Charakterystyka kapitału społecznego
w mieście Zabrze
Michał Mikosz
„Bez jednostek twórczych,
zdolnych do samodzielnego myślenia i osądu,
rozwój społeczeństw jest równie nie do pomyślenia,
jak rozwój jednostki poza żyzną glebą społeczności.”
Albert Einstein
Spis treści
Wstęp str. 4
Definicja kapitału społecznego str. 5
Definicja Putnama str. 5
Definicja Bourdieu str. 6
Definicja autorska str. 7
Zabrzańskie stowarzyszenia str. 9
Działania polityki samorządowej w zakresie
kapitału społecznego str.15
Działania obywatelskie w zakresie kapitału społecznego
(aktywność społeczna, inicjatywa społeczna) str.18
Podsumowanie str.21
Bibliografia str.22
Wstęp
Kapitał społeczny jest zjawiskiem, z którym każde z nas się spotyka na co dzień, choć niejednokrotnie o tym nie wiedząc. Owa niewiedza wynika w prostej linii z braku zainteresowania życiem społecznym w najbliższym lub nieco dalszym otoczeniu, w którym żyjemy i kształtuje my swoją osobowość zarówno intymną, jak również społeczną. Każdy człowiek ma wpływ na wzrost lub spadek kapitału społecznego, gdyż charakteryzuje go liczba mieszkańców, szereg powiązań między nimi, jakość życia społecznego, wiek, wykształcenie i można by tu jeszcze wymienić wiele innych czynników, wpływających na zmiany kapitału.
Tak naprawdę nikt nie wie, które zachowanie jednostki ma istotny wpływ, a które jest w danym momencie obojętne. Powyższe czynniki nie kształtują kapitału z osobna, ale poprzez interakcje, które zachodzą pomiędzy nimi. Analizując wzrost lub spadek potencjału społecznego na przestrzeni lat, bierze się pod uwagę głównie zmiany struktur społecznych, czyli poszczególnych grup społecznych, sklasyfikowanych według określonych kryteriów oraz zależności zachodzących między nimi.
Podobnie każdy człowiek z osobna nie ma istotnego wpływu na rozwój społeczności, ale już zrzeszając się zmieniają obraz społeczeństwa i krajobraz społeczny danego terenu. Przez krajobraz społeczny rozumie się tu zjawiska, zależności i charakterystyczne cechy struktur społecznych występujących na danym terenie, cechujące się powtarzalnością.
Główną cechą określającą stan kapitału społecznego jest stopień aktywizacji społeczności lokalnej, gdyż charakteryzuje on poziom życia społecznego oraz poziom poczucia przynależności do konkretnej społeczności lokalnej, w której żyją i funkcjonują. Wysoki stopień aktywizacji świadczy o dużym wpływie jednostek społeczności (w przypadku miast są to grupy jednostek) na wspólne pożycie społeczne, a co za tym idzie na pozytywny zarys funkcjonowania społeczności, co z kolei powoduje wzrost potencjału społecznego.
Należy również pamiętać o czynnikach niekorzystnie wpływających na poziom kapitału. Takimi czynnikami mogą być patologie i nierówności społeczne, ale również zbyt częste wyodrębnianie się i alienacja poszczególnych grup społecznych, subkultur młodzieżowych. Istotnym elementem obniżającym poziom potencjału jest bierność społeczna, czyli brak zaangażowania i inicjatywy, obojętność człowieka w różnych sytuacjach społecznych, występuje najczęściej na skutek niekorzystnego oddziaływania wychowawczego. Widać tutaj jak duży wpływ na życie społeczne ma samo wychowanie w rodzinie, które ma przystosować młodego człowieka do życia w społeczeństwie.
1.Definicja kapitału społecznego
Jako, że pojęcie kapitału społecznego jest stosunkowo młode i leżące na pograniczu ekonomii i socjologii, jest pojęciem spornym. Spór wynika głównie stąd, że nie można jednoznacznie określić czy kapitał społeczny jest wartością samą w sobie, czy też jest jedynie wskaźnikiem jakości życia w społeczeństwie.
Spór między szkołą Bourdieu a szkołą Putnama dotyczył również równości zysków czerpanych z kapitału przez jednostkę. W jednej szkole jednostki społeczne czerpią równe korzyści z uczestnictwa w życiu społecznym, wyznawcy drugiego podejścia sądzą jednak, że korzyści nie czerpie jednostka a grupy społeczne.
1)Definicja Putnama
Robert Putnam w swojej pracy dotyczącej tradycji życia społecznego we Włoszech podaje, że kapitał społeczny odnosi się tu do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając skoordynowane działania: "Tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów, których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło [...] Na przykład grupa, której członkowie wykazują, że są godni zaufania i ufają innym będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porównywalna grupa, w której brak jest zaufania [...] We wspólnocie rolników [...], w której rolnikowi inni pomagają ułożyć w stogach siano i gdzie narzędzia są powszechnie pożyczane, kapitał społeczny pozwala każdemu z farmerów na wykonywanie swojej pracy z mniejszym nakładem kapitału fizycznego w formie narzędzi i wyposażenia". Spontaniczna współpraca jest łatwiejsza dzięki społecznemu kapitałowi.
Innymi słowy, Putnam przedstawia kapitał społeczny jako ogół norm oraz sieci zaufania i lojalności w węższej grupie społecznej. Wskazuje on, że jedną z najważniejszych cech społeczności, która pozwala osiągać określone cele, jest zaufanie między jej członkami. Ponadto, aby osiągnąć określone zyski (cele) potrzebna jest wzajemna pomoc i współpraca, gdyż jednostki w pojedynkę nie osiągną tyle, ile w grupie. Dzieje się tak z powodu „ułomności” jednostek względem grupy, to znaczy pewnych braków możliwości, wiedzy lub funduszy, które w grupie społecznej mogą być uzupełniane przez innych członków tej samej społeczności, w której wspólnie funkcjonują. Wspólnymi siłami można osiągnąć wyższe cele niż w pojedynkę.
Według Putnama kapitał jest wartością samą w sobie, opierającą się w dużej mierze o zaufanie, z którego każdy może równo czerpie w obszarze nie wykraczającym poza obszar określony granic grupy.
2)Definicja Bourdieu
Pierre Bourdieu głosił teorię, która jest po części przeciwstawna myśli Putnama, mimo że zawierają się w nich podobne elementy, dotyczące podstawy kapitału społecznego, czyli sieci zaufania w grupie. Według niego kapitał społeczny charakteryzuje się, jako zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu - lub inaczej mówiąc z członkostwem w grupie, która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa.
W przeciwieństwie do teorii Putnama, z kapitału czerpią nie tylko całe grupy społeczne, ale poszczególne jednostki wchodzące w skład społeczności. Ponadto zaufanie i współpraca oparte są w głównej mierze o znajomość i uznanie oraz przynależność do grupy oraz odgrywanie w niej poszczególnych ról, co wiąże się z instytucjonalizowaniem, czyli sformalizowaniem grupy. Przez prawidłowe wykonywanie ról i zdobycie zaufania grupy, jednostka może zacząć czerpać korzyści ze wspólnego kapitału, gdyż będzie postrzegana jako wiarygodna i się będzie oczekiwać, że pozyskane korzyści będą przeznaczone na dalszy rozwój grupy i wzrost kapitału społecznego.
Istotnym elementem, różniącym obie szkoły, jest podejście do kapitału jako wartości. Bourdieu uważał, że kapitał społeczny nie jest wartością samą w sobie, a jego wartość mierzy się przez sumę innych kapitałów. W ujęciu Bourdieu kapitał społeczny funkcjonuje w systemie obejmującym oprócz niego kapitał ekonomiczny i kapitał kulturowy. Wszystkie trzy typy kapitału podlegają ciągłej wymianie. Jej zasady określają podstawowe cechy danej społeczności. Za pomocą kapitału społecznego, można określić poziom nierówności społecznych, występujących w szerszych grupach społecznych, przez co również pokazuje rozwarstwienie społeczeństwa.
3)Definicja autorska
Nie trzeba znać myśli naukowców i znawców tematu, żeby obserwować zachowania w społeczeństwie oraz wszelkie zachodzące w nim interakcje, jednak ktoś musi nakreślić tok myślenia, dzięki czemu możemy dojść do własnych wniosków, dotyczących konkretnego tematu. Na podstawie własnych obserwacji, ale również po uprzednim zapoznaniu się z przedstawieniem pojęcia przez Bourdieu i Putnama, rozumiem kapitał społeczny, jako:
[W wyłącznym oparciu się o podane definicje] System wartości i norm oraz wszelkich interakcji opartych na zaufaniu w grupie społecznej, wszelkie działania obejmujące sfery życia społecznego, akcje i ruchy społeczne, które w połączeniu z innymi elementami opartymi na zaufaniu w życiu społecznym, pozwalają osiągnąć ściśle określone cele.
[W oparciu o definicje oraz własną obserwację zachowań społecznych] Interakcje zachodzące w społeczeństwie i reakcje polityki społecznej na niepokojące zjawiska mające podłoże o charakterze nieprawidłowego funkcjonowania pewnych więzi w społeczeństwie lub powstawanie zagrażających ogółowi grup społecznych oraz system prewencyjny, polegający na zapobieganiu tym zjawiskom, poprzez powstawanie instytucji z inicjatywy społecznej (stowarzyszenia, organizacje pozarządowe itp.).
W prostym ujęciu problemu kapitał społeczny jest złożona siecią prostych powiązań opartych na wzajemnym zaufaniu i poszanowaniu, która prowadzi do rozwoju społeczności, w której obrębie dokonywana jest analiza kapitału. Potencjał społeczny, jak inaczej nazywany jest kapitał społeczny, jest połączeniem wszystkich zależności i interakcji między wszystkimi jednostkami w systemie „każdy z każdym”, co oznacza, że nawet najprostsze relacje między jednostką A i jednostką B nie są bez znaczenia.
Oczywiście pojedyncza więź jeszcze nic nie zmienia, jednak zespoły pojedynczych relacji dają swoisty obraz życia społecznego danej zbiorowości, społeczności, grupy. Zespoły nici powiązań, przez co rozumie się zespoły pojedynczych relacji między poszczególnymi jednostkami, po analizie w dłuższym obrębie czasowym kształtują z kolei obraz zmian, które dokonują się na przestrzeni lat w określonej społeczności. Dopiero na podstawie tych analiz możemy oszacować poziom kapitału społecznego, gdyż można go zbadać dopiero po zajściu głębszych zmian.
Kapitał społeczny jest dla wielu pojęciem abstrakcyjnym i nie określającym żadnego konkretnego zjawiska. Wynika to głównie z braku jednoznaczności definicji tegoż pojęcia, jak również metod pomiaru i jednostki, w której można by go wyrazić. Jednak zjawiska określane mianem kapitału społecznego niewątpliwie istnieją i są doskonałymi obiektami badań socjologicznych. Niemożliwym jest podanie jednoznacznej definicji, gdyż nawet poszczególne pojęcia składowe są różnie rozumiane przez każdego człowieka inaczej, nawet badacze i specjaliści niejednokrotnie mają problem z jednoznacznym określeniem części składowych „prostych” definicji potencjału społecznego.
Ogólna definicja kapitału społecznego określa widoczne na pierwszy rzut oka zmiany zachodzące w określonej społeczności w określonym przedziale czasowym. Każdy nieświadomie dokonuje ich analizy, przez porównywanie jakości życia z minionymi latami oraz obserwację powstających grup społecznych i relacji między tymi grupami oraz nowymi grupami a grupami już istniejącymi, jak również obserwując relację między grupami już istniejącymi, a w których zaszły jakiekolwiek zmiany- przykładem tutaj mogą być relacje między osobami starszymi i młodzieżą.
Charakterystyka miasta Zabrza, dokonywana w kolejnych rozdziałach, będzie się w głównej mierze opierać o definicję autorską, gdyż ujęty w niej jest ogół zjawisk wchodzących w skład kapitału społecznego oraz nakreślone są poszczególne sektory, która mają wpływ na zmiany kapitału.
2. Zabrzańskie stowarzyszenia
Przed zapoznaniem się z szeroką gamą wszelkiego rodzaju stowarzyszeń, należy zapoznać się ze znaczeniem tego pojęcia, gdyż jest ono często pojmowane jedynie w częściowym, w porównaniu z rzeczywistym, znaczeniu. Prof. dr hab. Jan Szreniawski określa stowarzyszenie, jako najczęściej występującą formę zrzeszania się, opartą o konstytucję oraz gwarantowaną szeregiem międzynarodowych umów i konwencji, jest dobrowolne, względnie trwałe i niezarobkowe (tworzone dla osiągnięcia wspólnego celu), opiera działalność na określonych przepisach prawnych.
Zabrze jest miastem o wysokim potencjale stowarzyszeniowym, gdyż na jego terenie działa duża liczba stowarzyszeń (183 stowarzyszenia, 45 klubów i stowarzyszeń sportowych oraz 18 uczniowskich klubów sportowych), które obejmują swoją działalnością niemal pełen zakres życia społecznego mieszkańców.
Przez potencjał stowarzyszeniowy, rozumie się ogólną liczbę stowarzyszeń i organizacji pozarządowych w stosunku do powierzchnie miasta oraz liczby mieszkańców, działających na określonym terenie oraz obejmujących działaniem określony zakres życia społecznego.
Zabrzański potencjał wynika głównie z chęci wzajemnej pomocy oraz z możliwości dobierania się w grupy o podobnych poglądach lub zainteresowaniach. Każde stowarzyszenie jest początkowo zwykłą zbiorowością lub potocznie nazywaną „zbieraniną” ludzi, co czasem może zniechęcić do działania, w Zabrzu jednak nie brakuje ludzi gotowych podjąć się trudu zrobienia czegoś dla innych, często w charakterze wolontaryjnym.
Zabrzański kapitał społeczny jest charakteryzowany przez ogólny zakres działań organizacji pozarządowych i stowarzyszeń, które mają istotny wpływ na krajobraz społeczny miasta. Poniżej znajduje się dość ogólna charakterystyka dziesięciu wybranych stowarzyszeń z prawie dwustu organizacji działających na terenie Zabrza :
Centrum wsparcia dzieci i dorosłych „Zaufanie”- stowarzyszenie zajmuje się zapewnieniem wszechstronnej opieki dorosłym i dzieciom w trudnej sytuacji materialnej, działa na rzecz ogółu społeczeństwa w celu zminimalizowania wykluczenia społecznego, wyrównywania szans osób w trudnej sytuacji życiowej, prowadzi działania, które mają dążyć do zmniejszenia bezrobocia, przeciwdziała patologiom społecznym, przez co pomaga w zachowaniu porządku i ładu społecznego, podnosi świadomość społeczną w dziedzinie równouprawnienia mężczyzn i kobiet, broni praw kobiet, poprzez wsparcie licznych programów pomaga kreować postawy obywatelskie i społeczne.
Dla Was Warto- stowarzyszenie powstałe w 2007 roku, zajmujące się głównie wsparciem edukacji i wychowania, ponadto upowszechnia znaczenie kultury fizycznej i sportu wżyciu codziennym każdego człowieka oraz ich wpływ na zdrowie zarówno fizyczne, jak i psychiczne, prowadzi działania, mające na celu promocję i ochronę zdrowia, pomaga zwalczać problem niepełnosprawności fizycznej, jako niepełnosprawności społecznej, upowszechnia również działania ekologiczne i pokazuje ich wpływ na najbliższe otoczenie, szerzy tradycje kulturowe, poprzez ukazywanie wartości kultury, sztuki i zabytków, prowadzi również działania wchodzące w zakres pomocy społecznej, jak na przykład dofinansowania rodzin w trudnej sytuacji materialnej, wszystkie działania prowadzone są w charakterze wolontaryjnym.
Forum Organizacji Pozarządowych Działających na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, Chorych i Ich Rodzin pod nazwą „RAZEM”- ogólnie rzecz biorąc stowarzyszenie zajmuje się wszechstronną pomocą osobom w różnym stopniu niepełnosprawnym, podejmuje działania prowadzące do zapewnienia osobom niepełnosprawnym stałego dostępu do profesjonalnej rehabilitacji, reprezentuje interesy osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin, prowadzi poradnictwo dotyczące ich problemów oraz prowadzi szczególną pomoc dla tych osób, organizuje życie koleżeńskie i pomoc zawodową osobom niepełnosprawnym, stara się wywrzeć wpływ na kształtowanie ogólnego postrzegania niepełnosprawności i osób upośledzonych w społeczeństwie, zabiega o realizowanie przez władze publiczne polityki pro rodzinnej w stanowieniu prawa i programów gospodarczych, społecznych i kulturalnych, wychowawczych i ochrony zdrowia.
Guido- pomoc społeczna, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej, oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób, działalności charytatywna, podtrzymywania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej, ochrony i promocji zdrowia oraz zadań zakresu rozwiązywania problemów alkoholowych, działania na rzecz osób niepełnosprawnych, promocja zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy, upowszechnianie i ochrona praw kobiet oraz działalność na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn, działalność wspomagająca rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości, działalność wspomagająca rozwój wspólnot i społeczności lokalnych, nauki, edukacji, oświaty i wychowania, kultura, sztuka, ochrona dóbr kultury i tradycji, upowszechniania kultury fizycznej i sportu, krajoznawstwa oraz wypoczynku dzieci i młodzieży, porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz przeciwdziałania patologiom społecznym, upowszechnianie i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich także działań wspomagających rozwój demokracji, upowszechnianie i ochrony praw konsumentów, działania na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami, promocji i organizacji wolontariatu, promocja i działanie w zakresie ochrony środowiska, propagowanie tradycji i kultury Śląska w ruchu (Małe Ojczyzny).
Stowarzyszenie „Kontakt” Rodziców, Opiekunów i Przyjaciół Na Rzecz Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie przy Zespole Szkół Specjalnych Nr 41 w Zabrzu- podejmuje starania w celu najszerszego zrzeszania rodziców, opiekunów i przyjaciół dzieci, młodzieży i osób dorosłych niepełnosprawnych, występuje z inicjatywami zajęć rehabilitacyjnych dla dzieci, młodzieży i osób niepełnosprawnych oraz tworzy warunki do korzystania z nich, organizuje i prowadzi grupy terapeutyczne, świetlicę terapeutyczną dla absolwentów szkół specjalnych z upośledzeniem umiarkowanym i znacznym, organizuje i realizuje konferencje, szkolenia, spotkania, odczyty, seminaria dla rodziców i specjalistów, gromadzi i rozpowszechnia poradniki, informatory, biuletyny publikacje dotyczące terapii z osobą niepełnosprawną, organizuje różne formy wypoczynku jak: półkolonie, kolonie, turnusy rehabilitacyjne dla dzieci , młodzieży i osób niepełnosprawnych intelektualnie, w miarę z udziałem dzieci zdrowych, organizuje imprezy kulturalno- oświatowe, sportowo- rekreacyjne, wystawy i inne formy zajęć w zakresie swojej działalności, gromadzi środki finansowe, rzeczowe pochodzące z dobrowolnych świadczeń osób fizycznych i prawnych, z których zysk przeznacza na cele statutowe.
Związek Harcerstwa Polskiego Hufiec Zabrze- stwarzanie warunków do wszechstronnego, intelektualnego, społecznego, duchowego, emocjonalnego i fizycznego rozwoju człowieka, nieskrępowane kształtowanie osobowości człowieka odpowiedzialnego, przy poszanowaniu jego prawa do wolności i godności, w tym wolności od wszelkich nałogów, upowszechnianie i umacnianie w społeczeństwie przywiązania do wartości: wolności, prawdy, sprawiedliwości, demokracji, samorządności, równouprawnienia, tolerancji i przyjaźni, stwarzanie warunków do nawiązywania i utrwalania silnych więzi międzyludzkich ponad podziałami rasowymi, narodowościowymi i wyznaniowymi, upowszechnianie wiedzy o świecie przyrody, przeciwstawianie się jego niszczeniu przez cywilizację, kształtowanie potrzeby kontaktu z nieskażoną przyrodą.
Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Chrisrtiana”- priorytetem stowarzyszenia jest kształtowanie polskiej rzeczywistości w oparciu o koncepcję człowieka i świata ujętą w społecznej nauce Kościoła rzymskokatolickiego oraz zgodnie z polską tradycją narodową, zajmuje się ochroną życia i godności człowieka, rodziny i narodu oraz troska o duchowe, moralne i materialne środowisko ich życia i rozwoju, przygotowanie katolików świeckich do aktywnego i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu Kościoła, narodu i państwa, kształtowanie i upowszechnianie chrześcijańskich, patriotycznych i demokratycznych postaw oraz kryteriów oceny rzeczywistości społecznej, gospodarczej i politycznej.
Klub abstynentów „Nowe życie”- organizacja stawiająca sobie za cel walkę z uzależnieniem od alkoholu, działa na rzecz ozdrowienia moralnego i psychicznego osób uzależnionych, dąży do trwałej abstynencji członków stowarzyszenia, stwarza odpowiednie środowisko osobom, które chcą zerwać z nałogiem lub chcące całkowicie zaprzestać spożywania napojów alkoholowych, udziela konsultacji w sprawie wyboru metod leczenia uzależnienia oraz informacje dotyczące poszczególnych metod, dąży do samokształcenia indywidualnego i grupowego w zakresie norm moralno-etycznych ze szczególnym uwzględnieniem istoty choroby alkoholowej.
Obywatelski Ruch Obrony Mieszkańców w Zabrzu- obrona praw i interesów mieszkańców gminy Zabrze, podejmowanie wszelkich działań zmierzających do upodmiotowienia mieszkańców, poprawy warunków środowiskowych ich bytowania, zarówno w zakresie ich właściwego zagospodarowania terenu, jak też potrzeb życiowych, mieszkaniowych, oświatowo - wychowawczych, zdrowotnych i kulturowych, sprawowanie społecznej kontroli nad działaniem władz gminy Zabrze zwłaszcza przy podejmowaniu decyzji dotyczących inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia człowieka lub mogących pogorszyć stan środowiska lub inne uciążliwości w codziennym życiu ludzi a w szczególności lokalizacji stacji paliw płynnych i gazowych, centrów handlowych i usługowych, parkingów, zmiany przeznaczenia dróg przebiegających przez centra osiedlowe itp., zdecydowane przeciwdziałanie w formach nie kolidujących z porządkiem prawnym wszelkim zamierzeniom władz gminy bądź dzielnicy, które mogą powodować pogorszenie warunków bytowania mieszkańców: ekologicznych, bezpieczeństwa, zmiany przeznaczenia lub likwidacji obiektów służących ogółowi mieszkańców danego regionu np.: szkoły przedszkola, żłobki, ośrodki zdrowia, obiekty sportowe i rekreacyjne, place zabaw itp., podejmowanie inicjatyw w zakresie poprawy warunków bytowania, ekologicznych, jak najlepszego zagospodarowania terenów osiedli, budynków i budowli oraz modernizacji istniejących zasobów mieszkaniowych i infrastruktury.
Stowarzyszenie lokalne Salezjańskiej Organizacji SPLOT-SPORT Zabrze- celem Salezjańskiej Organizacji Sportowej jest integralne wychowanie młodego człowieka, zarówno fizyczne jak i duchowe. Sport nie jest celem samym w sobie, ale środkiem, który ma pomóc młodemu człowiekowi w dążeniu do bycia lepszym, obszar działalności SALOS- u obejmuje m.in. działalność sportową i rekreacyjną, działalność społeczną, edukację ekologiczną, profilaktykę zdrowia, wolontariat, swoje cele realizuje poprzez organizowanie zajęć pozalekcyjnych zarówno sportowych, jak również rekreacyjnych, prowadzenie świetlicy środowiskowej (tzw. Oratorium), organizowanie wyjazdów kolonijnych i półkolonii (również dla dzieci z rodzin patologicznych i rodzin zastępczych w porozumieniu z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Zabrzu), organizuje szkolenia dla wolontariuszy, pomagających w organizacjach Salezjańskich oraz trenerów, uczestniczy w licznych projektach ekologicznych.
W Zabrzu działa jeszcze wiele innych stowarzyszeń i organizacji pozarządowych, jednak przytoczenie charakterystyki i zakresu ich działania mijało by się z celem, którym jest pokazanie zakresu ogółu działań prowadzonych przez stowarzyszenia. Jak już było wcześniej wspomniane, Zabrze cechuje wysoki potencjał stowarzyszeniowy. Miasto zawdzięcza to odpowiedniemu podejściu mieszkańców do problemów społecznych oraz ich reakcje na nie.
Ludzie widząc korzyści, jakie czerpią pomagając w rozwoju społecznym, a przez to pomnażaniu kapitału społecznego, chętniej podejmują się wszelkiego rodzaju aktywności. Stopień aktywizacji społeczne, czyli podejmowania się działań o charakterze społecznym, świadczy o zaangażowaniu społeczności w samorozwój- tworzenie własnej struktury przez wpływ jednostek uczestniczących w danej społeczności na jej kształt i poziom życia społecznego. Zabrze cechuje się silnym poczuciem przynależności do społeczności miejskiej, przez co podejmowane inicjatywy społeczne oraz zakładane stowarzyszenia, kluby i im podobne są tak liczne
Jednak należy też wspomnieć o czynnikach negatywnie wpływających na działalność stowarzyszeń w Zabrzu. Głównym takim czynnikiem jest mentalność szerokiej grupy ludzi, którzy czerpią korzyści z działania organizacji, jako ich podopieczni, sami jednak nic w nie nie wnoszą, a dodatkowo krytykują ich sposób działania. Istnieje też grupa ludzi, która wręcz gardzi takimi formami zrzeszania się i pomocy innym, uważając je za zbędną stratę czasu i nic nie wnoszące życie publiczne grupy ludzi wspierające „darmozjadów”. Najbardziej negatywny wpływ na działalność stowarzyszeń ma słaba informacja mieszkańców. Społeczeństwo, które niewiele wie na temat istnienia i działania stowarzyszeń, równie niewiele wniesie do życia społecznego danej społeczności, a nawet może spowodować zahamowanie działań, gdyż jedynie doinformowane grupy społeczne będą korzystać z pomocy lub innych działań oferowanych przez organizacje, działające w obrębie miasta.
3.Działania polityki samorządowej w zakresie kapitału społecznego
Systematyczny wzrost kapitału społecznego nie byłby możliwy, gdyby nie swoisty interwencjonizm polityki samorządowej, a ściślej mówiąc polityki społecznej w zakresie kompetencji władz samorządowych. Wszelkie działania władz samorządowych w zakresie polityki społecznej, a czasem również gospodarczej odbijają się echem w zmianach kapitału społecznego. Działania mające na celu wzrost potencjału społecznego mają swoje miejsce w różnych płaszczyznach, od promowania życia rodzinnego, przez aktywizację bezrobotnych, po wspomaganie wychowania i kształtowania relacji międzyludzkich.
Polityka pro rodzinna- działania promujące życie rodzinne, zawieranie małżeństw, zakładanie rodzin. Jej działania wpływają na liczbę mieszkańców oraz potencjał roboczy społeczeństwa (społeczeństwo staje się młodsze, przez co wykonywane prace są bardziej efektywne i przynoszą więcej korzyści materialnych). Poprzez wpływ na liczbę mieszkańców, wpływa się również na wzrost kapitału, który tworzą jednostki. W tej sferze większą rolę odgrywa jednak władza państwowa niż samorządowa, gdyż miejskie fundusze nie zawsze pozwalają na odpowiednie dofinansowanie tego sektora polityki samorządowej. Dotacje, zapomogi czy zwykłe "becikowe" i tego typu pomoc nowozakładanym rodzinom ma duży wpływ na wzrost liczby ludności, która z kolei odbija się echem w badaniach nad kapitałem społecznym, gdyż wzrost jest proporcjonalny do wzrostu liczby ludności zamieszkującej określony teren.
Polityka pro społeczna- wszelkiego rodzaju działania mające na celu poprawę jakości życia i wyrównanie szans uboższych grup społecznych i rodzin, które znalazły się w kiepskim położeniu. W zakres polityki pro społecznej wchodzą wszelkie działania Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej, czy też Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie, jak również innych organizacji, mających na celu poprawę jakości życia i walkę z patologiami społecznymi, powołanych z ramienia władz samorządowych.
Edukacja i oświata- na poziom kapitału społecznego wpływa między innymi współczynnik wykształcenia społeczeństwa. W celu poprawy jakości kształcenia Zabrze oferuje dofinansowania szkół, ośrodków kształcenia oraz innych instytucji wspomagających oświatę, kwotami zależnymi od przedstawionego programu wykorzystania przyznanych środków oraz od charakteru instytucji. W skład działań dotyczących edukacji i oświaty wchodzą również świetlice środowiskowe oraz działania stowarzyszeń, które prowadzą zajęcia dla dzieci z trudnościami w nauce, dzieci z rodzin patologicznych lub rodzin ubogich, dlatego te mogą liczyć na stałe dofinansowanie.
Walka z bezrobociem- bezrobocie wywiera duży wpływ na dyskomfort w życiu szerszych grup społecznych, władze miasta starają się zabezpieczyć miejsca pracy oraz tworzyć nowe. Silnie promowane jest zakładanie własnych firm i małych przedsiębiorstw. W Zabrzu prężnie działa Powiatowy Urząd Pracy, który organizuje kursy dokształcające dla bezrobotnych oraz staże dla młodych ludzi, którzy nie mają jeszcze doświadczenia w pracy zawodowej, które pozwalają nabyć odpowiednich umiejętności. Władze przewidują również inne sposoby aktywizacji bezrobotnych, których przykładem mogą być prace społecznie użyteczne. Powstają również punkty pomocy koleżeńskiej, w których bezrobotni mogą szukać nie tylko wsparcia w poszukiwaniu nowej pracy, ale również niezbędnych informacji dotyczących aktualnego stanu rynku pracy w swoim mieście.
Prace społecznie użyteczne- są formą zatrudnienia osób bezrobotnych przez „miasto”, są one skierowane do osób bezrobotnych, którym nie przysługuje zasiłek dla bezrobotnych, a które jednocześnie korzystają ze świadczeń oferowanych przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej. Prace społecznie użyteczne są formą aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych, spełniają rolę pomocową, oraz kształtują postawy i przywracają zdolność pełnienia ról społecznych i zawodowych. Stwarzają warunki powrotu na rynek pracy osobom długotrwale bezrobotnym. Ponadto mają za zadanie zdyscyplinowanie osób bezrobotnych - odmowa pracy na rzecz gminy może skutkować ograniczeniem lub odmową udzielenia pewnych rodzajów wsparcia z pomocy społecznej.
Pomoc społeczna- wyrównywanie szans społecznych ludzi ubogich, bezdomnych czy niepełnosprawnych pozwala na wzrost aktywności tych grup społecznych oraz zapobiega wykluczeniu ich z życia społeczno- kulturowego, w którym nie mogliby uczestniczyć bez pomocy władz rządowych i samorządowych, które wspierają je przy pomocy wypłacanych świadczeń czy dofinansowania uczestnictwa osób w trudnej sytuacji materialnej w życiu społecznym, a w przypadku dzieci i młodzieży finansuje rozwój w grupach rówieśniczych, przez pokrywanie części kosztów związanych z wyjazdami wakacyjnymi czy prowadzeniem świetlic środowiskowych, co pozwala na aktywne życie społeczne w grupie rówieśniczej, co z kolei przekłada się na wzrost stopnia przystosowania do życia w społeczeństwie.
Wspieranie inicjatyw obywatelskich- społeczeństwo samo w sobie nie jest bierne w działaniach wspierających rozwój kapitału społecznego, ale często nie ma zbyt wielu funduszy, które pozwoliłyby na realizację pewnych inicjatyw obywatelskich. Władze samorządowe oferują patronat nad imprezami kulturalnymi oraz innymi przedsięwzięciami, które pozwalają na rozwój życia społecznego. Jednak nie wszystkie działania mogą być w ten sposób dofinansowane. Należy przedstawić szczegółowy program, obejmujący kosztorys, przebieg i cele przedsięwzięcia, pozwala to na przyznanie odpowiedniego dofinansowania, ale również na określenie wpływu na społeczeństwo i podjęcie decyzji ewentualnego odrzucenia wniosku.
Istnieją jeszcze inne formy wpływu polityki samorządowej na zmiany kapitału społecznego. Wpływ na najmniejsze społeczności, takie jak dzielnice miast, mają rady dzielnic, które również podejmują szereg działań wspomagających rozwój życia społecznego oraz poprawę jakości życia, przez zapewnianie bezpieczeństwa i prowadzenie działań dążących do wzbudzenia wzajemnego zaufania w społeczności lokalnej, które jest podstawą prawidłowego funkcjonowania społeczności, prowadzącego do wzrostu kapitału społecznego.
4.Działania obywatelskie w zakresie kapitału społecznego (aktywność społeczna, inicjatywa społeczna)
Inicjatywa społeczna to świadome podjęcie decyzji o rozpoczęciu działań, mających na celu osiągnięcie ściśle określonego społecznego celu, który bezpośrednio wpływa na rozwój społeczeństwa, w którym działania te są podejmowane.
Aktywność społeczna to stan przeciwstawny bierności. Oznacza silną dążność do oddziaływania na otoczenie, rozumiane jako swoisty zespół zadań o społecznym znaczeniu.
Można zauważyć, iż definicje te są do siebie bardzo podobne, aczkolwiek wynika z nich jedna zasadnicza różnica. Aktywność społeczna nie zaistnieje bez podejmowania inicjatyw społecznych, gdyż te są zalążkiem każdego działania i przejściem „od słów do czynów”. Zależność między inicjatywą społeczną a aktywnością w życiu społecznym można przyrównać do prostej zależności z zakresu matematyki, mianowicie do zależności zachodzącej pomiędzy kwadratem i prostokątem: „KAŻDY KWADRAT JEST PROSTOKĄTEM, LECZ NIE KAŻDY PROSTOKĄT JEST KWADRATEM.”
W przypadku inicjatywy i aktywności brzmi to podobnie, jednak trochę inaczej:
„KAŻDA PODJĘTA INICJATYWA SPOŁECZNA JEST FORMĄ AKTYWNOŚCI SPOŁECZNEJ, ALE TYLKO SPECYFICZNE FORMY AKTYWNOŚCI W ŻYCIU SPOŁECZNYM I PUBLICZNYM MOŻNA OKREŚLIĆ MIANEM INICJATYWY SPOŁECZNEJ.”
Zasadnicza różnica, pomagająca w rozróżnieniu tych dwu podobnych zjawisk społecznych, wynika z ogólnych definicji obu pojęć. Aktywność składa się z wszystkich działań prowadzących do rozwoju społecznego członka społeczności lokalnej oraz jej ogółu, natomiast inicjatywa społeczna to zapoczątkowanie działania społecznego przez wystąpienie z konstruktywną koncepcją podjęcia działań społecznych, prowadzących do poprawienia warunków życia społecznego.
Mało, kto rozróżnia aktywność społeczną i inicjatywę, gdyż występują między nimi tak silne powiązania, że momentami wręcz się na siebie nakładają, co jest zrozumiałe przez fakt, jakim jest przynależność inicjatywy społecznej do szeroko rozumianej grupy form aktywności społecznej. Inicjatywa społeczna jako początek każdego rodzaju dzieła lub czynu społecznego jest już namiastką aktywności społecznej. Wynika z tego pewna prawidłowość. Człowiek wychodzący z pewną inicjatywą do ludzi, nawet, jeśli nie zostanie ona zrealizowana, wykazuje się predyspozycją do podjęcia inicjatywy społecznej lub konkretnego działania, a zatem można go określić mianem człowieka aktywnego społecznie, który włącza się w życie społeczne. Niekoniecznie musi to właśnie on prowadzić do urealnienia i wprowadzenie w życie inicjatywy. Załóżmy, że przedstawi swój pomysł znajomemu, jednak sam jest zbyt nieśmiały, by przedstawić go większej liczbie osób, poprosi owego znajomego o przemyślenie danej koncepcji oraz o ewentualne późniejsze przedstawienie jej poszczególnym grupom społecznym. Zatem możemy z pełnym spokojem określić jego działanie jako inicjatywę społeczną, jednak jeszcze nie możemy uznać jego działań podchodzące już pod aktywność społeczną, gdyż w rzeczywistości to owy znajomy stał się aktywnym społecznie członkiem społeczności.
Inicjatywa jest szczególną i wręcz wyjątkową formą aktywności społecznej, gdyż za każdą inicjatywą idzie również konkretne dzieło, które bezpośrednio wpływa na rozwój aktywności społeczności lokalnej. Żadne dzieło nie zaistniałoby bez wcześniejszego podjęcia inicjatywy, zatem jeżeli na aktywność społeczną składają się działania prowadzące do rozwoju społeczności lub mające na celu pomoc społeczną, które są zapoczątkowane przez konkretnych ludzi, którzy wymyślili własną koncepcję, która z czasem przeistoczyła się w inicjatywę społeczną, to poziom aktywności społecznej jest silnie uzależniony od ilości podejmowanych inicjatyw. Poziom aktywności jest wprost proporcjonalny do ilości podejmowanych inicjatyw społecznych. Bywa także, że w wyniku podjęcia jednej inicjatywy powstanie wiele organizacji pozarządowych, które będą prowadziły podobne działania, jednak mogą uzyskać różny status społeczny. Jako, że inicjatywa ma swoją specyfikę, łatwo ją wyróżnić spośród wielu „pospolitych” pomysłów.
Z obserwacji wynika, iż osoby wykazujące chęć podejmowania wszelkiego rodzaju aktywności, potrafią przejąć inicjatywę w grupie oraz bezproblemowo radzą sobie z nawiązywaniem nowych kontaktów interpersonalnych oraz potrafią sobie doskonale radzić w takowych kontaktach zarówno w życiu zawodowym, jak również w życiu prywatnym. Ponadto ludzie, którzy podejmą choć jedną inicjatywę, często podejmują kolejne, które są „coraz śmielsze”, to znaczy inicjatorzy w swoich pomysłach wykazują się spojrzeniem w coraz odleglejszą przyszłość, przy równoczesnym rozszerzaniu konceptów na kolejne „obszary” społeczności lokalnej, wśród której żyją i której problemy dostrzegają, a następnie próbują z nimi walczyć przez podejmowanie działań społecznych, do których potrzebują pomocy całej społeczności, której zaangażowanie korzystnie wpływa na wzrost aktywności społecznej.
Można również zauważyć wpływ inicjatywy społecznej na ogólne zachowania członków społeczności lokalnej, który ma działanie z reguły korzystne, aczkolwiek czasem zdarzają się przypadki osób, które są tak negatywnie nastawione do działalności społecznej, że odrzucają każdy konkretny argument przemawiający za korzyściami płynącymi z podejmowania inicjatyw społecznych. W momencie podejmowania coraz większej ilości inicjatyw społecznych, nawet przez te same jednostki społeczne, wzrasta średni wskaźnik zaangażowania ogółu społeczności w rozwój życia kulturalnego oraz społecznego, rozumianego tutaj jako wszelkie interakcje zachodzące w społeczności lokalnej.
Kolejną wartą podkreślenia różnicą jest fakt, że aktywnym społecznie może być praktycznie każdy, natomiast nie każdy potrafi wyjść z inicjatywą społeczną. Wynika to z tego, że podjęcie inicjatywy wymaga dodatkowych, zwiększonych umiejętności dostrzegania problemu i odnajdywania sposobów walki z nim. W przypadku aktywności społecznej, kiedy inicjatywa jest już podjęta, sprawa jest dużo prostsza, jako że problem już jest nakreślony i działania są już podjęte, natomiast kolejni dochodzący działacze muszą tylko zdeklarować swoją chęć pomocy.
Można by się zastanowić czy ta różnica nie wynika głównie z cech osobowości. Jak już wcześniej wspomniałem osoby „żywsze” o sangwinicznym usposobieniu, wykazują się większą tendencją do podejmowania jakichkolwiek inicjatyw związanych bezpośrednio z rozwojem społeczności. Flegmatycy muszą mieć niejako podane na tacy możliwości zaangażowania się w działalność pro społeczną, gdyż często nie potrafią wykazać inicjatywy, mimo tego, że zauważyli problem oraz wymyślili sposób walki z nim. Wynika to z faktu, iż brak im siły przebicia.
Wyjątkowość inicjatywy społecznej pośród wszelkich innych form aktywności społecznej polega na jej stosunkowej rzadkości. Wielu ludzi angażuje się bowiem w różnego rodzaju dzieła i akcje społeczne, jednak niewielu potrafi wyjść do ludzi z konkretną inicjatywą. Często zdarza się, że mimo oryginalnego pomysłu, inicjatywa nie jest możliwa do zrealizowania przez uwarunkowania prawne czy brak poparcia społecznego, co wpływa niekorzystnie na podejmowanie kolejnych inicjatyw, gdyż „kto raz się sparzył, na zimne dmucha”. Strach i nieśmiałość w połączeniu z nieumiejętnością nawiązywania kontaktów interpersonalnych to główne powody tak małego poziomu liczby podejmowanych inicjatyw.
Podsumowanie
Analizując zabrzański kapitał, można dojść do wniosku, że mieszkańcom tegoż miasta los ładu i życia społecznego nie jest obojętny. Jako, że kapitał społeczny to w gruncie rzeczy zachowania społeczne, a one są widoczne jako formy aktywności społecznej, można śmiało powiedzieć, że kapitał społeczny w mieście Zabrze jest zadowalający, o czym świadczą liczne działania podejmowane z inicjatywy obywateli oraz licznie zakładane stowarzyszenia i uczestnictwo w nich.
Podsumowując charakterystykę miasta w oparciu o ogólną definicję kapitału społecznego, należy zaznaczyć, że stopień zaufania w społeczeństwie uległ poprawie w ciągu ostatnich lat, o czym świadczą rosnące liczby osób korzystających z pomocy organizacji pozarządowych i stowarzyszeń oraz liczba ludzi aktywnie w nich uczestniczących. Z pewnością jest to wynikiem coraz powszechniejszej reklamie wolontariatu i podejmowaniu działań mających na celu promocję aktywności w społeczeństwie i udziału w życiu społecznym.
Na podstawie analizy zachowań społecznych i działań w obrębie mogącym wpłynąć na zmiany potencjału społecznego, można jednoznacznie stwierdzić, że każdy człowiek, jako istota społeczna jest odpowiedzialny za wzrost lub spadek kapitału społecznego, jak również każde jego działanie w węższej grupie społecznej powoduje wpływ owej grupy na szersze grupy społeczne, co z kolei owocuje zmianami kapitału społecznego. Wszelkie powiązania między pojedynczymi osobami danej grupy w mniejszym czy większym stopniu oddziałują na relacje innych osób, które brane są pod uwagę w analizie kapitału społecznego.
Zabrze jako miasto o wysokim wskaźniku potencjału społecznego, może się poszczycić zauważalnymi działaniami, które mają na celu wyrównanie różnic społecznych. Istotnie widać znaczną poprawę sytuacji dotyczącej rozwarstwienia kulturowo- społecznego, która jest wynikiem braku obojętności obywateli na problemy społeczne oraz asymilację mniejszości narodowych, które również stanowią odrębne grupy społeczne i w chodzą w ten sposób w skład analizy kapitałowej. Wzajemna pomoc i poszanowanie mieszkańców Zabrza godna jest pochwały, jednak nigdy nie jest tak dobrze, żeby lepiej być nie mogło. Miejmy nadzieję, że w przyszłości badacze odnotują kolejne wzrosty kapitału społecznego.
Bibliografia
Literatura podmiotu:
F. Fukuyama, Social capital and civil society, 1999
M. Mikosz, Formy aktywności społecznej w społeczności lokalnej,2008
P. Bourdieu, The Forms of Capital, 1985
Pozyskane informacje z Centrum Organizacji Pozarządowych w Zabrzu
Pozyskane informacje z Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Zabrzu
Pozyskane informacje z Powiatowego Urzędu Pracy w Zabrzu
Pozyskane informacje z Urzędu Miasta Zabrze
R. Putnam, R. Leonardi, R. Y. Nanetti, Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Kraków- Warszawa, 1995
Statut i regulamin SALOS SPLOT-SPORT ZABRZE
Statut stowarzyszenia „Guido”
Statut stowarzyszenia „Kontakt” Rodziców, Opiekunów i Przyjaciół Na Rzecz Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie przy Zespole Szkół Specjalnych Nr 41 w Zabrzu
Statut Związku Harcerstwa Polskiego
Literatura przedmiotu:
Encyklopedia Wiem, wyd. Fogra
J. Pilikowski, Słownik szkolny: wiedza o społeczeństwie, Kraków, 2007
M. Chmaj (pod redakcją), Leksykon samorządu terytorialnego, Warszawa 1999
S. Wronkowska, M. Zmierczak (pod redakcją), Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Poznań, 1997
J. Pilikowski, Słownik szkolny: wiedza o społeczeństwie, Kraków, 2007
Encyklopedia Wiem, wyd. Fogra
Robert Putnam, Robert Leonardi, Rafaella Y Nanetti: Demokracja w działaniu : tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak ; Warszawa : Fundacja im. Stefana Batorego, 1995, s. 258.
Bourdieu, The Forms of Capital, 1985
J. Szreniawski, Stowarzyszenia (stowarzyszenia gmin) [w:] M. Chmaj (pod redakcją), Leksykon Samorządu Terytorialnego, Oficyna Wydawnicza Graf- Punkt, Warszawa, 1999
Informacje za: Centrum Organizacji Pozarządowych w Zabrzu; stan na luty 2008
Informacje za: Centrum Organizacji Pozarządowych w Zabrzu
Informacje za: Statut stowarzyszenia „Guido”
Informacje za: Statut stowarzyszenia „Kontakt” Rodziców, Opiekunów i Przyjaciół Na Rzecz Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie przy Zespole Szkół Specjalnych Nr 41 w Zabrzu
Informacje za: Statut ZHP
Informacje za: Statut i regulamin SALOS SPLOT-SPORT ZABRZE
Informacje za: Urząd Miasta Zabrze
Informacje za: Urząd Miasta Zabrze
Informacje za: Urząd Miasta Zabrze
Informacje za: Powiatowy Urząd Pracy w Zabrzu
Informacje za: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Zabrzu
Informacje za: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Zabrzu ; P. Sobieszewski, Pomoc Społeczna [w:] M. Chmaj (pod redakcją), Leksykon samorządu terytorialnego, Warszawa 1999
M. Mikosz, Formy aktywności społecznej w społeczności lokalnej, 2008
M. Mikosz, Formy aktywności społecznej w społeczności lokalnej, 2008
M. Mikosz, Formy aktywności społecznej w społeczności lokalnej, 2008
21