punkt uchwytu działania leku jest bliższy punktu uchwytu działania czynnika patogennego, który wywołał chorobę.

Met. leczenia objawowego:

• leczenie homeopatyczne (similia similibus curantur - podobne leczy się podobnym) - obecnie rzadko stosowane, polega na podawaniu b. małych (homeopatycznych) dawek leku, który w większych dawkach wywołuje objawy podobne do obserwowanych objawów chorobowych, np. w biegunce zaleca się stosowanie w b. małych dawkach leków wzmagających perystaltykę jelit. W zasadzie jednak obecnie stosuje się:

• leczenie allopatyczne - contraria contraribus curantur - przeciwne leczy się przeciwnym - ta zasada polega na stosowaniu leków wywołujących zmiany czynności organizmu przeciwne do objawów danej choroby, np. leki obniżające ciśn. krwi w chorobie nadciśnieniowej, leki p/gorączkowe w gorączce.

Rodzaje działań leków cd.

• działanie ośrodkowe - czyli działanie na ośrodkowy ukł. nerwowy (OUN)

• działanie obwodowe - czyli działanie na obwody ukł. nerwowy oraz na inne tkanki i narządy oprócz oun.

Np. zarówno klonidyna, jak i metoprolol obniżają ciśn. krwi, jednak klonidyna działa gł. ośrodkowo (zmniejsza ośrodkową „impulsację współczulną”), a metoprolol gł. obwodowo tj. na ♥ gdzie zmniejsza obj. wyrzutową i minutową ♥ poprzez zwolnienie jego czynności i zmniejszenie siły jego skurczu.

• działanie miejscowe - czyli działanie leków w m-scu ich zastosowania. Tak działają środki znieczulające miejscowo, większość leków stosowanych w postaci maści, mazideł, i zasypek. Należy jednak pamiętać, że coraz częściej stosuje się „naskórnie” leki, które mają działanie ogólne, np. nitroglicerynę. Jest to tzw. „transdermalne” podawanie leków

• działanie ogólne (resorbcyjne) - dotyczy leków, które podane określonymi drogami dostają się do krwioobiegu a stamtąd do określonych narządów czy tkanek gdzie wywołują dany efekt farmakologiczny. Np. norfloksacyna podana do worka spojówkowego wykazuje tylko miejscowe (lokalne) działanie p/bakteryjne tj. na terenie przedniego odcinka oka, natomiast gdy podana jest domięśniowo dostaje się do krwioobiegu a stamtąd do wielu tkanek i narządów gdzie wykazuje działanie p/bakteryjne - w tym wypadku mówimy o ogólnym czy ogólnoustrojowym działaniu chemioterapeutyku p/bakteryjnego.

• działanie wybiórcze (selektywne) - działanie wybiórcze możemy odnosić do narządu np. oksytocyna powoduje skurcz tylko m. gładkich macicy (czyli działa wybiórczo na macicę) natomiast ergotamina powoduje oprócz skurczu m. gładkich macicy również skurcz naczyń krwionośnych. Wybiórczość możemy odnosić także do rec. np. praktolol blokuje tylko rec. β₁-adrenergiczne w ♥ (czyli jest lekiem kardioselektywnym czy „kardiowybiórczym”) a nie wpływa na rec. β₂-adrenergiczne - takie działanie nazywamy wybiórczym czy selektywnym, natomiast propranolol blokuje zarówno rec. β₁-adrenergiczne w ♥ jak i rec. β₂-adrenergiczne w oskrzelach oraz naczyniach - czyli nie działa wybiórczo zarówno względem rec. jak i narządu

• działanie niewybiórcze (nieselektywne) - patrz wyżej

• działanie odwracalne - to działanie po jakimś czasie przemijające np. zahamowanie OUN pod wpływem środków znieczulających ogólnie mija po ustaniu działania środka

• działanie nieodwracalne - środki żrące w pewnych stęż. niedwracalnie uszkadzają skórę, również niektóre inhibitory acetylocholinoesterazy nieodwracalnie blokują ten enzym

• działanie bezpośr.

• działanie pośr.

Działanie bezpośr. i pośr. leków można rozumieć różnorako w zależności od kontekstu, sytuacji:

1. np. spazmolityki czyli leki rozkurczające m. gładkie dzielimy na działające bezpośr. tzn. takie które działają bezpośr. na komórki mięśniowe m. gładkich, np. papaweryna, która hamując enzym fosfodiestrazę w komórkach mięśniowych m. gładkich wywołuje ich rozkurcz. Z kolei oksyfenonium jest spazmolitykiem o działaniu pośr. gdyż nie wpływa bezpośr. na komórki mięśniowe ale blokując rec. muskarynowe (ukł. parasympatycznego) w m. gładkich również powoduje ich rozkurcz - dlatego, że działa za pośrednictwem ukł. autonomicznego mówimy, że ma działanie pośr.

2. symaptykomimetyki (czyli leki pobudzające ukł. współczulny) dzielimy również na działające bezpośr. tj. takie które łączą się z rec. ukł. współczulnego i je pobudzają np. metoksamina łączy z rec. α₁-adrenergicznymi i je pobudza. Z kolei amezinium jest sympatykomimetykiem o działaniu pośr. ponieważ działa w ten sposób, że nie wiąże się z rec. α₁-adrenergiczne ale pobudza go poprzez to, że zwiększa uwalnianie noradrenaliny a ta będąc wtedy w zwiększonej ilości z większą siłą pobudza rec. α₁-adrenergiczne.

• działania dodatkowe - to inne obok gł., działania leku ale w rozumieniu pozytywnym. Przykład - metamizol stosuje się gł. jako lek p/bólowy i to jest jego podstawowe działanie ale wykazuje dodatkowo słabe działanie spazmolityczne i uspokajające co może mieć pozytywne znaczenie np. w zwalczaniu bólu w przebiegu kolki jelitowej.

• działania niepożądane - to szkodliwy, niezamierzony skutek działania leku obserwowany w dawkach, które służą zapobieganiu, diagnozie, leczeniu lub modyfikacji czynności fizjol. (nie dotyczy następstw przedawkowania leków lub jego umyślnego czy przypadkowego zażycia); inaczej mówiąc - są one charakt. dla konkretnego leku i mogą wystąpić, lecz nie muszą, wówczas gdy jest on stosowany w dawkach leczniczych, zgodnie ze wskazaniami.

Działania niepożądane można podzielić na:

• dające się przewidzieć, związane z mechanizmem działania leku (nie powodują zwykle trwałego uszczerbku na zdrowiu, choć nie zawsze)

• niezależne od dawki, o podłożu immunologicznym, genetycznym, zależnym od płci i wieku

Szczeg. znaczenie w praktyce lekarskiej mają następujące działania niepożądane:

• reakcje uczuleniowe - są wyrazem nadwrażliwości organizmu na niektóre leki (np. hormony, antybiotyki naturalne, surowice odpornościowe); mogą być miejscowe (wysypka, pokrzywka) lub ogólne (wstrząs anafilaktyczny), opóźnione lub natychmiastowe; u osób uczulonych wystąpić mogą objawy ze strony ukł. nerwowego, krążenia, oddechowego, nie mające związku z zasadniczym kierunkiem działania leku !

• działanie na płód - jednym z niezmiernie ważnych aspektów niepożądanego działania niektórych leków jest ich szkodliwy wpływ na płód. Leki te, podawane kobietom ciężarnym w pierwszym okresie ciąży (I trymestr - okres organogenezy), działają teratogennie (terratos - potwór) tzn. mogą prowadzić do obumarcia zarodka bądź do jego uszkodzenia bądź zniekształcenia i innych wad rozwojowych. W drugim okresie ciąży, tj. w okresie rozwoju płodu (kolejne 2 trymestry), zarówno leki, jak i inne czynniki szkodliwe mogą powodować obumarcie płodu, poronienia oraz różnego rodzaju uszkodzenia. Tego rodzaju działanie jest określane jako działanie embriotoksyczne. Przed podaniem leku należy zawsze uwzględnić, czy zastosowany środek może przenikać do płodu i czy może spowodować działanie teratogenne bądź embriotoksyczne; najbardziej niebezpieczny dla płodu jest I trymestr ciąży

• działanie rakotwórcze - właściwości te mogą wykazywać leki np. p/nowotworowe, immunosupresyjne, niektóre sulfonamidy, spironolakton, gryzeofulwina, leki p/tarczycowe

• działanie toksyczne - należy je odróżniać od działań niepożądanych - działanie toksyczne jest następstwem przedawkowania leku, czyli przekroczenia max. dawki leczniczej

Wskaźnik terapeutyczny (indeks terapeutyczny) - określa stosunek między dawką bezpieczną (działającą skutecznie) a dawką, która może wywołać objawy toksyczne. Im większy jest wskaźnik, tym stosowany lek bezpieczniejszy

Kilkanaście lat temu wprowadzono tzw. współczynnik korzyści, tzn. stosunek korzyści terapeutycznych leku do niebezpieczeństwa (działań niepożądanych) związanego z jego stosowaniem (risk/benefit ratio). Jeśli np. lek obniżający ciśn. tętnicze wywołuje u pewnej liczby leczonych osób groźne zmiany w gałce ocznej, prowadząc do ślepoty, to niebezpieczeństwo to nie jest równoważone w dostatecznym stopniu korzyściami wynikającymi z obniżenia nadciśn., zwłaszcza że można zamiennie zastosować podobny lek „nie obarczony” takim ryzykiem.

Jeżeli jednak podobne niebezpieczeństwo będzie dotyczyło leku ratującego życie, to ewentualna korzyść leku będzie w odpowiedniej proporcji do niebezpieczeństw jego stosowania. Znany ekspert z zakresu prawa, wyraził się, że „niebezpieczeństwo leku nie powinno być nigdy większe niż niebezpieczeństwo choroby”

Efekt farmakologiczny wprowadzonego do organizmu leku zależy od następujących czynników:

• wieku - dzieci pod wieloma względami zarówno morfologicznymi, jak i czynnościowymi znacznie się różnią od organizmu osoby dorosłej, co niejednokrotnie może warunkować odmienną reaktywność na różne bodźce, w tym także na leki. Również organizm człowieka w podeszłym wieku różni się niekiedy znacznie od organizmu człowieka w średnim wieku. Często ludzie starsi reagują na leki inaczej niż ludzie w wieku dojrzałym - problematyką tą zajmuje się farmakologia geriatryczna

• płci - u ludzi stwierdza się na ogół większą wrażliwość kobiet na działanie leków, choć brak jest udokumentowanych danych doświadczalnych

• masy ciała - dawki leków są obliczone dla człowieka o przeciętnej masie ciała 70kg. Stwierdzono, że u ludzi o przeciętnej zaw. tkanki tłuszczowej istnieje liniowa zależność między dawką na kg masy ciała a stęż. we krwi. Dla ludzi nie otyłych najbardziej właściwe jest dawkowanie leków w przeliczeniu na kg masy ciała. We wszystkich znacznych odchyleniach masy ciała od tej normy, tj. u ludzi b. niskich i szczupłych (np. <40kg) lub b. wysokich i otyłych (np. 100kg), należy się liczyć z dużymi niekiedy różnicami w działaniu leków podawanych w dawkach najczęściej stosowanych leczniczo. Szczeg. trudnym problemem jest dawkowanie leków u ludzi otyłych. Z pewnym przybliżeniem można stwierdzić, że dawki leków dobrze rozp. w lipidach czyli lipofilnych (np. tiopental) powinny być obliczone na podstawie całkowitej, rzeczywistej masy ciała, podczas gdy dawki leków hydrofilnych i z ugrupowaniami polarnymi, np. digoksyny lub gentamycyny, które nie rozmieszczają się w tkance tłuszczowej, powinny być obliczane na podstawie tzw. należnej („chudej”) masy ciała. Obecnie uważa się, że przeliczanie dawki leku na kg masy ciała, zwłaszcza u ludzi b. otyłych lub wysokich lub odwrotnie - chudych i małego wzrostu, jest niewłaściwe. Niektórzy bowiem uważają, że dawki leku należy przeliczać na powierzchnię ciała, tzn. na 1m² powierzchni ciała.

• stanu czynnościowego organizmu - szczeg. znaczenie mają tu różnego rodzaju stany patologiczne. Proces chorobowy jest związany z zab. podstawowych czynności organizmu, w tym również tych procesów, które determinują efekt farmakologiczny, jak wchłanianie leków, wiązanie z białkami krwi i tkanek, przenoszenie z krwią, transport leków przez błony biologiczne do tkanek, ich dystrybucję w poszczeg. kompartmentach, biotransformację i wydalanie, jak też wiązanie się a farmakoreceptorem. Proces chorobowy wywołuje poza tym istotne zmiany stanu czynnościowego i wydolności narządu efektorowego. Przykłady:

• stany chorobowe, wzmagające czynność motoryczną i wydzielniczą jelit, zmniejszają wchłanianie leków z jelit (które zostały podane doustnie) - znany jest fakt znacznie zmniejszonego wchłaniania się leków z jelit u pacjentów z biegunką

• u pacjentów z chorobami wątroby może dochodzić do zmiany siły i/lub czasu działania leków metabolizowanych w wątrobie. Np. u pacjentów z żółtaczką mechaniczną dochodzi znacznego przedłużenia działania fenobarbitalu w wyniku upośledzenia jego detoksykacji

• w działaniu leków duże znaczenie ma sprawność ich wydalania, przy czym, jak wiadomo, głównym narządem wydalającym leki są nerki. Choroby nerek odbijają się niekiedy wręcz dramatycznie na wydalaniu niektórych leków, przedłużając ich biol. T_1/2 oraz siłę działania farmakologicznego i toksyczność

• genotypu - stwierdzono, że niektóre niepożądane reakcje na leki są reakcjami uwarunkowanymi genetycznie. Różnice w efektach farmakologicznych lub toksycznych na dany lek, przekraczające najczęściej obserwowane granice w danej populacji, wynikają często z genetycznie uwarunkowanych wad enzymatycznych, enzymopatii. Są coraz liczniejsze dowody, że tzw. różnice osobnicze w reaktywności na leki czy tzw. idiosynkrazja, tzn. ilościowo nadmierna reakcja na dany lek niezależna od procesu uczulenia (tj. reakcji antygen-przeciwciało), są następstwem różnych enzymopatii. Przykładem jest nadwrażliwość na suksametonium. Często stosowany w anestezjologii środek zwiotczający, suksametonium, wywołuje zwykle krótkotrwały (kilkuminutowy) bezdech. Niekiedy, przeciętnie w 1 na 3000 przypadków, bezdech ten utrzymuje się przez wiele h i może doprowadzić nawet do śmierci. Czas działania suksametonium, a więc długotrwałość bezdechu, zależy od enzymatycznej hydrolizy leku przez zawartą we krwi acetylocholinoesterazę. Przyczyną przedłużonego działania suksametonium jest dziedziczna enzymopatia dotycząca osoczowej acetylocholinoesterazy. W surowicy ludzi dotkniętych tą enzymopatią znajduje się nietypowa hydrolaza acetylocholiny, która bardzo wolno rozkłada suksametonium.

Z efektem farmakologicznym (działaniem leku) związane są zjawiska:

• tachyfilaksja - jest to zjawisko polegające na szybkim wygaszaniu działania leku, np. po dożylnym podaniu efedryny, po każdym następnym wstrzyknięciu występuje coraz słabsze podwyższanie ciśn. tętniczego krwi, aż w końcu m. gładkie naczyń przestają reagować na wprowadzony lek. Mechanizm powstawania tego zjawiska można wytłumaczyć m.in. wyczerpaniem zmagazynowanej w pęcherzykach synaptycznych nerwów współczulnych noradrenaliny - uwalnianej przez efedrynę. Prawidłowa reakcja na działanie efedryny wraca po ponownym nagromadzeniu się noradrenaliny w pęcherzykach. Często też w przypadkach terapii azotanami spotkać się można z tachyfilaksją - mechanizm tego zjawiska jak i w wielu innych przypadkach, nie został jednoznacznie wyjaśniony

• tolerancja - jest procesem podobnym do tachyfilaksji ale rozwijającym się wolniej. Do uzyskania tej samej reakcji staje się konieczne stopniowe zwiększanie dawki leku. Lecznicza dawka morfiny dla dorosłego człowieka wynosi 10-15mg, ale w przypadku rozwoju tolerancji na ten lek do uzyskania pełnego działania p/bólowego staje się niezbędna coraz większa dawka dobowa morfiny, która z czasem może znacznie przekraczać nawet dawkę toksyczną w warunkach normalnych. Tolerancja rozwija się bardzo łatwo w stosunku do leków nasennych, zwłaszcza poch. kw. barbiturowego, leków p/bólowych a także amfetaminy. Tym niemniej tolerancja nie jest zjawiskiem występującym ogólnie gdyż nie rozwija się w stosunku do b. wielu leków, dlatego też mogą one być stosowane przez dłuższy czas bez obawy powstania tolerancji np. glikozydy nasercowe. Mechanizmów rozwoju tolerancji może być kilka. Często wiąże się ona z nasilonym metabolizmem leków wskutek indukowania enzymów mikrosomalnych wątroby (są to enzymy odgrywające gł. rolę w metabolizmie leków) np. barbiturany, fenytoina. Jest to tzw. tolerancja metaboliczna. Tolerancja może się również rozwinąć wskutek zmian wrażliwości receptorów kom. bądź zmian biochem. w komórkach „docelowych”, na które leki działają (niektóre leki psychotropowe). Istnieje jeszcze wiele innych mechanizmów powstawania tolerancji.

• oporność - w odniesieniu do drobnoustrojów lub pasożytów zmniejszenie działania p/bakteryjnego lub p/pasożytniczego nazywa się opornością

• kumulacja - czyli gromadzenie się leków w organizmie. Jest zjawiskiem swoistym dla niektórych zw. Proces ten zachodzi w przypadkach podawania dawek leku w zbyt krótkich odstępach czasu, tak że organizm nie jest w stanie całkowicie wydalić dawki poprzedniej przed podaniem następnej. Dzieje się to szczeg. w tych przypadkach, gdy lek ma długi biol. T_1/2, a więc gdy łatwo jest wchłaniany z m-sca podania, a wolno metabolizowany i wydalany z organizmu. W związku z tym gromadzące się w organizmie małe ilości każdorazowo wprowadzonej dawki tego samego leku ostatecznie sumują się w działaniu i zazwyczaj po podaniu kolejnej dawki wywołują nagłe zatrucie (zatrucie kumulacyjne), podobnie jak jednorazowo podana dawka toksyczna tego leku. Do łatwo kumulujących się leków należą m.in. glikozydy naparstnicy, barbital, strychnina.

• nadwrażliwość na leki - jest zjawiskiem uwarunkowanym genetycznie lub nabytym o podłożu immunologicznym. Lek, jak każdy zw. chem., może być dla organizmu antygenem (alergenem), powodującym wytworzenie swoistych - skierowanych tylko przeciw sobie - p/ciał z którymi wchodzi w reakcję immunologiczną dająca objawy nadwrażliwości. Nie wiadomo dlaczego ten sam lek wyzwala u niektórych osób reakcje obronne w formie wytwarzania przeciwciał. Uważa się jednak, ze uczulenie na leki występ. częściej lub, jak sądzą niektórzy, gł. u osób z wrodzoną predyspozycją (skłonnością) do różnych alergii (czyli u tzw. „alergików”). Rzeczywiście obserwuje się częściej uczulenie na leki u chorych którzy chorowali lub chorują na choroby alergiczne np. astmę oskrzelową, katar sienny, alergiczne zapalenie skóry. U tych osób należy zatem zachować szczeg. ostrożność przy stosowaniu leków o silnych właściwościach alergizujących. Do leków które szczeg. często wywołują reakcje nadwrażliwości należą m.in. niektóre antybiotyki (zwłaszcza penicyliny, streptomycyna), salicylany, sulfonamidy, fenylbutazon, diuretyki tiazydowe.

• idiosynkrazja - jest to stan zwiększonej wrażliwości organizmu na określony zw. chem. ale nie o podłożu immunologicznym. Ta odmienna ilościowo reakcja na lek, związana z osobniczą wrażliwością, wynika z nieprawidłowości przemian biochem. leku w organizmie (patrz enzymopatie). Stan ten, uwarunkowany genetycznie lub nabyty, różni się zasadniczo od objawów uczuleniowych, przy których dochodzi do reakcji antygen-p/ciało

• lekozależność lub zależność lekowa - jest to stan psychiczny i fiz., który wynika z interakcji między żywym organizmem a lekiem, manifestujący się m.in. zmianą zachowania i innymi reakcjami, zawsze łącznie z tendencją lub pożądaniem zażywania stale lub okresowo danego leku w celu doznania określonych jego efektów psychofarmakologicznych lub w celu uniknięcia nieprzyjemnych doznań wynikających z jego braku

Z farmakologicznego punktu widzenia leki i związki wywołujące zależność można podzielić na następujące grupy:

1. Opioidowe leki p/bólowe: morfina i poch., poch. piperydyny (np. petydyna), poch. heptanonu (metadon) i in.

2. Nieopioidowe leki p/bólowe: poch. aniliny (fenacetyna), poch. pirazolonu

3. Alkohol i leki znieczulenia ogólnego: alkohol etylowy, eter etylowy i in.

4. Leki nasenne: poch. kw. barbiturowego (np. fenobarbital), poch. kw. glutarowego (talidom) i in.

5. Leki p/lękowe i uspakajające: poch. benzodiazepiny (np. diazepam) i in.

6. Środki psychodysleptyczne: LSD, meskalina, haszysz, harmina i in.

7. Leki cholinolityczne: atropina, hioscyna, triheksyfenidyl

8. Środki psychopobudzające: poch. fenyloalkiloamin (amfetamina), metylfenidat (Ritalin) i in.

9. Inne np. detergenty

Drogi wprowadzania leku do organizmu

Szybkość działania leku i jego skuteczność terapeutyczna zależy od drogi wprowadzania go do organizmu. Leki mogą działać miejscowo i ogólnie.

Drogi wprowadzania leków mających wywierać działanie miejscowe

Leki o działaniu miejscowym nie wchłaniają się z powierzchni skóry i błon śluzowych do krwi, stąd działają tylko na takie powierzchnie, na które zostały zastosowane - czyli nie wywierają działania ogólnoustrojowego. Zaliczamy tu leki stosowane w postaci maści, mazideł, kremów, gałek dopochwowych itd. Działanie miejscowe wykazują między innymi środki ściągające, antyseptyczne, miejscowo znieczulające i in.

O działaniu miejscowym możemy też mówić w przypadku podawaniu leków w postaci niektórych iniekcji tj. w przypadku wstrzyknięć gdzie podany lek działa tylko miejscowo i dostaje się do krwioobiegu tylko w śladowych ilościach lub nie dostaje się w takiej ilości, która pozwalałaby by na wywołanie efektu ogólnoustrojowego. Zaliczyć tu możemy wstrzyknięcia dostawowe, nadoponowe, do jam ciała (opłucnowej, osierdziowej) i podspojówkowe. Również dopochwowo podane leki wykazują tylko działanie miejscowe. Ponadto niektóre leki podane wziewnie działają tylko miejscowo tj. na terenie dróg oddechowych (gł. oskrzeli) - dotyczy to leków, które nie wchłaniają się przez płuca do krwioobiegu.

Drogi wprowadzania leków mających wywierać działanie ogólne

Leki, które przenikają przez skórę, błony śluzowe, czy też wchłaniają się z tkanki mięśniowej, podskórnej, płuc, po dostaniu się do krwiobiegu wywołują działanie ogólne. Drogi podania leków wywierających działanie ogólne możemy podzielić na:

I. drogi enteralne - czyli przez p. pok.:

• doustna - per os

• podjęzykowa - sublinguale

• doodbytnicza - per rectum

II. drogi parenteralne - czyli pozajelitowe stosowanie leku:

• wstrzyknięcia i wlewy dożylne - intravenosa, i.v.

• wstrzyknięcia i wlewy dotętnicze - intraarterialis, i.a.

• wstrzyknięcia domięśniowe - intramuscularis, i.m.

• wstrzyknięcia podskórne - subcutanea, s.c.

• wstrzyknięcia dosercowe - intracardiale

• przezskórne podanie leku - transdermalis, t.s.

• wziewne podanie leku - per inhalationem , p.inh.

• implantacyjna droga podania

Charakterystyka poszczeg. dróg podania leków

• wstrzyknięcia dostawowe (via intraarticularis) - lek działa na terenie stawu i tkanek otaczających staw. Ta droga służy zwykle do stosowania steroidowych leków p/zapalnych

• wstrzyknięcia nadoponowe (via epiduralis, e.d.): dolędźwiowe lub podpotyliczne - leki podawane tą drogą muszą być izotoniczne i mieć obojętne pH. Rzadko wykorzystuje się tą drogę podania tym niemniej w niektórych przypadkach podaje się nią: leki p/bakteryjne, p/zapalne, znieczulające i in.

• wstrzyknięcia podspojówkowe - lek działa na terenie przedniego odcinka oka. Tą drogą nieraz stosuje się w okulistyce steroidowe leki p/zapalne oraz antybiotyki

• wziewne (inhalacyjne) podanie leku (via lub per inhalationem, p.inh.) - tą drogą podaje się najczęściej leki w postaci aerozoli. Zwykle są to leki stosowany w terapii astmy oskrzelowej: kromony, β₂-agoniści (salbutamol), steroidowe leki p/zapalne (flutikazon)

• dopochwowe podanie leku - tą drogą stosuje się leki p/bakteryjne, p/grzybicze

1

---