WYKŁAD 1

• PŁAZY

• Opanowanie lądu- kolonizacja środowisk lądowych

• Stawonogi

• Mięczaki

• Kręgowce (nadgromada czworonogi Tetrapoda)

Skamieniałości ryb kopalnych i pierwszych wymarłych czworonogów

Formy przejściowe, kryteria „czworonogi”

• Kończyny zakończone palcami

• Kości miednicy zrośnięte z kręgiem krzyżowym

Protoplastami- słodkowodne ryby mięśniopłetwe

• Dwudyszne (przechodzenie pomiędzy zbiornikami, powstanie kończyn wtórne w stosunku do wytworzenia płuc)

• Trzonopłetwe (kończyny przydatne już w środowisku wodnym- odpychanie się od dna, szybki atak, reliktem Latmeria)

Cechy progresywne ryb mięśniopłetwych

• Oddychanie skrzelami i płucami

• Zmodyfikowane płetwy

• Powieki

• Połączenie jamy nosowej z jamą gębową i workiem spojówkowym

„Rybie” cechy pierwszych czworonogów znanych z górnego dewonu: Ichtystega, Tulerpeton, Acanthostega

• rozbudowana płetwa ogonowa

• linia naboczna

• płaska i gruboskórna, skomplikowana czaszka

• pełzanie po lądzie

Różnice w budowie szkieletu trzonopłetwych i wczesnych czworonogów

• Zanik powiązania między czaszką a pasem barkowym (wyodrębnienie szyjnego odcinka kręgosłupa)

• Powstanie palców (4-8)

• Rozbudowa klatki piersiowej (osłona narządów wewnętrznych, możliwy rozwój płuc)

• Pojawienie się pierwszej kostki ucha środkowego- strzemiączka

Kolonizacja lądu korzystna ze względu na:

• Możliwość polowania na większą liczbę gatunków bezkręgowców

• Bardziej bezpieczny rozród

• Możliwość kolonizacji nowych zbiorników wodnych

• Ucieczkę przed drapieżnikiem

Problemy:

• Pozbywanie się CO₂ (dyfuzja przez naczynia włosowate w skórze, słabo rozwinięte lub brak płuc)

Dalsze zmiany morfologiczne i fizjologiczne

• Rozwój gruczołów w naskórku

• Śluz ochroną przed wysychaniem

• Funkcja antybakteryjna

• Funkcja antydrapieżnicza

• Trująca skóra i mięsnie u Bufo alvaris i B. Marines

• Skóra żaby Phyllobates terriblis używana do zatruwania strzał Indian kolumbijskich

• Jady bakteryjne (tetrodotoksyna) u traszki Taricha

• Ostrzegawcza funkcja jaskrawego ubarwienia (salamandra, kumaki)

• Powstanie błony bębenkowej i strzemiączka w uchu środkowym

• Udoskonalenie (pierwotnego) rozwoju ze stadium larwalnym

Cechy pozostałe

• Obecność elektroreceptorów w skórze

Niska intensywność przemiany materii

• Mała wydajność układu krwionośnego

• Przewaga beztlenowo typu oddychania (glikoliza)

• Serce żaby blokowane tlenkiem węgla biło do 120h

• Duże rozmiary komórek i wysoka zawartość DNA w jądrze komórkowym

Gospodarka wodna

• Pobieranie wody wyłącznie przez skórę (uda, brzuch)

• Giną w wodzie morskiej (utrata wody)

Skóra płazów jest wilgotna i przepuszczalna. Być może jest to przyczyną ogromnych strat, jakie zachodzą w populacjach płazów nie tylko w Europie, ale także w lasach deszczowych. Jedna z hipotez dotyczy promieniowania UV, które łatwiej dociera do Ziemi poprzez dziurę ozonową.

• Temperatura ciała niższa o ok. 1 od środowiska zewnętrznego

• Aktywny wybór miejsca pobytu

• Jedna z północnoamerykańskich rzekotek zamarza na dnie zbiornika w ten sposób, że w lód zamienia się 2/3 wody wewnątrz jej ciał. Fizjologia tego nie jest znana

Niskie wymagania termiczne składania jaj

• Możliwość życia w klimacie umiarkowanie chłodnym

• Kolonizacja terenów bardziej północnych i górskich niż gady

Skóra niektórych gatunków ropuch w Ameryce północnej lizana służy jako narkotyk. Zawiera substancje halucynogenne.

Mózgi niewielkie i mało skomplikowane

• Wrażliwość na pole magnetyczne (homing)

• Małe zdolności uczenia się

• Brak lub słabo rozwinięta opieka rodzicielska

Płazy żerując „kłapią” paszczą, słaby docisk szczęk, nieumiejętność żucia

• Ważna wielkość potencjalnej ofiary, oceniana już w obrębie oka (siatkówka)

• Pokarm dorosłych wyłącznie żywy

Prymitywne płazy liczne w karbonie i permie

• Kształt ciała podobny do dzisiejszych krokodyli

• Głównym pokarmem ryby

• Podobieństwo w budowie zębów z rybami trzonopłetwymi

• Częsta obecność łusek

• Kompletny dach czaszki

• Stopniowe zastępowanie struny grzbietowej przez kręgosłup

• Wymarcie pod koniec permu (globalna katastrofa)

SYSTEMATYKA PŁAZÓW

Gromada: Płazy Amphibia

Rząd: Ichtiostegalia

Dewońskie: Ichthyostega, Acanthostega, Tulerpeton

Podgromada: Płazokształtne Betrachomorpha

Rząd: Temnospondyle Temnospondyli

Karbon i mezozoik

Rząd: ogoniaste Urodela

Rząd: Beznogie Apoda

Rząd: Bezogonowe Anura

Podgromada: Gadokształtne eptiliomorpha- Seymuria (perm)

Mniejsze czaszki, ciało uniesione wyżej nad ziemią

Płazy beznogie Apoda (Gymnophiona)

• 160 gatunków współcześnie żyjących w tropikach i subtropikach

• gleba i ściółka leśna

• robakowaty kształt ciała, długość 6-150 cm

• czaszka wzmocniona (rycie) oczy zastąpione przez czułki

• skóra z drobnymi łuskami

• zapłodnienie wewnętrzne, żyworodność

• Płazy ogoniaste Urodela

• 400 gatunków, większość na półkuli północnej w klimacie umiarkowanym (salamandry, traszki) tropikalne jedynie pletodonty

• lądowy tryb życia, w wodzie tylko rozród (gady, rozwój jaj i larw)

• neuro- hormonalna regulacja metamorfozy (tyroksyna- hormon tarczycy)

Gatunki neoteniczne (Siren) głównie w Ameryce Północnej

• Nigdy nie opuszczają wody

• Szpary skrzelowe

• Płetwa ogonowa

• Brak powiek i gruczołów łzowych

Nadrzewne gatunki środkowo- i południowoamerykańskie

• Rozwój larw w szczelinach kory

• Duże możliwości regeneracyjne (małe rozmiary ciała, niski metabolizm, wytrzymałość na głód)

Zapłodnienie wewnętrzne (poprzedzone tokami, podejmowanie spermatofory, rozwój larw częściowo w jajowodach)

Bardzo duża żywotność plemników, odrzucanie ogona (autotonia)

• Pletodonty

• Miejscami bardzo liczne (do 27 000 osobników/ha)

• Redukcja płuc, silnie unaczyniona jama gębowa i gardziel

• Opieka nad potomstwem

• Desmognathis: pilnowanie jaj, zjadanie obumierających

• Najmniejszy kręgowiec: traszka Thorius arboreus

• Objętość mózgu do 1 mm³

• Płazy bezogonowe Anura

• 4100 gatunków, najliczniejsze w tropikach, ale dużo też w strefie umiarkowanej, rozwój ze stadium kijanki

• ampleksus (uścisk godowy, pseudokopulacja)

• larwa bardzo odrębna od postaci dorosłej- kijanki

• nienadzwyczajne umiejętności pływania

• zbieranie pokarmu z dna i zanurzonych przedmiotów lub odcedzanie pokarmu (także sinic) lub żerowanie na kożuchu bakteryjny,

• pierwsze wyrastają kończyny tylne

• zanik aparatu filtracyjnego wraz ze skrzelami

• skracanie jelita i wyodrębnienie żołądka

• kostnienie kręgosłupa

• kanibalizm i duża śmiertelność

rozwój bezpośredni u niektórych gatunków (tropikalne)

rzekotki południowoamerykańskie składają jaja do wody pozostającej w pochwach liściowych palm- kijanki nawzajem się zjadają

Rozród z opieką rodzicielską:

Drzewołaz karłowaty Dendrobates pumilio- gatunek nadrzewny, samiec składa kroplę nasienia na liść, do niej składane są jaja, rodzice odwiedzają złoże i zwilżają je moczem, po 11 dniach wyklute larwy przyklejają się do grzbietu samicy i zostają przeniesione (po jednym) do pochew liściowych. Tam samica co kilka dni składa jaja niezapłodnione będące pokarmem kijanek

Żaba Darwina Rhinoderma darwinii- opieka sprawowana przez samca: najpierw pilnuje on skrzeku, a potem chowa jaj w worku rezonacyjnym, na koniec wypluwa kijanki

Żyworód Rheobatrachus sias- samica połyka złożone jaja, wydzielają one prostanglandynę hamującą wydzielanie soków trawiennych i perystaltykę przewodu pokarmowego, samica wypluwa przeobrażone żabki

Żaba latająca- składanie jaj w gniazdach, budowanych z pienistego śluzu na liściach drzew, larwy spłukiwane na ziemię przez deszcz

Zdolność doskoków osobników (do 3m u Ptyrachena oxyrhynchus)

• Równoległy układ kości w złożonej kończynie tylnej

• Krótki kręgosłup (10 kręgów)

• Kręg krzyżowy w środku tułowia

Umiejętność zakopywania się w ziemi lub mule (schronienie drzewne, sen letni, zimowanie) utrata wody 25 razy szybsza niż gadów ochrona przez parowaniem u Phyllomedusa

Pokarm wyłącznie żywy, czasem pobierany bardzo rzadko

Przylgi na nogach

Mieszańce u kumaków

• Hydrogeneza żab zielonych

Znaczenie płazów

• Biocenotyczne

• Gospodarcze

• Naukowe

WYKŁAD 2

• ochrona bierna (gatunkowa, humanitarna)

• ochrona czynna

• budowa i odbudowa miejsc lęgowych

• ochrona podczas migracji

• współpraca z administracją lokalną i ludnością

• GADY Reptilia

Przodkami płazy tarczogłowe (meandrowce Labirynthodontia), Seymuria

Najprymitywniejsze- kotylozaury- z późnego karbonu (wymarły w triasie)

• 1 kłykieć potyliczny

• czaszka ciężka (bez dołów skroniowych)

• brak podniebienia wtórnego

• bardzo mały mózg

• miednica zrośnięta z kilkoma kręgami krzyżowymi

Perm- wiele linii rozwojowych od kotylozaurów:

Charakterystyka gadów współczesnych

• Owodniowce

• Umożliwienie rozwoju zarodka w warunkach lądowych (produktem końcowym kwas moczowy)

Skóra sucha, ze zrogowaciałym naskórkiem- łuskami lub pancerzem

• Ograniczenie utraty wody

• Uniemożliwienie oddychania skórnego (oddychanie wyłącznie płucami, klatka piersiowa zwykle z mostkiem, mięśnie międzyżebrowe)

• Naskórek złuszcza się i odrasta stopniowo- krokodyl albo zrzucany równocześnie (wylinka)- jaszczurki i węże

• Brak gruczołów poza zapachowymi (gody, odstraszanie)

Dalsza ewolucja typów płuc- ptasi (przyrośnięte o ścian klatki piersiowej) i ssaczy (swobodnie leżą w jamie ciała)

Podział pracy w obrębie serca (komora całkowicie lub częściowo dwudzielna, połączenie lewego i prawego łuku aorty)

Zdolność do syntezy kwasu moczowego (oszczędzanie wody), kloaka (stek)

Gruczoły solne (na głowie, ujścia w różnych miejscach)

Rozród:

• Składanie jaj zawsze na lądzie

• Zapłodnienie wewnętrzne (narząd kopulacyjny u samców)

• Jaja większe od płazich (lepsze zaopatrzenie w żółtko)

• Gruba osłonka

• Uzależnienie od klimatu ciepłego (żyworodność na północy)

• Termoregulacja behawioralna i fizjologiczna (naczynia podskórne, skurcze)

• Małe wahania temperatury ciała

• Dzienna aktywność (nocna tylko w tropikach)

• Temperatura a płeć potomstwa (żółwie, część jaszczurek i krokodyli)

• Niskie roczne zapotrzebowanie pokarmowe

• Ciągły wzrost masy ciała, wymiana zębów (polifiodontyzm, homodontyzm)

• Zęby kostne- zadziorki na kościach (łatwo się niszczą)

• Obrotnik

• Zdolność do autotonii ogona (jaszczurki, hatterie)- regeneracja w postaci chrząstki

• Pas miednicowy, połączony z kręgosłupem poprzez 2 kręgi krzyżowe

• Zaczątek kory mózgowej (archicortex), ciało prążkowe

• W międzymózgowiu trzecie oko (ciemieniowe), reaguje na promieniowanie cieplne

Najlepiej rozwinięte zmysły:

• Wzrok (akomodacja poprzez zmiany kształtu soczewki, obecne pręciki i czopki, III powieka- migotka, u węży i gekonów powieki trwale zrośnięte)

• Węch (narząd Jacobsona w jamie gębowej)

• Recepcja promieniowania podczerwonego („ślad cieplny”) u grzechotników (narząd radiacyjny)

• Słaby słuch

Rząd: Żółwie Chelonia

• 220 gatunków

• pojawiły się w triasie, broń defensywna- pancerz

• zrost kręgów i żeber z rogowymi „kośćmi skórnymi” (brak u żółwi miękkoskórych)

• wiele gatunków wodnych (również morskich)

Pływanie analogiczne do latania ptaków

Kończyny przekształcone wiosłowato

U gatunków lądowych słupowate, palce z dużymi pazurami, wciąganie so wnętrza pancerza

Brak zębów, szczeki okryte rogowym „dziobem”

Część gatunków roślinożerna (flora bakteryjna)

U żółwi morskich temperatura do 18ºC wyższa od otoczenia (izolacyjna warstwa tłuszczu)

Odporność na okaleczenia i odtlenienie tkanki nerwowej (zimowanie w mule na dnie zbiorników wodnych)

Podwójna rola płuc (oddechowa i wypornościowa)

Konsumpcyjne znaczenie jaj i mięsa

Problemy ochronne

WYKŁAD 3

• Odporność na okaleczenia i odtlenienie tkanki nerwowej (zimowanie w mule na dnie zbiorników wodnych)

• Podwójna rola płuc (oddechowa i wypornościowa)

• Konsumpcyjne znaczenie jaj i mięsa

• Problemy ochrony

Rząd: Łuskonośne Squamata

Rodzina: Krokodyle Crocodylia

Jedyny rząd archozaurów występujący współcześnie, istniejący od górnego triasu lub jury (150 mln lat), rozkwit w kredzie

Obecnie 3 rodziny:

• Aligatory

• Krokodyle właściwe

• Gawiale

Cechy progresywne

• Osadzenie zębów w zębodołach

• Zupełny podział serca

• Przepona

• Ucho zewnętrzne

• Brak narządu Jacobsona

Przesunięcie nozdrzy wewnętrznych do gardzieli

Oczy na wypukłościach

Żołądek mięśniowy z gastrolitami

Pływanie dzięki ogonowi, podczas nurkowanie zamykanie otworów nosowych i słuchowych

Zdobywanie pokarmu w wodzie

Skóra z rogowymi tarczami

Gruczoły wonne podczas godów (gardziel, kloaka)

Rozród na lądzie, opieka rodzicielska

Otwieranie paszczy

Odpadanie pijawek

Usuwanie resztek pokarmu przez ptaki

Jajorodność, zapłodnienie wewnętrzne

Jaja składane do dołków, okrywane fermentującą roślinnością, pilnowane przez samicę

Wykluwanie za pomocą zębów jajowych

Pokarmem są ryby, ptaki wodne i ssaki

Wypluwki

• Rodzina: Hatteria (tuatara) Sphaenodon punctatus

• Odkryta w 1834

• 1 gatunek z Nowej Zelandii, związany z siedliskiem burzyków

• długość 75 cm, masa ok. 1 kg

• Nieruchomość kości kwadratowej, zęby odrastają, po starciu zastępowane przez listwy rogowe

Otwór ciemieniowy w czaszce i „oko ciemieniowe” (wrażliwe na światło), inkubacja jaj 12-15 miesięcy

• Podrząd: Jaszczurki Sauria

• Ok. 23 rodzin

• Kości żuchwy zrośnięte

• Brzuch z kilkoma rzędami podłużnie biegnących łusek

• Powieki rozdzielone, nieprzezroczyste

Rodziny:

gekkony (gekkonidae)

• 670 gatunków, strefa tropikalna Starego i Nowego Świata

• często w domach

• długość do 35 cm

• głosy („ćwierkają”)

• łuski bardzo małe i miękkie- aksamitna skóra

• zdolność do poruszania się po gładkich powierzchniach (przylgi z rogowymi wyrostkami, siły elektrostatyczne)

• ogon magazynem tłuszczu

• fałdy skórne- kamuflaż

• jaja w szczelinach kory lub ścian

• zjadają wylinkę

Agamy (Agamidae) i legwany (Igunidae)

• Różnice w umiejscowieniu zębów

• Agamy (400 gatunków) w Afryce, Europie, Azji i Australii

• Legwany (700 gatunków) w Amerykach, na Madagaskarze, Wyspach Fidżi

• Długość do 1m

• Hełmy, grzebienie lub kołnierze, odstraszanie drapieżników

• Jaskrawe ubarwienie (guanofory w skórze)

• Kolce i łuski jako narzędzie do zdobywania wody

• Gatunki szybko biegające, dobrze skaczące lub nadrzewne (Draco)- boczne fałdy skórne

Kameleony (Chamaeleonidae)

• 85 gatunków (Madagaskar, Afryka na południu od Sahary, Indie, Bliski Wschód)

• nadrzewne podobne do agam (narośla skórne, zrytualizowane walki)

• przeciwstawne palce (3x2)

• niezależne ruchy gałek ocznych

Jaszczurki właściwe (Lacertidae)

• 150 gatunków, Palearktyka, Afryka, południe Azji

• niewielkie, naziemny tryb życia (rzadziej podziemny lub nadrzewny)

• otwory i gruczoły udowe

• „kołnierzyki” z dużych łusek na granicy szyi i piersi

Warany (Varanidae)

• 32 gatunki, tropiki półkuli wschodniej

• największe jaszczurki (długość do 3m, masa do 150 kg), tryb życia podobny do krokodyli

• specyficzna budowa kręgów (dodatkowa powierzchnia stawowa)

Scynki (Scinicidae)

• 700 gatunków, południe strefy umiarkowanej i strefa tropikalna wszystkich kontynentów

• błyszczące śliskie łuski („gładkie jaszczurki” lub „ślizgi”)

Helodermy (Helodermatidae)

• 2 gatunki, z pogranicza Ameryki Południowej

• ma gruczoły jadowe

podrząd: Obrączkowce (amfizbeny) Amphisbaeria

• 132 gatunki, tropiki

• cecha uwsteczniona (brak kończyny, zamiast łusek poprzeczne bruzdy)

• długość ciała 20-30 cm

• robakowaty kształt ciała

• tryb życia podziemny lub nadziemny

Podrząd: Węże (Serpentes)

• 2700 gatunków

• U części gatunków szczątkowe kończyny tylne („pazury odbytowe”)

• Liczba kręgów 150-450 (w tym 100 ogonowych), dodatkowe powierzchnie stawowe łączące kręgi

• Żebra połączone z kręgosłupem ruchomo za pomocą wiązadeł, brak mostka oraz obydwu obręczy

• Wydłużenie i redukcja parzystych narządów wewnętrznych (brak lewego płuca, jajniki, jajowodu, wydłużona wątroba)

• Kości trzewioczaszki i kwadratowa połączone ruchomo

• Zęby chwytne (zwykle ponad 100) osadzona na kościach szczęki i żuchwy oraz kościach podniebiennych zęby jadowe (wstrzykiwanie lub plucie)

Substancje toksyczny w jadach węży:

• Neurotoksyny (paraliż mięśni oddechowych)

• Hemolizyny (rozpad erytrocytów)

• Leukolozyny (rozpad leukocytów)

• Cytotoksyny (niszczenie tkanek)

• Hemorraginy (uszkodzenie ścian naczyń krwionośnych)

• Koaguliny (wzrost krzepliwości krwi)

• Świetny węch- język plus narząd Jacobsona

• Głuchota, reagują jednak na drgania podłoża

• Oczy przesłonięte „okularami”

• Jajo- lub żyworodność

• Tryb życia podziemny, naziemny, nadrzewny lub wodny

• Grupa progresująca wielośrodowiskowość, kamuflaż, odporność na głód

Główne rodziny:

• Dusicielowate Boidae (82 gatunki)

• Niejadowite, silna muskulatur tułowia

• Długość do 11m

• Anakondy, boa, pytony

• Węże właściwe (Colubridae)

• 60% wszystkich węży

• zaskroniec, zaskroniec rybołów, gniewosz

• zdradnicowate Elaphidae (190 gatunków)

• jadowite, nieduże, głównie nocne

• węże koralowe, kobry, mamby

• węże morskie (Hydrophiidae)

• 50 gatunków

• spłaszczenie końca ciała, wysoki ogon, nozdrza zamykane pod wodą, długotrwałe nurkowanie, żyworodność, rybożerność

• zęby jadowe, użytkowanie konsumpcyjne we wschodniej Azji

• żmijowate (Viperidae)

• 58 gatunków

• 2 pary zębów jadowych osadzonych na ruchomych kościach szczękowych

• żmija zygzakowata

• grzechotnikowate (Crotalidae)

• 120 gatunków

• narząd policzkowy (radiacyjny)

• receptor śladu cieplnego ofiar

grzechotka

WYKŁAD 4

• PTAKI AVES

• Ok. 9400 gatunków, wszystkie kontynenty i środowiska

Archosauria- grupa siostrzana tekodontów, krokodyl lub dinozaurów

Sauropsida- gady i ptaki, zwierzęta gadokształtne

Pochodzenie ptaków:

Trias- Protoavis

Jura- Archeopteryx (200 mln lat temu, nadrzewny tryb życia, 8 okazów z Europy)

Cechy gadzie:

• Szczęki uzębione, zęby w zębodołach, otwór potyliczny z tyłu

• Brak grzebienia na mostku

• Żebra bez wyrostków haczykowatych

• Odcinek krzyżowy z oddzielonych kręgów

• Długi ogonowy odcinek kręgosłupa (ok. 20 kręgów)

• Wolne kości śródręcza (3 palce)

• Łuski na ogonie

Cechy ptasie:

• Pióra

• Spneumatyzowane kości długie, mostek, zrośnięte obojczyki

• Budowa tylnych kończyn (stopa z przeciwstawnym palcem)

• Duży mózg

• Uwolnieni ogona (ster)

• Kość łonowa skierowana do dołu

Systematyka:

Podgromada: Praptaki Archeornithes

Ptaki właściwe: Neornithes

Nadrzędy: Ptaki uzębione Odonthognathes

Ptaki bezgrzebieniowe Ratitae

Ptaki grzebieniowe Neognathae

Kreda: Hesperomis (podobny do dzisiejszych nurów, 135 mln lat temu), Ichtiornis (podobny do współczesnych mew), grupa Enantiornithes (tzw. przeciwptaki)

Tetrapteryx- Chiny, 125 mln lat, hipotezy o genezie lotu

Trzeciorzęd

Od paleocenu (65 mln lat temu)- I żyjące obecnie rzędy ptaków

Współczesne ptaki: koniec oligocenu, początek miocenu po pliocen (22-5 mln lat temu)

Gigantyzm (hipertrofia przysadki mózgowej):

• Największe moa (Dinomis) z Madagaskaru ważyły ok. 250 kg (wysokość 3m)

• Aepiornis (strusie madagaskarskie) z Madagaskaru- jaj w objętości ok. 9 litrów (12 000 jaj kolibrów)

• Kondory o rozpiętości skrzydeł ok. 7m i masie ok. 120 kg

Podobieństwa z gadami:

• 1 kłykieć potyliczny

• żuchwa zbudowana z kilku kości (u ssaków z 1)

• połączenie stawowe (staw żuchwowy) pomiędzy kością kwadratowa i żuchwą: kinetyczność

• pojedyncza kosteczka słuchowa (słupek)

• jądrzaste erytrocyty

• embrionalny ząb jajowy na górnej szczęce

Odrębności:

• Obecność piór, lot (u niektórych wtórna nielotność- strusie, pingwiny, wyspowe kormorany i chruściele)

• Dwunożność

Nowe adaptacje:

• Anatomiczne- przekształcenie kończyny przedniej w skrzydło (redukcja palców II-IV, carpametacorpus -zrost kości palców i śródręcza), grzebień na mostku, usztywnienie klatki piersiowej, budowa nogi- kość skokowa (tiobiotarsus, tarsometatarsus)

• Fizjologiczne- wysokie tempo przemiany materii, oszczędna gospodarka wodą, udoskonalenie narządów zmysłów i systemu nerwowego

Pochodzenie, budowa i funkcja piór

• Zmodyfikowane łuski gadów, wytwór naskórka

Funkcja upierzenia

• Pióra puchowe- izolacja termiczna (pierwotna funkcja), wodoodporność, magazynowanie powietrza (pióra puchowe), mięśnie skórne obsługujące pióra

• Możliwość utrzymania małych rozmiarów ciała przy intensywnej przemianie materii (niskie straty energetyczne). Gruczoł kuprowy (natłuszczani plus ergosterol)

• Pióra czuciowe (nitkowate, wokół nasady dzioba, rzęsy)

• Pióra pudrowe (czaple, gołębie, papugi)

• Lot- pióra sztywniejsze, konturowe (lotki, sterówki, dutka, stosina, chorągiewka, emarginacja (wycięcie, niweluje wiry powietrza), pterylia (obszar z piórami), apteria (obszar bez piór))

• Nośnik ubarwienia (prawdziwe barwniki- melaniny, lipochromy, turacyna, turakwerdyna, barwy strukturalne (niezwiązane z barwnikiem))

Stałocieplność i temperatura ciała

Stałocieplność łatwiejsza u organizmów większych ale masę ciała ogranicza konieczność lotu

Powstanie stałocieplności nie przy biegunach ale w klimacie umiarkowanym (średnia roczna temperatura ok.28ºC, amplituda 19-36ºC)

Najmniejszy koliber waży 2,5 g (mysikrólik 4,5 - 6,5 g)

Najcięższy ptak latający- drop- ok.20 kg

Najcięższy ptak obecnie żyjący- struś- ok.140kg

Temperatura ciała wyższa niż u ssaków (pingwiny -37,7ºC, wyższa nieopłacalna, przeciwprądy; gołębie -40,9ºC, kolibry i jerzyki- 44ºC)

Wysokiej temperatury wymagają sprawne mięśnie i układ nerwowy

Ciepło- intensywna własna produkcja (pracujące mięśnie piersiowe: wydajność 25%, pozostałe 75%- ciepło; wątroba, serce, mózg, mniej nerki i płuca); termoregula cjadrzeniowa

Mała tolerancja temperaturowa enzymów- zabezpieczenie przed przegrzaniem (serce, mózg)

Tempo metabolizmu:

• Zmiennocieplne: 30 kJ/g masy ciała/ 24h

• Torbacze:180

• Ssaki łożyskowe- 280

• Duże ptaki- 340

• Małe ptaki- 610

Szybkie tempo zużywania zapasów:

• Intensywność żerowania

• Ruchliwość

U kolibra objętość pokarmu zjadanego podczas doby 3 razy większa od objętości ptaka

U owadożernych 1-1,5

• U drapieżnych - kilkanaście procent

Oziębianie:

• Zianie, ciepło parowania (tchawica, przełyk, worki powietrzne)

• Wypromieniowanie z powierzchni: nogi, korale, grzebienie

• Wysokie zapotrzebowanie pokarmowe, słaba tolerancja głodu

• Okresowa hipotermia (jerzyki, kolibry, lelek zimnodrętw)

• Zapasy „wewnętrzne” (tłuszcz) i „zewnętrzne”, fotoperiodyczne uwarunkowanie hiperfagii (superapetyt)

Przekształcenie budowy ciała:

Układ mięśniowy:

• Długie części dystalne kończyn (silne mięśnie, u kolibrów mięśnie piersiowe do 30% masy ciała)

• Silne skostnienie ścięgien

Szkielet:

• Czaszka spójna do 22 kości, pneumatyczna, duże oczodoły

• Zrosty kręgów tułowiowych (roatrium, synsacrum) i ogonowych (pygostyl)

• Brak spojenia łonowego

Zmysł dotyku- w brodawkach piór konturowych, na języku, podniebieniu i dziobie

Receptory temperaturowe na apteriach (części nieopierzone)

• Znakomity wzrok

• Duże oczy, bardzo dużo włókien w nerwie wzrokowym (2 razy więcej niż u człowieka)

• 2 lub 3 plamki ostrego widzenia

• obecność grzebienia na siatkówce

• zależność od trybu życia

• duże, okrągłe, duża siatkówka u ptaków naziemnych

• długie, cylindryczne, o małej powierzchni siatkówki- u drapieżnych

• małe ruchomości oczu, poruszanie głową

• III powieka (migotka), fałd spojówki zwilżający powierzchnię oka, soczewka kontaktowa ułatwiająca ostre widzenie pod wodą

• Rozwój brzusznej strony mózgu- prążkowia, nierozwinięta kora mózgowa

Duży mózg, rozwinięte płaty wzrokowe, móżdżek (koordynacja ruchów) i półkule mózgowe (zachowania instynktowne)

Czynności stereotypowe i wyuczone

• Budowa gniazd

• Wędrówki

Różny stopień plastyczności u poszczególnych grup ptaków (kuraki- kurowate)

• Zdolność uczenia się i zabawy

Naśladownictwo mowy ludzkiej

WYKŁAD 5

Dziób jako funkcjonalna ręka

• Zdobywanie pożywienia

• Pielęgnacja upierzenia

• Budowa gniazd

• Broń

• Wspinaczka po gałęziach

Gruczoły ślinowe, wole (drapieżniki, kuraki, gołębie- „mleczko”, flamingi- krew, papugi)

Wypluwki (zrzutki)- czaple, kormorany, dzierzby, krukowate, zimorodki, drapieżne

Gastrolity

Flora bakteryjna w jelicie ślepym

Roślinożerność mniej powszechna niż owadożerność, mięsożerność czy wszystkożerność

Białko zwierzęce dla piskląt

Układ oddechowy:

Płuca małe, nie zmieniają objętości podczas akcji oddechowej, silnie rozbudowane oskrzeliki, worki powietrzne

Układ krwionośny:

Serce duże, większe u gatunków dobrze latających (koliber- 20% masy ciała, bażant- poniżej 5%)

Liczba skurczów- indyk w spoczynku- 93/min, lecący wróbel 740/min

Rodzaje lotu:

Lot energetycznie bardzo kosztowny: wydatki energetyczne kilkanaście razy większe niż w spoczynku. Spalanie tłuszczu podczas lotu, zapasy do 50% masy ciała

Lot szybowcowy i ślizgowy (ciepłe prądy wstępujące; fale morskie), adaptacje w budowie skrzydeł

Lot aktywny:

Trzepoczący (helikopterowy)- koliber do 1500 uderzeń na minutę

Falisty- wróbel do 600 uderzeń na minutę

Prędkość lotu:

• Sokół wędrowny- pikowanie do 360 km/h, 75 w locie poziomym

• Jerzyk 130 km/h

• Kawka, gołąb 60 km/h

• Wróbel 40 km/h

• Sroka 30 km/h

Pierzenie (puch, szata juwenalna, immaturalna, subadulturalna i adulturalna, szata spoczynkowa i godowa)

Utrata zdolności do lotu:

• Środowisko otwarte (stepy, sawanny)

• Wyspy oceaniczne

• Rozród

Pochodzenie od gadów jajorodnych, zdolność do lotu- konieczność rozwoju zarodka poza ciałem matki

Jajo strusia największą komórką zwierzęcą (ok. 1400g)

Budowa jaja:

• Warstwy żółtka białego i żółtego

• Chalazy

• Komora powietrzna

• Dwuwarstwowa skorupka (gruczoł skorupowy- środowiskowe uwarunkowania)

układ rozrodczy

• u samców parzysty

• u samic tylko lewa część

• aktywność roczna

Wielkość ciała i długość życia i intensywność rozrodu:

• Liczba lęgów i wielkość zniesienia (1-20 jaj)

• Obrona lęgów

Kiwi- jajo stanowi 25% masy ciała samicy

Bielik- kilka procent

Izolacja cieplna piór- plama lęgowa

Wiek dojrzałości do rozrodu:

• Małe ptaki 0,5 roku

• Duże gatunki 5-6 lat (orły, żurawie, łabędzie)

• Terytorializm a kolonijność

• System socjalny zależy od rozmieszczenia przestrzennego pokarmu, jego obfitości i możliwości obrony

• Kolonia jako „centrum wymiany informacji”

• Antydrapieżnicza funkcja kolonii (stada)- synchronizacja cyklu płciowego

• Koszty kolonijności (kradzież materiału na gniazdo, choroby i pasożyty, kanibalizm, gwałty)

Gniazdowniki i zagniazdowniki:

• Gniazdowniki właściwe (wróblowe- nagie, ślepe, początki termoregulacji po ok. 7 dniach

• Gniazdowniki niewłaściwe (drapieżne)- klują się opierzone

• Zagniazdowniki właściwe (nogale, strusie, kuraki)- samodzielne żerowanie wkrótce po urodzeniu

• Zagniazdowniki niewłaściwe (mewy, rybitwy)- karmienie przez kilka tygodni

Toki- barwne upierzenie i popisy wokalne

• Stymulacja behawioralna (gotowość do rozrodu, więzi partnerskie)

• Imprinting/ wdrukowanie- pisklę bierze za rodzica istotę, która się nim opiekuje (pisklę myśli że jest tym gatunkiem co rodzic)

• Rola drugorzędowych cech płciowych

• Odporność na pasożyty i drapieżniki (ocena jakości samca przez samicę)

System kojarzeń:

• Monogamia (gdy udział samca w wychowaniu potomstwa jest niezbędny)

• Poliginia (samiec ma kilka samic)

• Poliandria (samica ma kilka samców)

Promiskuizm (promiskwityzm, wielożeństwo)

WYKŁAD 6

monogamia- 70%

poliginia- samiec + kilka samic (samic i samców jest tyle samo 1:1)

poliandria- samica + kilka samców

promiskulizm (wielożeństwo)- i samce i samice wiążą się z wieloma osobnikami

próg poliginii- duże różnice w jakości terytoriów i ograniczony wybór samców

poliandria:

• środowiska bardzo bogate w pokarm

• samica wykorzystuje samca i zostawia go z jajkami

• skrajnie ubogie w pokarm siedliska

• ptaki drapieżne, samiec nie jest w stanie wykarmić dzieci i samicy, dochodzi do opieki drugi samiec

promiskulizm- orgia, wszyscy ze wszystkimi (np. strusie Nandu), samice chodzą stadami i kopulują z samcami z grupy po kolei

Rozmieszczenie:

Ssaki < 9340 gatunków, w Europie gniazduje 430 gatunków w Polsce ok. 230, na Antarktydzie kilkanaście, w Kolumbii (10 razy mniejsze od Europy) ok. 1000

Kosmopolici: wróbel, sokół wędrowny, kokoszka wodna, płomykówka

Uwarunkowanie zasięgu: klimatyczne i pokarmowe (wpływy antropogenne)

Czynniki klimatyczne- u gatunków osiadłych

Ptaki migrujące- najwięcej za pożywieniem

Wpływy antropogeniczne- dokarmianie, śmieci (tworzą się zimowiska ale one wtedy przetuczane i chorują

Przykłady zmian zasięgów- sierpówka (synogarlica turecka), dzięcioł syryjski, tracz nurogęś

Areały osobnicze- do 100-150 km2 powierzchni u ptaków drapieżnych, mniejsze- mniejsze areały

Inne są też obszary i ich powierzchnie gdy ptak (nawet tego samego gatunku) żyje na terenie niezmienionym- pierwotnym (większy areał) a inne niż na obszarach zmodyfikowanych

Wymieranie gatunków:

2 gatunków w ostatnich 400 latach (Europa: alma olbrzymia- Islandia, Szkocja- wybijanie przez marynarzy, ostateczna zagłada- 1844r.)

Najwięcej gatunków ginie na wyspach z przyczyn:

• Zmiany środowiska

• Kolonizacja przez człowieka (koty, psy, szczury)

• Polowanie dla mięsa i piór

• Drapieżnictwo

• Środki chemiczne (DDT „zaraza oliwna”)

Ochrona:

• Bierna (prawna)

• Czynne

• Budki lęgowe

• Strefy ochronne

• Przenoszenie gniazd bocianów

• Domestykacja

• Najwcześniej gołąb skalny- 4000 p.n.e.

• Bliski Wschód - kur bankiwa (Azja), krzyżówka, gęgawa (Europa), kanarek (Morze Śródziemne), indyk (Ameryka Północna)

Zwiększenie płodności u form udomowionych, przyspieszone dojrzewanie płciowe

• SSAKI

• Pochodzenie od gadów ssakokształtnych

Najstarsze ssaki- Moranncodon sprzed 210 mln lat (trias), Hadracodium- 195 mln

Prałożyskowce- Eomuia scansoria

Sprzed 125 mln lat

• Rozkwit w trzeciorzędzie i czwartorzędzie

• Rogate gryzonie, wieloryby z nogami

• Słonie z żuchwą w postaci szufli

• Kontrowersje systematyczne

• Badana DNA z osteokalcyny

Cechy charakterystyczne ssaków:

• Gruczoły mleczne

• Włosy (brak u niektórych morskich) i gruczoły w skórze

• Zęby zróżnicowane, osadzone w zębodołach

• Wargi i paliczki

• Żuchwa zbudowana z 1 kości

• W uchu środkowym 3 kosteczki słuchowe

• przepona

• erytrocyty bezjądrzaste

• płuca zbudowane z parenchymy

Karmienie noworodków- wydzielina gruczołów skórnych- odporność

Funkcje okrywy włosowej:

• Termoizolacja

• Ochrona przed deszczem

• Ochrona przed zranieniem

• Czuciowe:

• Informacyjne (feromony, sygnalizacja stanu psychicznego)

Rodzaje włosów:

Ościste, wełniste, przewodnie, zatokowe (wargi, nozdrza)

Linienie (brak zróżnicowanej barwy szaty na polarnej północy i w tropikach)

Podgromada: Prassaki Prototheria

Ssaki żyworodne- Therda

Ssaki niższe (torbacze)- Metatheria

Ssaki wyższe (łożyskowce)- Eutheria

• Prassaki

rząd- stekowce Monotremata

Przodkowie- mezozoiczne Wieloguzkowce

Budowa obręczy barkowej jak u gadów (występują kości krucze i miedzyobojczykowe) i kości torbowe (wspólne z torbaczami)

Cechy wspólne:

• Stałocieplność, pola mleczne

Odrębność

• Stek- kloaka

Niskie tempo metabolizmu, 30-34ºC ciała (letarg, sen letni- estymacja)

Dziobaki i 2 gatunki kolczatek (cewka- ostroga)

Australia, Tasmania, Nowa Gwinea

Jaja z twardą skorupką, gniazdo (dziobaki) lub w torbie na brzuchu (wylęganie u kolczatek)

Rozwój jaj- kilka tygodni wcześniej w ciele samicy i ok. 10 dni poza, karmienie mlekiem (pola gruczołowe) do 4 miesięcy, skład mleka podobny do innych ssaków

Elektroreceptory na końcu dzioba, szczątkowe zęby u młodych, zwierzęta głównie owadożerne

Torbacze- Morsupialia - 240 gatunków

Najstarsze z kredy (obie Ameryki) w trzeciorzędzie na wszystkich kontynentach

Ewolucja konwergenta z ssakami łożyskowymi (z wyjątkiem kotowatych)

Współcześnie- Australia, Tasmania, Nowa Gwinea, Celebes, Ameryka Południowa i Północna (dydelfy= oposy)

Obligatoryjna żyworodność, łożyska brak lub prymitywne

Kangury- ciąża ok. 1 miesiąca, noworodek skrajnie mały i bardzo słabo rozwinięty (dobrze rozwinięty zmysł dotyku, węchem, pazurki na palcach). Rozwój w torbie skórnej (przytwierdzone do sutka na ok. 100 dni)

W tym czasie ruja, następuje zapłodnienie i wstrzymana implantacja do czasy gdy młode zaczynają opuszczać torbę ( często są 2)

Pod koniec karmienia starszego mija, „czekanie” blastocysty w macicy na zwolnione miejsce w torbie (do 200 dni)

Zróżnicowanie wieku młodych korzystne ze względów antydrapieżniczych

Brak gatunków morskich, słaby rozwój mózgu, słabe zachowania socjalne (brak trwałych par i haremów), niskie tempo metabolizmu

Współczesne zróżnicowanie torbaczy:

• niełazy (odpowiedniki gryzoni i kun)

• wilki workowate Thylaciniblae

• krety workowate Notorycidae

• mrówkożery

• jamraje (drapieżne zające)

• pałankowate

• lotopałanki

• ostronogi

• koala

• wombaty

• kanguroszczury

• kangurowate

Powszechna roślinożerność- trawienie z florą bakteryjną albo w żołądku albo w jelicie ślepym

Łożyskowce Placentalia- ssaki wyższe 4360 gatunków

W kredzie tylko skamieliny owadożernych i prakopytnych

W trzeciorzędzie już 29 rzędów (w tym 18 współczesnych)

Odrębny związek samca i samicy z dziećmi

Samiec- prokreacja

Zróżnicowanie wielkości ciała 2g (ryjówka etruska), 136 ton (płetwal błękitny)

U małych zwierząt zwiększona intensywność przemiany materii, problemy z ciągłym dostępem do pokarmu, udoskonalenie izolacji termicznej, wykształcenie tłuszczu podskórnego

Duże zwierzęta- obniżenie tempa metabolizmu, problem z przegrzewaniem

Specjalizacja w budowie kończyn i zębów. Funkcjonalny podział zębów, diastema, wymiana zębów.

WYKŁAD 7

Rząd: Owadożerne Insectivora

• Prawdopodobnie przodkowie ssaków współczesnych

• Zęby mało zróżnicowane (do 44)

• Niewielkie rozmiary ciała (tempo przemiany materii 2 razy szybsze niżu najmniejszych łasicowatych, 4 razy szybsze niż u gryzoni, 16 razy szybsze niż u torbaczy, 80 razy szybsze niż u niedźwiedzi)

• Tętno do 100/min.

• Liczba erytrocytów do 25 mln/mm

• w mózgu rozwinięte płaty węchowe

• ryjówk

• ząbiełki (rzadkie, skryty tryb życia)

• krety

• rzęsorki (dzieci trzymają się matki za ogon)

• jeże

• ryjówka średnia- endemit w Puszczy Białowieskiej

• gruczoły jadowe (rzęsorek) lub korzystanei z jadu ropuch (jeże)

rząd: Tupaje Seandentia

19 gatunków, wiewióreczniki

• Azja Południowo-wschodnia

• Pośrednie między owadożernymi a naczelnymi

• Uzębienie pośredniego typu

• Dłonie i stopy chwytne

• Duże oczy

• Duży mózg

Leśne nadrzewne

Rząd: Latawce Dermoptera

2 gatunki

Azja Południowo-Wschodnia

na żuchwie jest grzebyczek- przekształcone siekacze

Rząd: Nietoperze Chiroptera

925 gatunków

uzębienie podobne do owadożernych

Megachiroptera- tropiki Azji, Afryki i Australii

• Pokarmem są owoce, pyłek i nektar, masa ciała do 1,6 kg

• Dobry wzrok i powonienie

• Echolokacja

• Rzadko duże oczy

Miaochiroptera- owadożerne, drapieżne lub krwiopijne

Echolokacja- dźwięki wysyłane przez nozdrze (podkowce) lub pysk

Wieszanie skrzynek w lesie- otwór, szpara na dole

Gnieżdżą się w dziuplach

Głos- ćwierkanie

Ochrona zimowisk, piwnice, jaskinie

Rząd: Szczerbaki Xenantha

Ameryka Południowa

U wszystkich rodzin brak zębów lub zęby bez szkliwa

• Mrówkojady

• leniwce

• pancerniki

głównie owadożerne, też roślinożerne

rząd: Naczelne Primates

230 gatunków

opanowanie koron drzew leśnych (połowa kredy), Kenozoik

• Aktywny tryb życia

• Rozwój wzroku, widzenie bardzo ostre, polichromatyczne, plastyczne

• Uwstecznienie powonienia

• Chwytne stopy i dłonie (zdobywanie pokarmu, obrona, pozbywanie się pasożytów, zabawa)

• Niezależność ruchów palców

• Wrażliwe opuszki palcowe

• Przekształcenie pazurów w paznokcie ( funkcja pośrednia)

• Zmiany proporcji trzewio- i mózgoczaszki, rozwój mięśni twarzowych- mimika jako kod sygnałowy

• Komunikacja głosowa jako efekt życia w grupie

4 podrzędy:

• małpiatki

• wyraki

• małpy szerokonose (Stary Świat)

• małpy wąskonose (Ameryka Południowa)

Podrząd: Małpy szerokonose Platyrhini

Rodziny:

• Płaksowate Cebidae

• Pazurkowce Callithiricidae

• Odrębna budowa okolicy nosowej, w szczękach po 3 przedtrzonowce, a u wielu gatunków chwytny ogon

• Nadrzewne

• Wielkości od szczura po psa

• Dzienny tryb życia

• Częsta opieka samca nad potomstwem

Podrząd: Małpy wąskonose Catarrhini

Rodziny:

• Małpy zwierzokształtne Cereopitherida

• Małpy człekokształtne Pongidae (Hominidae)

• Podrodzina: człowiekowate

• W szczękach po 2 przedtrzonowce

• ogon nigdy nie jest chwytny

• w spoczynku postawa siedząca

• modzele na skórze okrywającej kości kulszowe

• owłosienie bardziej skąpe lub brak ( twarz, okolice odbytu, płaty nagiej skóry zwykle jaskrawo ubarwione)

• bogate życie socjalne (pary, haremy, stadia hierarchiczne) stymulatorem ewolucji mózgu i precyzji systemów sygnalizacyjnych

Kilka kierunków specjalizacji:

• Gatunki naziemne konkurujące ze ssakami, rozwój szczęk, kłów

• Torby policzkowe (roślinożerne, wstępne przeżucia) i złożone żołądki (fermentacja liści, możliwa mniejsza ruchliwość)

• Rozmaita lokomocja: skoki, wspinaczka lub brachiacja

• Zejście człowiekowatych z drzew ok. 7 mln lat temu, przyjęcie pionowej postawy

Rzadkie owłosienie i gruczoły potowe na skórze sprzyjające szybkiemu biegu- uwolnienie kończyn górnych od funkcji lokomotorycznych

Wielkość ciała a wielkość mózgu

Stopień encefalizacji:

• Torbacze: 0,3-0,5 %

• Goryl: 1,7%

• Człowiek: 7,3-7,7 %

Wielkość mózgu słabym miernikiem zdolności przystosowawczych i sukcesu reprodukcyjnego

Doskonalenie kończyn przednich

• Przygotowanie legowiska i pożywienia

• Posługiwanie się przedmiotami i przygotowywanie narzędzi

• Zwiększenie asymetrii centralnego układu nerwowego

• Rozwój mowy

Obecna wielkość mózgu osiągnięta ok. 100 000 lat temu

Rozwój mózgu jako:

• Wynik opieki rodzicielskiej

• Efekt przejścia na łowiectwo

• Socjalnośći

• Obrony z użyciem przedmiotów

Człowiek jako specyficzne zwierzę

• Myślenie i etyka (aksjologia)

• Świadomość własnego istnienia i nieuchronności śmierci

• Mowa i pojęcia abstrakcyjne

Zmniejszenie roli doboru naturalnego przez człowieka:

• Zmniejszenie śmiertelności noworodków

• Szczepienia ochronne przeciwko chorobom epidemicznym

• Opieka nad osobnikami niepełnosprawnymi

Rząd: Gryzonie Rodentia

Linia progresująca, ponad 2 tys. Gatunków (40% ogółu ssaków)

Wydajne wykorzystywanie pokarmu roślinnego

• 1 para siekaczy w żuchwie i szczęce- stale rosną

• diastema

• brak przedtrzonowców

• gałęzie żuchwy połączone więzadłem, szeroko rozstawione

• ruch żujący także poprzez cofanie żuchwy

Prosta budowa żołądka:

• Fermentacja polisacharydów w jelicie grubym: 2 rodzaje kału (dzień- noc), cekotrofia

Sen zimowy (klimat umiarkowany) i letni (klimat gorący)

• Zapasy pokarmu

• Zmniejszenie tempa metabolizmu, oddechy co kilka minut, spadek tętna (do 2-3/min) i temperatury (optymalnie do ok. 5, wybudzanie przy dużych spadkach), przerwy w śnie (zjadanie zapasów, wypróżnienia, zmiana miejsca)

• Brunatna tkanka tłuszczowa wokół łopatek, ryzyko drapieżnictwa podczas snu

• Wielośrodowiskowość

• Korony drzew (polatuchy, wiewiórki)

• Stepy, pustynie, pola łąki, skały (susły, chomiki, świstaki, ślepce, golce, norniki)

• Lasy (myszy, nornice)

• Wody (karczowniki, piżmaki, bobry, kapibara)

• Osiedla ludzkie (myszym, szczury)

Nornik zwyczajny- najpospolitszy w Polsce

Użytkowanie futrzarskie (szynszyle, nutrie)

Szkody gospodarcze, przenoszenie chorób

Rząd: Zajęczaki Lagomorpha

60 gatunków na wszystkich kontynentach

podobieństwa z gryzoniami:

• cekotrofia

• „zajęcza warga”

różnice:

• „podwójne” siekacze

• wąskie ustawienie żuchwy

• zające (bielak- Puszcza Augustowska, mniejszy od szaraka)

• króliki

• szczekuszki

plaga królicza

rząd: Drapieżne Carnivora

pokrój zróżnicowany

mięsożerność

adaptacje morfologiczne i fizjologiczne

zróżnicowanie funkcji zębów

padlinożerność i okresowa roślinożerność (stała u pandy wielkiej)

owadożerność okresowa lub stała

odpornośc na głód

adaptacje behawioralne

sprawność zmysłów, inteligencja

podkraanie pokarmu

główne rodziny:

• Psowate Canidae

• Wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy

• 40 gatunków

• wilki

• kojoty

• szakale

• lisy

• likaony

• gatunki żyjące samotnie lub socjalnie (pościg za dużą zdobyczą)

• udomowienie wilka- zróżnicowanie psów domowych

• problemy wysokich liczebności wilka, jenota (uciekinier z fermy) i lisa

• częściowa synantropizacja

lis

• ginięcie głuszca i cietrzewia

• ciepłe zimy- po co futra?

Wygaszenie ognisk wścieklizny

WYKŁAD 8

rodzina: Szopowate Procyonidae

19 gatunków

Ameryka Północna, wschodnia Azja

• Szopy (szop pracz)

• Ostronosy

• Pandy

rodzina: Niedźwiedziowate Ursidae

7 gatunków

Największe drapieżniki lądowe ( niedźwiedź polarny, grizzly- do 700 kg)

Wszystkożerność, słaba socjalność

Wzrost liczebności niedźwiedzi brunatnych w Karpatach

rodzina: Łasicowate Mustelidae

70 gatunków

duże zróżnicowanie wielkości (łasica- wydra morska)

gruczoły przyodbytowe (tchórz, skunks)- funkcja antydrapieznicza

bielactwo zimowe

ciąża przedłużona

problemy z norką amerykańską

rodzina: Łaszowate Viverridae

75 gatunków

gorące rejony Starego Świata

• mangusty

• cywety

• surykatki (kolonie!)

wiele gatunków introdukowanych w celu zwalczania węży i gryzoni

rodzina: Hienowate Hyaenidae

4 gatunki

Afryka, zachodnia Azja

Podobne do psów, ale niskie ustawienie zadu

Padlinożerne, bardzo mocne łamacze

rodzina: Kotowate Felidae

37 gatunków

wszystkie kontynenty z wyjątkiem Australii

wielkości od kota domowego do tygrysa

polowanie z zasiadki (wyjątek gepard) na ptaki i ssaki

palcochodność, ostre pazury

wymarłe tygrysy szablozębne Machairodontinae (konkurencja z niedźwiedziami, kotami właściwymi i człowiekiem)

duże zasięgi wielu gatunków

Gromadne polowania tylko u lwów

Rząd: Płetwonogie Pinnipedia

30 gatunków, w większości polarnych

rodziny:

• foki

• uchatki

• morsy

Brak ogona, narządem ruchu kończyny przednie (uchatki), tylne (foki) lub jedne i drugie (morsy)

Mało zróżnicowane zęby policzkowe

Bardzo długie jelita

Dominacja zmysłu wzroku i słuchu

Gruba warstwa tłuszczu plus futro (brak u morsa)

Nurkowanie na głębokość do 700 m przez ok. 1,5j

Zaciskanie nozdrzy

Spowolnienie akcji serca do 4/min

Oszczędne gospodarowanie tlenem (preferowany mózg, rdzeń kręgowy, nadnercza, ewentualnie płód)

Haremowy system kojarzeń

Silny dymorfizm płciowy

Rozród zawsze na lądzie

Rząd: Walenie Cetacea

80 gatunków, oceany całego świata, głównie chłodniejsze

całkowicie wodne

wielkość od 1,5m do 30 m (135 ton)

2 podrzędy:

• zębowce Odontoceti

• fiszbinowce Mysticeti (rogowe filtry z podniebienia)

brak kończyn tylnych

u części gatunków płetwa grzbietowa (bez rusztowania kostnego)

motorem ruchu łącznotkankowa, ustawiona poprzecznie płetwa ogonowa (pochodzenie od ssaków lądowych)

Pływanie sprawniejsze niż u ryb

• Giętki kręgosłup

• Duże rozmiary ciała ze względów termoregulacyjnych w chłodnych wodach

• Gruba i silnie przetłuszczona skóra, warstwa tłuszczowa do 50 cm

Tempo przemiany materii wolne u dużych „tłustych” gatunków (wieloryby), wielokrotnie szybsze u „chudych” i mniejszych (delfiny)

Nurkowanie do 1h, pojemność płuc niewielka, tlen magazynowany w mięśniach

Zbiornik tłuszczu (olbrot, spermacet) w czaszce (melon):

• Funkcja wypornościowa (przez zmiany temperatury)

• Funkcja słuchowa”

Filtracja u fiszbinowaców przy otwartej (wieloryby właściwe) lub zamkniętej (fałdowce) paszczy, pokarmem skorupiaki

Zębowce - 1 generacja mało zróżnicowanych zębów

• Pokarmem są ryby, głowonogi, płetwonogie, fiszbinowce

• U niektórych żeby silnie zredukowane (kaszalot, narwal)

Żołądek kilkukomorowy, fermentacja z udziałem drobnoustrojów

Wydawanie ultradźwięków przez krtań i nozdrza (zasięg do kilkuset kilomerów)- porozumiewanie się oraz ogłuszanie ofiar, echolokacja

Silny rozwój słuchu i wzroku, słaby powonienia

Dobra orientacja przestrzenna (wędrówki)

Nadrząd: Kopytne Ungulata

Brak gatunków o małych rozmiarach

Oręż na głowie (rogi, poroża, siekacze, kły)- funkcja antydrapieżnicza (nosorożec słonie) lub ornamenty

Duże głowy z rozwiniętą trzewioczaszką (jamy powietrzne)

Konieczność ucieczki:

• Długie kończyny

• Palcochodność (palce III i IV lub tylko III)

• Ochrona palców przez kopyta

Długie szyje (wyjątkiem słoń)

Wyraźny kłąb

• Silny rozwój zębów policzkowych

Fermentacja w jelicie grubym (góralki, trąbowce, syreny, nieparzystokopytne) lub wielokomorowy, żołądku (przeżuwacze)

„Wyścig zbrojeń” między przeżuwaczami a roślinami (substancje antybakteryjne, informacje zapachowe)

Słaby wzrok, dobry słuch i powonienie

Stadny tryb życia

sezonowe wędrówki

haremowy system rozrodczy

rząd: Mrówniki Tubulidenta

1 gatunek afrykański (inaczej prosię ziemne)

Najlepszy węchowiec wśród ssaków

Monodieta owadzia: termity, mrówki, szarańczaki, wydłużony pysk, specyficzne zęby

rząd: Góralki Hyracoidea

9 gatunków, Afryka, Bliski Wschód

Mało podobne do innych kopytnych, nieduże (do 20kg)

Podobne do zajęczaków (duże siekacze), ale odmienne zęby policzkowe

Stopochodne, dobrze wspinające się

Przylgi na opuszkach z gruczołami potowymi

Rzad: Trąbowce Proboscidea

2 gatunki współczesne (największe lądowe kręgowce_

spokrewnione z góralkami i syrenami

Protoplastą Moenitherium z eocenu

Stopniowe wydłużanie się ryja przy wzroście masy ciała

Funkcje trąby:

• Oddechowa

• Percepcja zapachów

• Narząd dotyku

• Pobieranie pokarmu i picie wody

• Toaleta

Tylko 4 zęby policzkowe

• szybko ścierane

• wymieniane 6 razy podczas życia w płaszczyźnie poziomej (do przodu)

Wymarłe mastodonty i mamuty, karłowate słonie na wyspach

Rząd: Syreny Sirenia

4 gatunki, rejony podzwrotnikowe, wody przybrzeżne i ujścia rzek

Manaty i diugonie, krowa morska

Wyłącznie wodny tryb życia

• Brak kończyn tylnych

• Na końcu ciała pozioma płetwa

Roślinożerne (wielkie wargi, liczba zębów zredukowana, zamiast ich tarcze rogowe w jamie gębowej)

Gruczoły mleczne między przednimi kończynami, nie okryte fałdami skóry

Rząd: Nieparzystokopytne Parissodactyla

Rodzina: Tapiry Tapiridae

4 gatunki, Ameryka Południowa, Malaje

Palce zrośnięte (4 lub 3)

Krótka „trąba”

Rodzina: Nosorożce Rhinocerotidae

5 gatunków, Afryka

Po 3 palce w obydwukończynach

1-2 rogi na kościach nosowych i czołowych

luźna skóra tworzy pancerz

znakowanie terytorium kałem

gatunki zagrożone

Nosorożec łochaty

Rodzina: Koniowate Equidae

7 gatunków azjatyckich i afrykańskich

• konie

• osły

• zebry

kończyna 1-palczasta

ewolucja od zwierząt wielkości psa

kluczowe opanowanie stepów

żerowanie na twardych trawach

rząd: Parzystokopytne Artiodactyla

grupa progresywna

4 lub 2 palce

podrzędy:

• świniokształtne

• wielbłądokształtne

• kanczylokształtne

• przeżuwające właściwe

• rodziny: jeleniowate

• wołowate (krętorogie)

• żyrafy

2 rodziny świniokształtnych:

rodzina: Świniowate Suidae

8 gatunków, Europa, Azja i Afryka

Jedyne o prostym żołądku

Nie przeżuwają

Poziomo ustawione siekacze (rycie)

Skóra z twardym owłosieniem

rodzina Hipopotamy Hippopotamidae

2 gatunki afrykańskie

Noga 4-palczasta, palce spięte błoną

Pokarmem roślinność wodna i lądowa

Gruba skóra

Podrząd: Wielbłądokształtne Camelidae

6 gatunków, w tym:

• 2 gatunki wielbłądów

• 2 gatunki lam

Ameryka Południowa i Północna, Azja

Pustynie i wysokie góry

Oszczędna gospodarka wodna:

• Utrzymywanie niskich temperatur (36-38ºC)

• Stężony mocz i silne uwodnienie tkanek

Podrząd: Kanczyle Traqulidae

4 gatunki, Azja i Afryka

Miniaturki jeleni ( do 30 cm wielkości)

Bez poroży

Wielkie kły

Żołądek 3-komorowy

Podrząd: Przeżuwające właściwe

rodzina: Jeleniowate (pełnorogie) Cervidae

37 gatunków, Europa, Azja, Ameryka Północna

Środowiska zwykle częściowe zadrzewione

Coroczna wymiana poroża po okresie rykowiska (ornament, „chłodnica”)

rodzina: Wołowate (krętorogie, pustorogie) Bovidae

ok. 110 gatunków, głównie Afryka, Azja, Europa, Ameryka Północna

• Bawoły

• Owce

• Kozy

Stały wzrost nie rozgałęzionych rogów o różnej krzywiźnie

Znaczenie przy doborze płciowym oraz obronne

Gruczoły międzyracicowe

rodzina: Żyrafy Giraffidae

2 gatunki afrykańskie

2 palce

Problemy z układem krążenia (ciasne tętnice, grube naczynia włosowate, zastawki w żyłach, silnie napięta tkanka łączna i mięśniowa w kończynach)

Guzy czaszkowe do walk

ZOOLOGIA KRĘGOWCÓW- WYKŁAD

2

---