07.01.2009
24.01.2009
PEDAGOGIKA OPIEKUŃCZA
Temat:
POJĘCIE RODZINY I JEJ FUNKCJE.
Rodzina odgrywa ważna rolę w życiu człowieka.
W niej żyjemy, wychowujemy się, zdobywamy doświadczenia, kształtujemy charakter, osobowość, tworzymy własny system wartości. Z rodziną jesteśmy związani całe życie - najpierw jako dzieci, później rodzice itd.
W historycznym ujęciu rodzina jest najstarszą i najczęściej występującą formą życia społecznego od najdawniejszych etapów dziejów ludzkich bez względu na różnorodne jej odmiany i kulturowe uwarunkowania.
Rodzina występuje we wszystkich znanych historycznych typach społeczeństw i cywilizacji.
W socjologicznym ujęciu rodzina jest różnie definiowana:
Jan Szczepański określa rodzinę jako małą grupę pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza.
Leon Dyczewski określa rodzinę jako stosunkowo trwałą grupę społeczną złożoną z dwu lub więcej osób powiązanych więzią małżeńską, krwi lub adopcją, które mieszkają razem, prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i wspólnie uczestniczą w realizowaniu celów związanych w danej kulturze z wychowywaniem dzieci. Jest ona grupą pierwotną i podstawową dla dziecka w rozumieniu biologicznym bowiem w niej przychodzi ono na świat.
Maria Ziemska definiuje rodzinę jako naturalną grupę społeczną składającą się głównie z małżonków i ich dzieci, stanowiącą względnie trwałą całość.
Podlega ona dynamicznym przekształceniom związanym głównie z biegiem życia jednostek wchodzących w jej skład. Rodzina ma formalną strukturę wyznaczoną przez układ ról społecznych członków i przez funkcje jakie spełnia na rzecz swoich członków.
Rodzina charakteryzuje się wieloma specyficznymi cechami. Relacje między członkami są usankcjonowane:
prawnie,
religijnie,
zwyczajowo,
wzmacnia je także
zaangażowanie emocjonalne członków
wzajemne oddziaływania.
Cechuje ją silna i zwarta spójność wewnętrzna - rodzinę spajają przede wszystkim:
uczucia łączące rodziców i dzieci,
wzajemny szacunek, zaufanie,
pewna sfera intymności, w której znajdują się wszyscy jej członkowie.
Rodzina wywiera wpływ na kształtowanie się postaw, aspiracji i planów życiowych, systemów wartości, osobowości ludzkich.
Utworzone i akceptowane przez członków grupy normy wywierają wpływ na zachowanie się jednostek nawet wtedy, gdy opuszczą one rodzinny dom i zakładają własną rodzinę.
Rodzina we współczesnych warunkach społeczno-gospodarczych ulega daleko idącym przekształceniom.
Zmieniają się podstawy społeczno - ekonomiczne, zmienia się treść życia rodzinnego, jej funkcje oraz struktura społeczna.
Rodzina stanowi pierwsze i zasadnicze środowisko wychowawcze. Tworzą się w niej określone normy regulujące zachowania jej członków oraz role i pozycje wytwarzające wzajemne wymagania i oczekiwania. Równocześnie pewne czynniki związane ze strukturą rodziny, stosunkami wewnętrznymi oraz niewłaściwymi postawami rodziców.
Mogą wpływać na obniżenie jej wydajności w wychowaniu dzieci a nawet w kształtowaniu podstawowych struktur osobowości.
Powszechna Deklaracja Praw Dziecka ONZ głosi, że „ rodzina jest naturalną i fundamentalną jednostką społeczeństwa i podlega ochronie ze strony społeczeństwa, jak i państwa”
W literaturze istnieje wiele określeń i definicji rodziny zwraca się uwagę na wieloaspektowość życia rodzinnego w wyniku czego rodzina w badaniach społecznych spostrzegana jest najczęściej jako grupa społeczna,
- instytucja,
- system społeczno-wychowawczy,
- środowisko socjalizacyjno- wychowawcze oraz
- zgodnie z punktem widzenia filozofii chrześcijańskiej rodzina
jako wspólnota”.
Rodzina jako grupa społeczna definiowana jest wtedy, gdy przyjmuje się, że jest to grupa podstawowa (pierwotna), mała tj.
licząca na ogół niewielu członków.
W porównaniu z innymi małymi grupami rodzina wyróżnia się swoistą strukturą i specyficznymi zasadami funkcjonowania oraz takimi cechami jak:
- sposób wchodzenia do niej nowych członków,
- wyraźny podział międzypokoleniowy,
- brak wyraźnego przywództwa,
- wspólne nazwisko,
- własność,
- miejsce zamieszkania itp.
Rodzina jest to mała, pierwotna, naturalna grupa społeczna złożona z osób, które łączy związek małżeński i rodzicielski.
Cechą różnicującą od innych grup i stanowiąca o właściwości tej grupy w życiu szerszych zbiorowości jest układ więzi wewnątrz rodziny, opartej na szczególnie intymnych stosunkach,
na powiązaniu emocjonalnym i na trwałości tej więzi.
Rodzina stanowi pierwsze i zasadnicze środowisko wychowawcze.
Tworzą się w niej określone normy regulujące zachowania jej członków oraz role i pozycje wytwarzające wzajemne wymagania i oczekiwania.
Dziecko w bezpośrednich kontaktach przyswaja
-wartości,
- normy,
- zasady postępowania,
- zwyczaje związane z kultywowaniem kultury rodziny,
- uczy się współdziałania i realizowania indywidualnych
potrzeb.
Rodzinę traktuje się także jako instytucję społeczną, przepisując jej cechy instytucjonalne.
Rodzina w tym znaczeniu definiowana jest jako - element
skomplikowanego systemu wzajemnych powiązań i
uwarunkowań zachodzących między rodziną jako
mikrostrukturą a społeczeństwem jako makrostrukturą.
Stanisłw Kawula podkreśla, „że na funkcje rodziny w ogóle, a na jej funkcje wychowawcze w szczególności, należy spojrzeć zawsze z dwóch punktów widzenia :
- z punktu widzenia zadań jakie ma rodzina spełniać wobec
swoich członków oraz
- zadań jakie rodzina spełnia wobec społeczeństwa.
Rodzina wychowuje dzieci nie tylko dla siebie jako rodziny i
dla osobistego szczęścia ich członków, ale także dla ogólnego dobra społecznego.
Z instytucjonalnym charakterem rodziny wiąże się przede wszystkim funkcje, jakie spełnia ona w stosunku do społeczeństwa i w stosunku do swoich członków.
Niektórzy badacze zwracają uwagę na fakt, że państwo, społeczeństwo, stawia rodzinie pewne formalne wymagania np. obowiązki małżeńskie, rodzicielskie, określa poprzez obowiązujące przepisy prawa cywilnego: powstanie, trwanie, rozpad rodziny oraz wchodzenie jej członków w różne układy i struktury poza rodzinne.
Rodzina spełnia zatem zadania wobec swoich członków oraz wobec społeczeństwa, przygotowując swoje dzieci do pełnienia ról społecznych w dorosłym życiu.
Podejmuje ona współdziałanie z innymi instytucjami na rzecz społeczności lokalnej i na rzecz potrzeb członków rodziny. Rodzina jako instytucja wpływa wychowawczo na swoich
członków poprzez oddziaływanie wewnątrzrodzinne oraz
współpracuje wychowawczo z innymi instytucjami
wychowawczymi, z bliższego i dalszego otoczenia
społecznego.
Rodzina jako system społeczno-wychowawczy jest elementem skomplikowanego systemu wzajemnych powiązań i uwarunkowań.
Wykonuje swoje zadania wobec społeczeństwa i własnych członków, realizując funkcje określone przez społeczeństwo i własnych członków.
„Pojęcie system powiązane jest i częściowo zastępowane takimi określeniami jak: całość, struktura, zbiór, układ, zespół.
Rodzina uznawana jest za swoisty rodzaj systemu stanowiąc układ pewnych elementów, powiązanych ze sobą wzajemnie w taki sposób, że tworzą całość”.
Każda rodzina posiada indywidualną i niepowtarzalną wewnętrzną organizację i układ stosunków rodzinnych.
Składa się ona z mniejszych jednostek strukturalnych określanych jako podsystemy.
Podsystemy mogą być tworzone na podstawie różnych kryteriów takich jak np. płeć, wiek, funkcje pełnione w rodzinie.
Najczęściej wyróżnia się główne systemy oddziaływania między:
- małżonkami (system mąż-żona);
- między rodzicami a dziećmi (system matka dziecko i ojciec-
dziecko);
- między rodzeństwem (system dziecko-dziecko).
Swoistość rodziny przejawia się w jej reakcjach na zmiany, zachodzące w otaczającym ją środowisku. Te same zjawiska mogą wywoływać zróżnicowane reakcje, niekiedy wręcz odmienne skutki w poszczególnych rodzinach (np. rodzinach chłopskich, robotniczych, inteligenckich) lub u poszczególnych członków rodziny w różnych okresach życia.
Rodzina jako środowisko socjalizacyjno-wychowawcze
traktowane jest jako specyficzne środowisko
społeczne.
W literaturze przedmiotu rodzina jako środowisko wychowawcze pojmowana jest w
znaczeniu szerokim jako system jakichkolwiek bodźców bądź
wpływów i
w znaczeniu wąskim - jako system bodźców zamierzonych,
ukierunkowanych na osiągnięcie
określonych celów wychowawczych.
Współcześnie środowisko wychowawcze to szeroko rozumiane środowisko życia dziecka, ze swoim złożonym i skomplikowanym, niejednokrotnie trudnym do uchwycenia i określenia, systemem podniet i bodźców rozwojowych zarówno o charakterze oddziaływań planowych, jak i samorzutnych, niezorganizowanych, nie zamierzonych, tak dodatnich jak i ujemnych”
Rodzinę jako „poszerzoną i pogłębioną wspólnotę małżeńską”
ujmuje się w kategoriach emocjonalnych.
Emocjonalny aspekt wspólnoty rodzinnej jest niepowtarzalny w innych grupach społecznych.
Rodzina jest bowiem naturalnym, intymnym i niezastąpionym środowiskiem dla poczęcia, rozwoju i wychowania dziecka.
Wspólnota rodzinna jest poszerzoną i pogłębioną wspólnotą małżeńską, w której małżonkowie nie przestając być małżonkami, są równocześnie rodzicami; obok więc ról małżeńskich pełnią też role rodzicielskie. Wspólnota ta ma charakter stosunków międzyosobowych bezpośrednich, z głębokim akcentem emocjonalnym.
Funkcja rodziny oznacza wyspecjalizowane oraz permanentne
działania i współdziałania członków rodziny,
wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie
zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez
obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do
określonych efektów głównych i pobocznych.
Określona funkcja rodziny służy zaspokajaniu określonych, wydzielonych potrzeb jednostek wchodzących w skład oraz potrzeb i wymogów społeczeństwa.
Wykonywanie funkcji przez rodzinę jest współwyznaczane świadomością członków rodziny, charakterem innych, „pozafunkcyjnych” aspektów rodziny,
układem zewnętrznych mikrostruktur społecznych, a także
oddziaływaniem instytucji związanych z tymi strukturami”
Prawidłowa realizacja funkcji w rodzinie jest
- podstawą tworzenia się właściwych więzi w rodzinie,
- zaspokajania potrzeb poszczególnych członków rodziny oraz
- określenia ich miejsca w rodzinie i społeczeństwie.
Charakterystyka funkcji, ich zakresu oraz struktury rodziny pozwala bliżej zrozumieć przyczyny zaburzeń prawidłowego funkcjonowania rodziny.
W literaturze poznajemy liczne klasyfikacje funkcji rodziny, które różnią się:
- liczbą podawanych funkcji,
- zakresem danej funkcji,
- zasadami podziału oraz
- terminologią:
Stanisław Kowalski sprowadza funkcje do trzech podstawowych wymiarów:
Prokreacyjnej - to zaspokajanie potrzeby seksualnej i
prokreacyjnej małżonków a przez to zapewnianie
trwałości biologicznej rodzinie i społeczeństwu.
Wychowawczej - ma na celu stworzenie przez rodzinę
optymalnych warunków do prawidłowej
socjalizacji dziecka.
Gospodarczej - to zaspokajanie potrzeb ekonomicznych
rodziny oraz realizacja aspiracji życiowych
poszczególnych członków rodziny.
Maria Ziemska wyróżnia następujące funkcje rodziny:
Funkcje rodziny wg Ziemskiej:
prokreacyjna - rodzina jako grupa społeczna powiększa się dzięki funkcjom biologicznym, dostarcza nie tylko członków dla swojej (własnej) grupy, lecz dla całego społeczeństwa, równocześnie są zaspokajane potrzeby seksualne męża i żony;
produkcyjna - dostarcza społeczeństwu pracowników i przyczynia się do zwiększania twórczych i wytwórczych sił, wobec możliwości zarobkowania z reguły poza domem członkowie rodziny mogą zaspokajać swoje potrzeby ekonomiczne - tj. potrzeby posiadania niezbędnych środków utrzymania;
usługowo-opiekuńcza - zapewnia wszystkim codzienne usługi (wyżywienie, czystość mieszkania, odzież, itp.), oraz opiekę tym członkom, którzy nie są samodzielni w pełni z powodu wieku lub choroby, kalectwa bądź innych przyczyn; rodzina zaspokaja zarówno potrzeby bytowe oraz opiekuńcze członków, potrzeby troszczenia się o innych i doznawania opieki;
socjalizacyjna - stosowana jest w stosunku do dzieci, które dzięki życiu w rodzinie wzrastają w społeczeństwo, ale i współmałżonków gdyż proces dostosowania się ich w małżeństwie jest procesem socjalizacyjnym. Podobnie potrzeby rodzicielskie wychowania dzieci, a także przekazywania im własnego języka, podstawowych wzorów zachowania obowiązujących w danym społeczeństwie, obyczajów, wprowadza w świat wartości moralnych i w świat kultury kontrolując zachowania swych członków;
psychohigieniczna - dzięki stabilizacji, bezpieczeństwu, możliwości wymiany emocjonalnej i stworzenia warunków dla rozwoju osobowości przyczynia się do ich dojrzałości emocjonalnej i równowagi psychicznej; częściej nazywa się tę funkcję funkcją wymiany emocjonalnej lub funkcją ekspresji uczuć, bądź też rozładowania napięć emocjonalnych czy też funkcją zapewniającą członkom rodziny poczucie bezpieczeństwa. Rodzina przyczynia się do ugruntowania i kultywowania zdrowia psychicznego w społeczeństwie. Dzięki funkcji psychohigienicznej w rodzinie zaspokajane są potrzeby emocjonalne: miłości i przynależności, uznania i szacunku, poczucia bezpieczeństwa.
Zbigniew Tyszka wyróżnia 10 funkcji rodziny, które łączy w cztery grupy.
biopsychiczne.
prokreacyjna- poprzez realizację tej funkcji rodzina dzięki procesom biologicznym w niej zachodzącym przyczynia się do reprodukcji społeczeństwa. Służy zaspokajaniu potrzeb emocjonalno - rodzicielskich małżonków, jak również instynktów: macierzyńskiego i ojcowskiego;
seksualna - jest społecznie akceptowaną formą współżycia płciowego, służy zaspokajaniu popędu płciowego małżonków.;
ekonomiczne
materialno - ekonomiczna- poprzez jej wypełnianie rodzina dostarcza środków materialnych dla utrzymania swoich członków oraz kształtuje postawy prozawodowe dzieci. Realizuje się ją zwykle poprzez pracę zawodową rodziców.;
opiekuńczo -zabezpieczająca - łączy się z funkcją materialno - ekonomiczną, ponieważ jej głównym zadaniem jest zapewnienie wszystkim członkom rodziny codziennych usług związanych z wyżywieniem, ubiorem, zamieszkaniem itp. Ponadto funkcja opiekuńcza pociąga za sobą zaspokajanie potrzeb biologicznych - szczególne znaczenie tej funkcji jest wobec osób niesamodzielnych, małych, starszych i niedołężnych. Więc rodzina oprócz zapewnienia odpowiednich środków finansowych musi zapewniać wsparcie psychiczne w różnorodnych sytuacjach i odpowiednią opiekę jeżeli ktoś będzie jej potrzebował.;
społeczno-wyznaczające
klasowa lub uklasowiająca w dzisiejszych czasach jest mniej istotna niż dawniej (ale w niektórych państwach, np. Indie, funkcja ta jest w dalszym ciągu bardzo ważna), gdyż wstępnie określa pozycję społeczną członków w strukturze społeczeństwa, np. dziedziczenie zawodu po rodzicach. W niektórych społeczeństwach, np. kastowych, fakt urodzenia decydował o pozycji jednostki przez całe życie.;
legalizacyjno-kontrolna - polega na sankcjonowaniu szeregu zachowań i działań uznanych za niewłaściwe poza rodziną, nadzorowaniu postępowania członków rodziny w celu zapobiegania odstępstwom od norm i wzorów przyjętych w rodzinie za obowiązujące. Naganne zachowanie jednostki może pociągnąć za sobą sankcje nie tylko ze strony domowników, lecz także ze strony niektórych organizacji społecznych. Osoba, która naruszyła normy uznawane za społecznie akceptowane poniesie konsekwencje swojego czynu, np. będzie musiała odbyć wyrok w więzieniu. Według Zbigniewa Tyszki, obecnie daje się zaobserwować ograniczenie tej funkcji, gdyż warunki życia nie sprzyjają roztaczaniu przez rodzinę nieformalnej kontroli nad swoimi członkami - ma to związek między innymi z tym, iż coraz więcej czasu spędzamy poza domem rodzinnym i tak naprawdę staramy się zachować poza nim anonimowość.;
socjalizacyjna - jedną z funkcji jakie musi spełniać rodzina jest wprowadzenie dzieci w świat kultury danego społeczeństwa, zapoznanie go z ogólnie akceptowanymi normami i zasadami. Socjalizacja ma istotne znaczenie dla kształtowania się osobowości najmłodszych członków rodziny, odgrywa również ważną rolę w przygotowaniu do pełnienia różnych ról społecznych. Socjalizacja jest ważna nie tylko z punktu widzenia rodziny ale również z punktu społeczeństwa bo jeżeli jest prawidłowo dokonywana, wówczas społeczeństwo funkcjonuje prawidłowo. Jeżeli socjalizacja nie przebiega prawidłowo, wówczas powoduje różne patologie społeczne.;
socjopsychologiczne
kulturalna - jest związana z funkcją socjalizacyjną. Prowadzi do zapoznania dzieci z kulturą danego narodu, kulturą, dzięki, której daje się wyróżnić daną zbiorowość. Chodzi tutaj również o umożliwienie młodemu człowiekowi uczestnictwa w świecie kultury i sztuki. W rodzinie uczymy się języka, obyczajów, postaw, właściwych zachowań. Wypełnianie tej funkcji pozwala na utrzymanie ciągłości kulturalnej społeczeństwa przez przekazywanie dziedzictwa kulturalnego następnym pokoleniom.
rekreacyjno-towarzyska w obrębie tej funkcji członkowie rodziny zaspokajają swoje potrzeby duchowe a zwłaszcza te, które są związane z poczuciem bezpieczeństwa, stabilizacji, zaufaniem, szacunkiem, akceptacją. Z punktu widzenia funkcji rekreacyjno - towarzyskiej, rodzina jest „przystanią”, która zawsze będzie chroniła swoich członków przed „wrogo nastawionym światem”. Dom rodzinny jest miejscem, w którym można wypocząć, odetchnąć po trudnym i wyczerpującym dniu. Natomiast wszyscy członkowie rodziny powinni dbać o dobrą atmosferę w domu.
emocjonalno-ekspresyjna - rodzina jest środowiskiem utrzymującym równowagę emocjonalną człowieka - służy zaspokajaniu podstawowych potrzeb emocjonalnych człowieka - miłości, przynależności, bezpieczeństwa. Każdy bowiem potrzebuje kogoś bliskiego, kogoś komu można zaufać, wypłakać się a także dzielić z nim wszystkie swoje radości.
Dom rodzinny jest natomiast miejscem w
którym eksponujemy swoje
niepowtarzalne cechy, zyskujemy
uznanie ze strony pozostałych członków
rodziny.
Zaspokojenie tych wszystkich potrzeb
daje poczucie osobistego szczęścia i ma
wpływ na prawidłowy rozwój osobowości.
Funkcje rodziny - są od siebie zależne, gdyż zaspokojenie jednych potrzeb ma wpływ na jakość i efektywność zaspokajania innych potrzeb, na przykład wypełnianie funkcji opiekuńczo zależy m.in. od materialno-ekonomicznego funkcjonowania rodziny:
- im wyższy standard materialny rodziny tym większe
możliwości realizowania funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej.
Jednocześnie właściwe wypełnianie wymienionej funkcji jest niezbędnym warunkiem prawidłowego wypełniania
funkcji socjalizacyjno - wychowawczej oraz
funkcji emocjonalno -ekspresyjnej
między poszczególnymi członkami rodziny.
Rodzina ma decydujący wpływ na kształtowanie się prawidłowego procesu wychowawczego i osobowości dziecka. Środowisko rodzinne jest głównym ośrodkiem rozwoju sfery emocjonalnej osobowości, postaw moralnych dzieci.
Jest podstawową grupą społeczną, w której kształtują się umiejętności współżycia dziecka z innymi osobami stąd szereg funkcji jakie musi ona spełniać aby dziecko prawidłowo funkcjonowało w społeczeństwie.
20