Ustrój polityczny państwa
Ustrój polityczny - jest to układ elementów organizacji państwa, tworzący uporządkowaną całość i działający w oparciu o pewne zasady. Najważniejsze zasady są zawarte w Konstytucji.
Władza publiczna = władza państwowa + samorząd
Ustrój społeczno - gospodarczy - należy rozumieć ogół zasad i instytucji ekonomicznych determinujących pozycję społeczną jednostek i grup społecznych oraz materialne warunki ich życia.
Ustrój państwa = ustrój polityczny + ustrój społeczno - gospodarczy
A wyznacznikiem tego jest Konstytucja w znaczeniu formalnym.
Konstytucja - w znaczeniu formalnym - ustawa zasadnicza w państwie, określająca podstawy ustroju politycznego i społeczno - gospodarczego, posiadająca najwyższa moc prawną w hierarchii źródeł prawa, uchwalana i zmieniana w szczególnym trybie.
Cechy Konstytucji:
- najwyższa moc prawna
- szczególna forma (tryb) uchwalania i dokonywania zmian
- określa ustrój polityczny państwa
Konstytucja - w znaczeniu materialnym - ogół norm prawnych dotyczących ustroju państwa, niezależnie od swej formy i mocy (całe prawo konstytucyjne).
Obecna Konstytucja - 2.IV.1997
Treść Konstytucji - art. 243 - o charakterze uniwersalnym (materie konstytucyjne), czyli treści wspólne wszelkim konstytucjom, czyli zagadnienia, które są regulowane przez wszystkie konstytucje.
Materie konstytucyjne:
1.Konstytucje określają podmiot władzy najwyższej, podmiot władzy suwerennej, ( czyli suwerenem jest naród), a także zasady określające metody i formy realizacji tej władzy.
2.Konstytucje określają statut jednostki w państwie i społeczeństwie - wskazując na jej prawa, obowiązki i wolności.
3.Konstytucje określają strukturę terytorialną państwa (ustrój terytorialny), charakter państwa (jednolite czy federalne).
4.Konstytucja określa organizację i funkcjonowanie aparatu państwowego (Prezydent, RM)
5.Konstytucja określa system źródeł prawa i zasad jego tworzenia.
6.Konstytucja określa symbole identyfikujące państwo (flaga, hymn, godło).
7.Konstytucje określają, w jakim trybie mogą być one zmieniane,
8.Konstytucje określają podstawowe zasady ustroju społeczno - gospodarczego.
Dokumenty, które zawierają wszystkie materie określane są konstytucjami pełnymi, natomiast te, które regulują zagadnienia z zakresu podstaw ustroju państwowego, ale nie zawierają wszystkich materii, określane są, jako małe (ograniczone, niepełne).
Konstytucje małe - określają pewne ważne kwestie, zagadnienia ustrojowe, obowiązują do momentu uchwalenia konstytucji pełnej (mała Konstytucja z 1919r.) , mają charakter tymczasowy, podstawowym zagadnieniem jest określenie organów państwowych.
Zasady ustroju politycznego - są to podstawowe rozstrzygnięcia autorytetu ustrojodawczego (przez tego, kto uchwalił), zawarte w ustawie zasadniczej, określające sposób zorganizowania i sprawowania władzy publicznej oraz zasadnicze kwestie ustroju społeczno - gospodarczego.
Zasady ustroju politycznego
Rozdział I
- art.1 K. - zasada państwa, jako dobra wspólnego wszystkich obywateli, zawarta już w K. z 1935r.
- art. 2 K. - zasady: demokratycznego państwa, prawnego państwa, sprawiedliwości społecznej
- art. 3 K. - zasada państw jednolitego
- art. 4 K. - ust.1 - zasada zwierzchnictwa narodu (suwerenność narodu)
- ust.2 - zasada przedstawicielstwa, zasada demokracji bezpośredniej
- art. 7 K. - zasada praworządności
- art. 8 K. - zasada konstytucjonalizmu
- art. 9 K. - zasada przestrzegania przez państwo wiążącego je prawa międzynarodowego
- art. 10 K. - zasada podziału władzy
- art. 11 i 12 K. - zasada wolności tworzenia i działania partii politycznych oraz innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji (zasada pluralizmu politycznego)
- art. 14 K. - zasada wolności prasy i innych środków masowego przekazu
- art. 15, 16 i 17 K. - zasada decentralizacji władzy publicznej}
- zasada samorządu terytorialnego} zasada subsydiarności i we wstępie
- art. 26 ust. 2 K. - zasada neutralności sił zbrojnych w sprawach politycznych oraz ich podległości, cywilnej i demokratycznej kontroli
- art. 25 ust. 3 K. - zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania w stosunkach wzajemnych między państwem a kościołami, innymi związkami wyznaniowymi
Rozdział II - wolności, prawa i obowiązki obywatela
- art. 30 K. - zasada przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, jako źródła wolności i praw człowieka i obywatela
- art. 31 ust. 1 K. - zasada podległości wolności człowieka ochronie prawnej
- art. 32 ust. 1 K. - zasada równości wszystkich wobec prawa
- art. 35 K. - zasada ochrony mniejszości narodowych i etnicznych
- art. 33 K. - zasada równości kobiet i mężczyzn
Rozdział III - źródła prawa
- zasada hierarchicznego systemu źródeł prawa
Zasady wynikające z Konstytucji nie wprost:
- zasada republikańskiej formy państwa
- zasada zracjonalizowanego parlamentarno - gabinetowego systemu rządów
Zasady ustroju społeczno - gospodarczego
Są zapisane w rozdziale I konstytucji.
1.Zasada wolności działalności gospodarczej (art. 20 K.), ograniczenia tej zasady w art. 22 K.
2.Zasada własności prywatnej (art. 20 i 21 K.)
3.Zasada solidarności dialogu i współpracy partnerów społecznych (art. 20 K.)
4.Zasada gospodarstwa rodzinnego, jako podstawy ustroju rolnego państwa (art.23 K.)
5.Zasada ochrony pracy (art. 24 K.)
6.Zasada ochrony i opieki nad macierzyństwem, rodziną, małżeństwem i rodzicielstwem (art.18 K.)
7.Zasada opieki nad weteranami walki o niepodległość (art. 19 K.)
1.Zasada państwa, jako dobra wspólnego wszystkich obywateli
Przyjęcie takiego postanowienia oznacza, że państwo polskie nie może być identyfikowane z hierarchicznym aparatem państwowym, oddzielonym od obywateli lub stojącym ponad nimi.
Rzeczpospolita Polska nie może być dobrem pewnej warstwy społecznej lub partii politycznej, jest ona wspólnotą obywatelską, wspólną rzeczą wszystkich obywateli. Wiąże się z tym odpowiedzialność obywateli za państwo, a także określony zakres ich obowiązków.
Koncepcja dobra wspólnego wymaga od nich podejmowania działań w interesie ogółu członków społeczeństwa państwowego, a więc i takich, które nie służą poszczególnym jednostkom, np. ponoszenie świadczeń finansowych, służba wojskowa, konieczne jest, bowiem uwzględnienie nie tylko indywidualnych interesów, ale i poświęcanie ich w razie potrzeby w imię dobra wspólnego, jakim jest państwo.
Takie rozumienie państwowości prowadzi do wyznaczenia określonych obowiązków również władzom państwowym.
Struktura państwowa i organizujące ją prawo powinny mieć na względzie dobro wszystkich członków wspólnoty państwowej. Równoznaczne jest to z zakazem uprzywilejowywania jakichkolwiek grup społecznych, a tym samym dyskryminacji innych, np. z przyczyn: ideologicznych, religijnych, etnicznych, prasowych, politycznych.
Istotnym obowiązkiem jest dbałość o jedność państwa i jego suwerenność. Państwo powinno być służebne wobec obywateli, człowiek, jest, bowiem dla niego wartością pierwotną i najwyższa.
Wskazane w Konstytucji kierunki działania władzy państwowej polegają na bezpośrednim załatwianiu indywidualnych i zbiorowych potrzeb ludzkich lub na stwarzaniu warunków służących samo zaspokajaniu ich przez wszystkich zainteresowanych.
Szczególnym wyrazem uznania przez Konstytucję, takiego charakteru państwa są liczne jej postanowienia o prawach i wolnościach jednostki, mające źródło w przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka.
Z uznaniem państwa za dobro wspólne obywateli ściśle jest związana inna wartość konstytucyjna - zasada demokratycznego państwa art. 2 K.
Skoro państwo jest dobrem wszystkich obywateli, to powinni oni mieć udział w tym dobru, mieć warunki do jego tworzenia, tzn. decyzje dotyczące spraw wspólnoty obywatelskiej, tworzącej państwo, muszą być podejmowane kolektywnie przez jej członków lub pod ich kontrolą.
Stwierdzenie to zakłada istnienie mechanizmu ustrojowego, zbudowanego z uwzględnieniem wymogów demokracji, czyli takiego modelu sprawowania władzy, którym podmiotem władzy nie jest pewna grupa społeczna, lecz zorganizowana zbiorowość wszystkich obywateli.
Konstytucja RP przyjmuje taki model, wskazując na podmiot władzy suwerennej - naród, a także formułując zasady ustrojowe, odnoszące się do realizacji tej władzy i reprezentacji politycznej, a także zasady demokracji przedstawicielskiej i demokracji bezpośredniej.
Idee państwa demokratycznego rozwija i rozszerza szereg zasad:
- pluralizm polityczny
- pomocniczości
- wolności jednostek i równego ich statutu.
Zasada państwa prawnego
Państwo prawne charakteryzuje się tym, że PRAWO stoi ponad państwem, oznacza to, że prawo rządzi państwem, wiąże ono władzę państwową oraz ją sprawującą.
W państwie takim istnieje prymat prawa w stosunku do wszystkich norm poza prawnych, reguł postępowania.
Państwo prawne to również państwo neutralne światopoglądowo.
Z pojęciem państwa prawnego wiążą się wymogi, co do treści prawa. Powinno ono mieć oparcie w wartościach społecznie akceptowanych, z których najważniejsze są godność człowieka i jego wolność.
Ogromne znaczenie w ścisłym znaczeniu odgrywają konwencje międzynarodowe, dotyczące praw jednostki.
Elementy państwa prawnego odnoszą Siudo zasad funkcjonowania instytucji politycznych i prawnych oraz norm prawnych, jako podstawy tego państwa.
Niekiedy spotykamy się z zamiennym stosowaniem nazw: państwo prawne i państwo praworządne.
Ustrojowa zasada praworządności głoszona w Konstytucji art. 7, który zawiera nakaz legalności, wymagający, by wszystkie organy władzy publicznej działały na podstawie prawa. Oznacza to, że z prawa wynikać musi egzystencja tych organów, przez dopuszczalność podejmowania przez nie, określonych czynności.
„Organy władzy publicznej mogą czynić tylko to, na co im prawo zezwala, obywatele zaś wszystko, czego im prawo nie zakazuje.”
Drugim elementem zasady praworządności jest nakaz przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej - odnoszący się do tworzenia, jak i stosowania prawa.
Pojęcie państwa prawa jest znacznie szersze i bogatsze w treści niż zasada praworządności.
Elementy państwa prawa:
Istnienie konstytucji w znaczeniu formalnym oraz instytucjonalnych mechanizmów jej ochrony
Demokratyczny proces stanowienia prawa
Prawna regulacja między obywatelem i państwem, określona przez podstawowe prawa i wolności jednostki
Równość wszystkich wobec prawa
Hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa. Najwyższą pozycję zajmuje w nim Konstytucja, zaś wśród aktów podkonstytucyjnych prymat przypada ustawie, posiadającej wyłączność na regulowanie pewnych materii, zwłaszcza praw i wolności jednostki oraz zagadnień organizacji i funkcji organów władzy publicznej. Akty podstawowe są wydawane z wyraźnego upoważnienia ustawy w celu jej wykonania.
Istnienie rozbudowanego systemu gwarancji przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej, zarówno w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa, w tym niezawisłości sądów i odpowiedzialności organów władzy publicznej za szkody wyrządzone obywatelom.
Respektowanie norm prawa międzynarodowego art9
Zakaz działania prawa wstecz, tj. stanowienia przepisów prawnych, które działałyby z mocą wsteczną
Zasada zaufania obywatela do państwa, przez którą należy rozumieć nakaz traktowania obywateli przez organy władzy publicznej, w tym prawodawcze, lojalnie i z zachowaniem reguł uczciwości
Zasada pewności prawa - prawo powinno być stabilne
Zasada jawności i jasności
Zasada ochrony praw słusznie nabytych, uzyskane raz prawo nie może być odebrane lub w niekorzystny sposób zmodyfikowane
Zasada proporcjonalności - nakazująca by środki zastosowane, do osiągnięcia założonego przez prawodawcę celu były do tego celu proporcjonalne, jak również zakazująca nadmiernej ingerencji ustawodawcy w prawa i wolności jednostki. Jest to prawo obywatela do sądu.
Zasada suwerenności narodu (zwierzchnictwa narodu)
Suwerenność - szczególna władza o specyficznych cechach:
Władza najwyższa (zwierzchnia) - wszystkie inne władze są jej podległe
Władza nieograniczona - nieograniczone możliwości, między innymi w stanowieniu prawa
Władza niezależna
Władza o charakterze pierwotnym - nikt jej nie nadaje
Ciągła (permanentna) - sposób sprawowania jest ciągły
Niepodzielna władza - z nikim się nie dzieli
Niezbywalna władza - nie przestaje być suwerenem.
Naród - ogół jednostek, posiadających w danym państwie prawa polityczne (obywatele).
Podmiot władzy politycznej → baza wyborców
Jeżeli władzą suwerenną jest jednostka, to wszystkie cechy mają miejsce.
Jednak konstytucje państw demokratycznych, w tym Konstytucja Polski z 1997 roku ustanawiają szereg różnych form instytucjonalnych udziału społeczeństwa w sprawowaniu władzy publicznej.
Można wymienić 3 płaszczyzny tego udziału w sprawowaniu władzy:
Demokracja przedstawicielska - pośrednia, - do której odnosi się zasada reprezentacji politycznej
Instytucjonalne formy demokracji bezpośredniej
Wyraża się w wyrażaniu opinii w przedmiocie sprawowania władzy, wyrażaniu stanowisk, poglądów. Wyrażanie opinii w przedmiocie sprawowania władzy służy szereg praw i wolności politycznych wskazanych w Konstytucji RP:
Wolność prasy i innych środków masowego przekazu (art.14)
Wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art.54, ust.1)
Wolność zrzeszania się (art.58, ust.1)
Wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich (art.57)
Prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne (art.61, ust.1)
Prawo każdego do składania petycji, wniosków i skarg, w interesie publicznym, własnym lub innej osoby do organów władzy publicznej oraz organizacji i instytucji społecznej, w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej.
Demokracja bezpośrednia - istniała w starożytnej Grecji, obecnie jest, jako forma ograniczona w Niemczech, ale nie ma w Belgii.
Pojęcie demokracji bezpośredniej jest używane w dwóch aspektach:
Ogólnoustrojowych - służy określeniu takiego systemu ustrojowego, w którym obywatele sami bezpośrednio rozstrzygają o wszystkich istotnych sprawach publicznych. System taki jest pozbawiony instrumentów oddziaływania społeczeństwa na treść decyzji, we wspomnianych sprawach, poprzez organy przedstawicielskie. Gdyż podmiot władzy najwyższej, suweren, rządzi wprost, nie korzystając z jakiegokolwiek pośrednictwa. Taki model sprawowania władzy występował w starożytnych państwach - miastach. Współcześnie demokracja bezpośrednia jest w jednym kantonie szwajcarskim i 4 półkantonach, w postaci zebrań wiejskich, na których ogół mieszkańców podejmuje najważniejsze dla danej wspólnoty rozstrzygnięcia, łącznie ze stanowieniem aktów prawnych, powszechnie obowiązujących. W USA jest to cecha ustroju lokalnego ( 6 stanów), w formie zgromadzeń Gminnych, umożliwiając ogółowi mieszkańców gminy stanowić o swoich sprawach.
Instytucjonalnym - w tym aspekcie, demokracja bezpośrednia jest traktowana, jako jedna z płaszczyzn suwerenności narodu lub partycypacji społecznej, w sprawowaniu władzy publicznej, występująca obok innych obok instytucji demokracji przedstawicielskiej, czyli pośredniej. W ujęciu takim naród działa, jako suweren w formach zarówno bezpośrednich, jak i pośrednich poprzez swoich reprezentantów.
Formy demokracji bezpośredniej
Formy demokracji bezpośredniej - udział obywateli w sprawowaniu władzy.
Formy instytucjonalne demokracji bezpośredniej:
Zgromadzenie ludowe (w jednym miejscu)
Referendum (w różnych miejscach)
Inicjatywa ludowa - jest to prawo określonej grupy obywateli do wszczęcia postępowania ustawodawczego. Projekt ustawy ma prawo wnieść 15 posłów, komisja, Prezydent, senat, RM, grupa 100 000 osób, mających prawa wyborcze.
Veto ludowe (referendum veto) - polega na prawie określonej grupy obywateli do wniesienia sprzeciwu wobec ustawy uchwalonej przez parlament i domagania się w razie nie uwzględnienia takiego sprzeciwu referendum (praktykowane we Włoszech, Szwajcarii, w Polsce nie ma).
Referendum - jest formą bezpośrednią ingerencji społeczeństwa w sprawy publiczne, polegającą na wypowiedzeniu się w drodze głosowania w ważnych sprawach życia państwa lub części jego terytorium.
Referendum charakteryzuje się bezpośrednim uczestnictwem obywateli w głosowaniu, posiadaniem przez nich tylko jednego głosu i decydującym znaczeniu roli większości.
Uprawnieni - wszyscy, którzy mają czynne prawo wyborcze.
Uczestnicy referendum wypowiadają swoją wolę, udzielając na postawione pytania odpowiedzi „tak” lub „nie”, co ogranicza możliwości woli społecznej.
W niektórych państwach i w Polsce jest dopuszczalne przedstawienie większej liczby alternatywnych rozwiązań.
Rodzaje referendów
Klasyfikacja referendów można dokonać w oparciu o rozmaite kryteria:
Terytorialne
Ogólnokrajowe
Lokalne
Ze względu na przedmiot referendum
Referendum konstytucyjne ( tylko w zakresie rozdziałów 1,2,12)
Ustawodawcze (w Polsce nie ma)
Zagadnień administracyjnych
Spraw finansowych (oprócz podatków i budżetu)
W sprawie ratyfikacji
W sprawach moralnych (aborcji, rozwodu)
Ze względu na kryterium wymagalności:
Obligatoryjne
Fakultatywne
Referendum obligatoryjne jest wówczas jedynym prawnie dopuszczalnym sposobem przyjęcia określonego rozstrzygnięcia (określona kwestia jest wyłącznie rozwiązywana przez referendum) np. odwołanie wójta, burmistrza, prezydenta miasta, samo opodatkowanie się.
Referendum fakultatywne jest wówczas, gdy do przyjęcia pewnego aktu, jest możliwe zatwierdzenie go w referendum
Ze względu na moc prawną rezultatów referendum:
Referendum konsultacyjne (opiniodawcze, konsultatywne)
Referendum stanowiące
Referendum konsultacyjne - obywatele przedstawiają tylko opinię w pewnej sprawie, przed jej ostatecznym rozstrzygnięciem przez kompetentny organ władzy publicznej.
Referendum stanowiące - obywatele podejmują decyzję wiążącą organ władzy publicznej. Referendum takie może odbywać się zarówno przed, jak i po przyjęciu aktu przez właściwy organ. W pierwszym wypadku wyniki referendum zobowiązują organ władzy publicznej do rozwiązania sprawy zgodnie z wolą wyrażoną w głosowaniu.
Druga forma referendum stanowiącego ma charakter ratyfikacyjny. Obywatele wyrażają aprobatę lub jej odmawiają, dla rozstrzygnięcia przyjętego wcześniej przez właściwy organ państwowy.
Instytucja referendum stała się instytucją konstytucyjną, w wyniku nowelizacji Konstytucji PRL z 6 V 1987roku.
Obecnie instytucja referendum ma podstawy prawne w:
Konstytucji z 2 IV 1997, w przypadku referendum krajowego - art.90, ust. 3; art.125; art.235 ust.6 (o zmianie konstytucji)
Wzmianka o referendum lokalnym - art. 170.
Problematyka referendum krajowego jest ujęta przepisami ustawy o referendum ogólnokrajowym z 14 III 2003 roku.
O problemie referendum lokalnego - ustawa z 15 IX 2000 o referendum lokalnym.
Zgodnie z konstytucją i ustawą o referendum ogólnokrajowym przedmiotem referendum mogą być:
Sprawy o szczególnym znaczeniu dla państwa
Ratyfikacja umowy międzynarodowej (wyrażenie zgody na ratyfikację, chodzi o umowy międzynarodowe przekazujące organom międzynarodowym kompetencje organów władzy państwowych w niektórych sprawach. Zgodę wyraża sejm i senat, ale sejm może wskazać na referendum).
Zmiana przepisów konstytucji - zgodę wyraża sejm i senat, ale może być referendum, dotyczące zmian w rozdziałach I, II, XII.
Ażeby referendum odbyło się musi zostać złożony wniosek, do przedłożenia, projekt ustawy o zmianie konstytucji, - co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, cały senat lub prezydent.
Referendum zarządza Marszałek sejmu, jest obowiązany niezwłocznie i referendum musi być przeprowadzone w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku.
Przedmiotem referendum nie może być ustawa.
Organy zarządzające referendum:
- Sejm
- Prezydent
- Marszałek Sejmu - w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, ale referendum zależy od decyzji Sejmu i wyrażeniu przez niego zgody (art.90).
- z inicjatywy Rady Ministrów i senatu
- z inicjatywy obywateli (500 000 osób), posiadających prawa wyborcze.
Sejm rozstrzyga wniosek czy będzie referendum.
Prezydent zarządza referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, ale musi mieć zgodę senatu, który ma 14 dni na jej wyrażenie.
Referendum w sprawie ustawy o zmianie konstytucji zatwierdza Marszałek Sejmu - w jednakowym brzmieniu musi być wyrażona zgoda sejmu i senatu.
Referendum ma charakter fakultatywny, gdy:
Zmiana dotyczy art. 1, 2, 12 Konstytucji
Wystąpienie z wnioskiem do Marszałka Sejmu (jeden z podmiotów uprawnionych: 1/5 ustawowej liczby posłów - 92; senat lub Prezydent)
Gdy warunki są spełnione referendum musi odbyć się niezwłocznie.
Referendum przeprowadzane jest w dniu wolnym od pracy, dopuszczalne jest przedłużenie głosowania do 2 dni ze względu frekwencję (dzień wolny i dzień poprzedzający).
Głosować mogą wszyscy, mający prawo wybierania do Sejmu. Głosowanie może być przeprowadzone za granicą.
Referendum ma charakter rozstrzygający:
W przypadku referendum o szczególnym znaczeniu dla państwa, jeżeli w referendum wzięła udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania, wtedy organy państwowe są związane wolą wybierających
W przypadku referendum ratyfikującym umowę międzynarodową - jak wyżej.
Wyniki są rozstrzygające, gdy:
W odpowiedzi na postawione pytanie oddano większość głosów pozytywnych lub negatywnych
Referendum może mieć charakter wariantowy, gdy na 1 z zaproponowanych wariantów rozwiązań, w sprawie poddanej głosowaniu, oddano najwięcej ważnych głosów.
Jeżeli wynik referendum jest wiążący, właściwe organy państwowe są zobowiązane niezwłocznie, nie później niż w terminie 60 dni od dnia ogłoszenia uchwały Sądu Najwyższego o ważności referendum, podjąć niezwłocznie odpowiednie czynności dla jego realizacji, poprzez wydanie aktów prawnych lub podjęcie innych stosownych decyzji.
Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, jeżeli wynik jest wiążący, to Prezydent ratyfikuje umowę, jeżeli wynik jest niewiążący - Sejm może podjąć uchwałę ponownie o przyjęciu trybu wyrażania zgody na ratyfikację danej umowy.
Referendum w sprawie zmian do Konstytucji - Konstytucja nie uzależnia ważności wyników referendum od frekwencji.
Referendum lokalne art.170 - określa przedmiot referendum. Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować w drodze referendum, w sprawach dotyczącej tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzących z wyborów bezpośrednich organów samorządu terytorialnego.
Ustawa o referendum lokalnym mówi, że mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego, jako członkowie wspólnoty samorządowej, wyrażają w drodze głosowania swoją wolę, co do sposobu rozstrzygania spraw dotyczących tej wspólnoty. Sprawy mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki lub w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki (Rada Gminy, Rada Powiatu, Sejmik Wojewódzki), w przypadku Gminy - wójta, burmistrza, prezydenta miasta.
Organy przedstawicielskie odwoływane są rzadko - w Polsce, Japonii, Szwajcarii.
Referendum w sprawie odwołania organu stanowiącego lub jednostkowego ma charakter obligatoryjny (tak, jak samo opodatkowanie się).
Referendum lokalne są zarządzane przez organy stanowiące (RG, RP, Sejmik) na wniosek lub z inicjatywy:
10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy lub powiatu
5% uprawnionych do głosowania mieszkańców powiatu.
Wyjątkiem jest zarządzenie referendum w sprawie odwołania organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego. Takie referendum zarządza komisarz wyborczy na wniosek mieszkańców.
Referendum odbywa się w dniu wolnym od pracy i tylko 1 dzień, a uczestniczyć w nim mogą osoby stale zamieszkujące na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego, posiadające czynne prawo wyborcze, odnosi się to także do referendum w sprawie odwołania organu pochodzącego z wyborów bezpośrednich.
Referendum lokalne jest ważne, jeżeli wzięło w nim udział 30% uprawnionych do głosowania.
W przypadku referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów powszechnych, ważność referendum jest uwarunkowana uczestnictwem w głosowaniu 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu.
Wynik referendum jest rozstrzygający, jeżeli za jednym rozwiązań w sprawie poddanej pod głosowanie, oddano więcej niż połowę ważnych głosów. Wyjątkiem jest referendum w sprawie, samoopodatkowania się mieszkańców na cele publiczne. Wynik takiego referendum jest rozstrzygający, gdy za samoopodatkowaniem oddano, co najmniej 2/3 ważnych głosów.
Ważność referendum ogólnokrajowego stwierdza Sąd Najwyższy, a dokładnie Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych.
Inicjatywa ludowa - ustawa o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej z 24.06.1999
Zgodnie z Konstytucją i ustawą wnoszony przez obywateli projekt nie może dotyczyć spraw, dla których konstytucja zastrzega wyłączną właściwość innych podmiotów, mogących korzystać z prawa inicjatywy ustawodawczej.
Polega na wniesieniu projektu ustawy, ale nie posiada mocy do wnoszenia zmian do Konstytucji i projektów ustaw zarezerwowanych dla Rady Ministrów, np. projekt ustawy budżetowej.
Komitet inicjatywy ustawodawczej:
- prowadzi czynności związane z przygotowaniem projektu ustawy, jego rozpowszechnianiu, kampanii promocyjnej, jak też organizowania zbierania podpisów obywateli, popierających projekt ustawy
- utworzony jest, przez co najmniej 15 obywateli polskich, mających prawo wybierania do sejmu i którzy złożyli pisemne oświadczenie o przystąpieniu do komitetu.
- w imieniu i na rzecz komitetu występuje pełnomocnik lub jego zastępca, wskazanych w pisemnym oświadczeniu
- komitet nabywa osobowość prawną z chwilą przyjęcia przez Marszałka Sejmu zawiadomienia o utworzeniu komitetu, co może nastąpić po zebraniu 1000 podpisów pod obywatelskim projektem ustawy, a sam projekt musi być podpisany przez 100 000 osób.
Skutki przedstawienia projektu obywatelskiego:
Obowiązek parlamentu rozpatrzenia projektu ustawy:
Pierwsze czytanie projektu ustawy musi być przeprowadzone w terminie 3 miesięcy, od daty wniesienia projektu ustawy do Marszałka Sejmu
Pierwsze czytanie odbywa się na posiedzeniu Plenarnym, nie zaś w komisjach
Ustawa o inicjatywie ludowej zrywa z zasadą dyskontynuacji prac parlamentarnych (nowo wybrany parlament musi rozpatrzeć obywatelski projekt ustawy). Projekt ustawy w stosunku, do którego postępowanie ustawodawcze nie zostało zakończone w trakcie kadencji sejmu jest rozpatrywany przez sejm następnej kadencji w terminie 6 miesięcy od daty pierwszego posiedzenia.
Demokracja bezpośrednia w aspekcie ogólnoustrojowym przewyższa demokracje przedstawicielską, gdyż jest bardziej wyraźny element władzy narodu.
Jednakże demokracja przedstawicielska stanowi serce demokracji, a jej istotą są wybory przedstawicieli narodu (parlament).
W państwach demokratycznych parlament jednoizbowy tworzy się w drodze wyborów. W przypadku parlamentu dwuizbowego z wyborów musi pochodzić pierwsza izba - sejm, a senat nie musi (może pochodzić z nominacji głowy państwa np. Izba Lordów).
W systemie parlamentarno - gabinetowym głowa państwa nie pochodzi z wyborów (wyjątek Polska).
W ramach wyborów obywatele są najbardziej aktywni, a ich przebieg przesądza o tym, czy jest to państwo demokratyczne. Wybory powinny być wolne i uczciwe.
Definicje proceduralne demokracji - wskazywany jest element wyboru, jako zasadniczy i jedyny warunek uznania określonego państwa za demokratyczne.
Wybory - jest to mechanizm wymiany przedstawicieli.
Funkcje wyborów
Fundamentalna
Wybory stanowią płaszczyznę do realizacji zasady suwerenności narodu.
Pochodne
Funkcja kreacyjna wyborów - w wyniku wyborów kształtowane są składy personalne organów przedstawicielskich
Funkcja legitymizująca - inaczej legitymizacyjna, istotą jest nadanie prawnego i politycznego tytułu do sprawowania władzy w imieniu Narodu
Funkcja polityczno - programowa - charakteryzuje się dokonywaniem przez wyborców preferencji dla programów politycznych w przedstawianej kampanii wyborczej przez rywalizujące ugrupowania, a także jest odzwierciedleniem obrazu opinii publicznej, struktury orientacji politycznej, interesów społeczeństwa.
Funkcja kontroli oraz egzekwowania odpowiedzialności politycznej w dotychczasowych mandatach (mandatariuszy) i szerzej ekipy rządzącej w czasie trwania upływającej kadencji.
Zasada alternacji władzy - obywatele mogą zmieniać piastunów władzy publicznej, jeżeli stwierdzą, że stracili do nich zaufanie.
Funkcja aktywizacji społeczeństwa
Legitymizacja są dwa typy:
O charakterze prawnym:
- pierwotna - obejmuje wybranych reprezentantów oraz wybrane organy przedstawicielskie - w wyborach bezpośrednich
- wtórna - polega na upełnomocnieniu przez obywateli wybranych organów przedstawicielskich do legitymizowania innych organów władzy publicznej - pośrednio przez np. Sejm. Np. parlament wybiera ze swojego grona: GIODO, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, Prezesów NBP, SN,
O charakterze politycznym:
- w ścisłym znaczeniu - jest to legitymizacja zwycięskiej partii w wyborach (ekipy rządzącej).
Reprezentant - musi być wybrany, w wyniku, czego zostaje mu przyznany mandat.
Mandat - pełnomocnictwo do sprawowania funkcji przedstawicielskiej, udziału w kształtowaniu i woli Narodu w postaci wyborów.
Konstrukcja prawna mandatu:
Imperatywny (wiązany) - mandatariusz reprezentuje swoich wyborców, swojego okręgu, swojej bazy. Przyjęta jest zasada ścisłej więzi z wyborcami, zdawania sprawy wyborcom (sprawozdania ze swej działalności i organów przedstawicielskich, których jest członkiem, odpowiedzialność przedstawiciela przed wyborcami, łącznie z możliwością odwołania go przed upływem kadencji, jeżeli wyborcy stracą do niego zaufanie.
Wolny - przedstawiciel Narodu kieruje się własnym sumieniem, własnym widzeniem sprawy. Nie ma: 1. Więzi z wyborcami; 2. Odpowiedzialności, to oznacza, że nie może otrzymywać żadnych instrukcji od wyborców. Oznacza to, że wyborcy powołują w swoim okręgu nie swojego reprezentanta, lecz reprezentanta Narodu. Uzasadnieniem zarachowywania woli przedstawicieli suwerennemu Narodowi w tej koncepcji reprezentacji jest tzw. fikcja reprezentowania, którą można opisać następująco - Naród nie posiada żadnej konkretnej woli, wolę tę formułują jego przedstawiciele i jest ona przypisywana Narodowi, istnieje, więc tylko wola reprezentantów, która jest wolą Narodu (art.104).
Ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora z 9.05.1996 art.1 mówi: posłowie i senatorowie wykonują mandat, kierując się dobrem Narodu. Art.21 posłowie i senatorowie przyjmują postulaty i wnioski wyborców.
Zasady prawa wyborczego - pojęcia
Prawo wyborcze - w znaczeniu przedmiotowym - ogół norm prawnych, regulujących przebieg procesu wyborczego.
- w znaczeniu podmiotowym - to prawo czynne (prawo do udziału w głosowaniu) i prawo bierne (prawo do kandydowania).
System wyborczy - w ujęciu wąskim jest to określona metoda repartycji (podziału) mandatów
- w ujęciu szerokim - rozumiana, jako ogół zasad określających przebieg procesu wyborczego.
System wyborczy może być: większościowy, proporcjonalny i mieszany.
Zasady prawa wyborczego - najważniejsze rozstrzygnięcia procesu wyborczego
Zasada powszechności wyborów
Zasada wyborów równych - jednakowa siła głosów wyborców
Zasada wyborów bezpośrednich
Głosowanie tajne
Zasada podziału mandatów
Zasada wyborów wolnych ( zasada dorozumiana)
W wyborach do Sejmu obowiązuje 6 wymienionych zasad, system proporcjonalny, do Senatu - obowiązują 3: bezpośrednie, powszechne, tajne głosowanie, system większościowy, choć Konstytucja nie rozstrzyga tego wprost.
Okręg wyborczy - to województwo lub jego część.
W okręgu wyborczym wybiera się od 2 do 4 senatorów.
Zasada powszechności - określa krąg osób uprawnionych do udziału w głosowaniu oraz osób uprawnionych do kandydowania. Zakłada, że przewidziane prawem wyłączenia w zakresie czynnego i biernego prawa wyborczego muszą być oparte o uzasadnione kryteria, nienaruszające wartości leżących u podstaw praw obywatelskich w demokratycznym systemie ustrojowym, a przede wszystkim niedopuszczalne jest ich wprowadzanie z przyczyn politycznych.
Wyodrębnić możemy dwa główne typy restrykcji, spełniających te warunki:
Mających podstawę w kompetencji
Wiążących się z przynależnością do danej wspólnoty.
Cenzus wyborczy - warunki wyborcze
Pierwszy rodzaj wymienionych ograniczeń stanowi konsekwencję dążności do tego, by w procesie wyborczym uczestniczyły osoby dostatecznie dojrzałe, dysponujące należytym doświadczeniem życiowym i w pełni świadome podejmowanych czynności.
W przypadku drugiego typu restrykcji, są one następstwem przyjęcia obywatelstwa i cenzusu domicylu, jak również osób niegodnych - odbywających karę pozbawienia wolności, za określone przestępstwa lub przestępstwa kryminalne.
Cenzus domicylu - uzależnienie prawa wyborczego od faktu zamieszkiwania na terytorium okręgu lub państwa ( w Polsce nie ma).
Cenzus wieku
Czynne prawo - 18 lat
Bierne prawo -na radnego - 18 lat
- do Europarlamentu i Sejmu - 20 lat
- na wójta, burmistrza, prezydenta miasta - 25 lat
- do Senatu - 30 lat
- na Prezydenta RP - 35 lat
Cenzus niegodności:
- kara pozbawienia praw publicznych
- osoby skazane prawomocnym wyrokiem sądowym za przestępstwo z oskarżenia publicznego
- osoby, wobec których Trybunał Stanu orzekł o pozbawieniu praw wyborczych na okres 10 lat.