METODY NAUCZANIA I ICH KLASYFIKACJA

         Co należy rozumieć przez metodę nauczania? Według W. Okonia jest to taki sposób pracy nauczyciela z uczniem, który umożliwia uczniom przyswojenie sobie wiadomości, umiejętności i nawyków, a także rozwój ich możliwości poznawczych oraz wzbudzenie zainteresowań.

         Wynika z tego, że przez metody nauczania rozumieć należy wszystkie przedsięwzięcia i zabiegi organizacyjne, które stosuje nauczyciel w całym procesie nauczania, począwszy od „opracowania” nowego materiału, poprzez utrwalenie wiadomości i kształtowanie nawyków, aż po kontrolę i ocenę postępów uczniów. Metody nauczania uwzględniają także elementy kształtowania postaw człowieka i inne oddziaływania wychowawcze.

         Ile jest zatem metod nauczania? Czym się one charakteryzują? I jak można je podzielić?

         Najbardziej pełny podział metod nauczania, który uwzględnia wiele odrębnie stosowanych kryteriów (stopień aktywności podmiotów kształcenia, oddziaływanie na poszczególne narządy zmysłów, źródła wiedzy uczącego się itd.), a którego podstawą jest koncepcja kształcenia wielostronnego przedstawił W. Okoń. Wyodrębnił on cztery rodzaje uczenia się:

1.     metody podające (uczenie się przez przyswajanie),

2.     metody problemowe (uczenie się przez odkrywanie),

3.     metody waloryzacyjne (uczenie się przez przeżywanie),

4.     metody praktyczne (uczenie się przez działanie)

W ostatnim okresie nastąpił znaczny postęp w zakresie metodyki nauczania. Coraz mocniej akcentuje się przedmiotowość uczącego się, a rola nauczyciela sprowadza się do organizowania procesu nauczania - uczenia się. Pojawiło się kilka nowych, nieznanych dotąd metod.

Największy postęp w zakresie rozwoju metod nauczania nastąpił w nauczaniu problemowym. Jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku mówiło się w Polsce tylko o jednej metodzie rozwiązywania problemów, o metodzie problemowej. Obecnie mówi się o strategii nauczania problemowego, w obrębie której wyróżnia się kilka grup i kilkanaście metod nauczania związanych z tą strategią. Uwzględniając zachodzące zmiany F. Szlosek zaproponował zmodyfikowany podział metod nauczania.

Schemat zmodyfikowanego podziału metod nauczania

      wykład informacyjny       pogadanka       opowiadanie       opis       prelekcja       anegdota       odczyt       objaśnienie

PODAJĄCE

      metoda przypadków       metoda sytuacyjna       inscenizacja       GRY DYDAKTYCZNE       seminarium       DYSKUSJA DYDAKTYCZNA

      wykład problemowy       wykład kowersatoryjny       klasyczna metoda problemowa       AKTYWIZUJĄCE

PROBLEMOWE

      symulacyjne       decyzyjne       psychologiczne

      związana z wykładem       okrągłego stołu       wielokrotna       burza mózgów       panelowa       metaplan

      film       sztuka teatralna       ekspozycja       pokaz połączony z przeżyciem

EKSPONUJĄCE

      z użyciem komputera       z użyciem maszyny dydaktycznej       z użyciem podręcznika programowanego

PROGRAMOWANE

      pokaz       ćwiczenia przedmiotowe       ćwiczenia laboratoryjne       ćwiczenia produkcyjne       metoda projektu       metoda przewodniego tekstu

PRAKTYCZNE

         Biorąc za podstawę podziału metod nauczania stopień zaangażowania ucznia w proces uczenia się opracowano kolejną koncepcję hierarchizacji metod nauczania. Pojęciem pomocniczym w tejże klasyfikacji jest nośnik informacji, za pomocą którego jest ona przenoszona od źródła do uczniów i odwrotnie. Bardzo istotny jest kierunek przepływu informacji i możliwość sterowania nimi.

         Metody podające dzielimy na dwie podgrupy. Pierwszą - opartą wyłącznie na słowie mówionym bądź pisanym - nazywamy słowną oraz drugą - z dwoma źródłami informacji określamy jako ilustracyjną.

         Wszystkie metody nauczania, w których przepływ informacji jest dwukierunkowy, od źródła informacji do ucznia i odwrotnie zaliczamy do metod poszukujących.

Podział podających metod nauczania

METODY PODAJĄCE

SŁOWNE

ILUSTRACYJNE

ŹRÓDŁO INFORMACJI

UCZEŃ

NAUCZYCIEL

UCZEŃ

    opis     opowiadanie     wykład     audycja radiowa praca z podręcznikiem

ŚRODKI NAUCZANIA

    opis z pokazem     opowiadanie z pokazem     wykład ilustrowany pokazem     wykład ilustrowany ćwiczeniami uczniów (filmem, audycją)

Podział poszukujących metod nauczania

METODY POSZUKUJĄCE

NAPROWADZAJĄCE

PROBLEMOWE

ŹRÓDŁO INFORMACJI

UCZEŃ

NAUCZYCIEL

UCZEŃ

ŚRODKI NAUCZANIA

ŚRODKI NAUCZANIA

    dyskusja     naprowadzająca z pokazem     metoda laboratoryjna     nauczanie programowane

    słowna metoda problemowa     problemowa oparta na pokazie     laboratoryjna metoda problemowa

CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH AKTYWNYCH METOD NAUCZANIA

         Przed przystąpieniem do charakterystyki wybranych aktywnych metod nauczania należy przyjąć założenie, że nie ma uniwersalnej metody nauczania, która gwarantowałaby uzyskanie dobrych wyników w każdych warunkach i w każdej sytuacji. Wynika z tego, że dobry nauczyciel powinien znać istotę każdej metody nauczania, jej zalety i wady. Nie należy bowiem zapominać, że proces nauczania powinien być urozmaicony przez stosowanie różnych metod i różnych środków nauczania.

METAPLAN

         Metoda ta często jest określana jako papierowa dyskusja. Polega ona na tym, że w czasie dyskusji jej uczestnicy podzieleni na zespoły 5-6 osobowe, tworzą plakat, który jest graficznym skrótem dyskusji. Uczestnicy zamiast zabierać głos zapisują swoje myśli na kartkach określonego kształtu i koloru w krótkiej formie równoważników zdań. Następnie przypinają je do arkusza papieru.

         Metodologia:

     na arkuszu szarego papieru naklejamy „chmurkę”, wewnątrz której wpisujemy temat problemowy,

     uczestnicy zapisują swoje myśli na kartkach różnego kształtu i koloru w zależności od fazy analizy problemu („Jak jest?” - kartki okrągłe, „Jak być powinno?” - kartki okrągłe w innym kolorze, „Dlaczego nie jest tak jak być powinno?” - kartki owalne, „Wnioski” - na podłużnych paskach papieru),

     tworzenie plakatu przez grupę,

     prezentacja

Metodę tę można stosować w nauczaniu blokowym, gdzie do rozwiązania problemu dochodzi się w wyniku dyskusji oraz na lekcjach wychowawczych. Metoda przynosi efekty, gdy jej uczestnicy się znają, są przygotowani i interesują się problemem.

MAPA POJĘCIOWA (MENTALNA)

         Metoda ta polega na opracowaniu problemu przy pomocy planszy, plakatu, symboli lub haseł. Pozwala ona na tworzenie struktury wiedzy, ukazanie związków i zależności pomiędzy kategoriami zjawisk, pojęć. Może ona być stosowana na każdym etapie kształcenia. Rozpoczynając nowy przedmiot lub nowy dział, możemy zorientować się, jakie są wyobrażenia uczniów na określony temat, jaką wiedzą dysponują. Posługując się tą techniką na zakończenie działu pomagamy uczniom usystematyzować wiedzę, diagnozujemy osiągnięte przez nich umiejętności klasyfikowania, analizowania, rozumienia związków i zależności, oraz umiejętności społeczne.

         Pracując techniką „mapy pojęciowej” kształtujemy u uczniów umiejętności:

     twórczego myślenia,

     „porządkowania wiedzy”,

     wyrażania własnych poglądów,

     współpracy w grupie,

     uzgadniania stanowiska.

Metodologia:

     nauczyciel podaje problem, nad którym uczniowie mają pracować,

     nauczyciel dzieli uczniów na grupy 4-6 osobowe,

     uczniowie na małych kartkach wypisują swoje skojarzenia związane z problemem (1 kartka jedno skojarzenie),

     kartki zostają wymieszane i stanowią własność grupy,

     grupy porządkują kartki tworząc w ten sposób zbiory treści i haseł,

     grupy tworzą projekt plakatu (przyklejają kartki, dorysowują, dopisują nowe hasła, łączą liniami, strzałkami),

     plakaty przekazywane są kolejno do następnej grupy, tak aby każdy zespół zapoznał się ze wszystkimi pracami,

     plakaty są wywieszane, a liderzy grup krótko przedstawiają „ideę” mapy, wskazując na to, co według grupy jest najważniejsze,

     uczniowie wymieniają się wrażeniami,

     analiza sposobu pracy w grupach.

W trakcie lekcji nauczyciel czuwa nad merytoryczną poprawnością pracy uczniów.

METODA PRZEWODNIEGO TEKSTU

UCZEŃ LUB GRUPA UCZNIÓW		NAUCZYCIEL
     otrzymuje zadanie praktyczne,      ma dostęp do wszystkich danych i informacji potrzebnych do wykonania zadania,      zadanie wykonują uczniowie samodzielnie mając jako pomoc „teksty przewodnie” tj. pytania prowadzące oraz przygotowane do wypełnienia formularze.		     przygotowuje materiały potrzebne do wykonania ćwiczenia, teksty przewodnie, katalogi, poradniki,      gdy uczniowie mają trudności z wykonaniem ćwiczenia, pomaga im,      czuwa nad wyborem prawidłowej drogi rozwiązania oraz bezpieczeństwem uczniów.

FAZY WYKONANIA ZADANIA

		INFORMACJE
ANALIZA				PLANOWANIE
SPRAWDZANIE				USTALENIE
		WYKONANIE

         Metodę tę można wykorzystać w praktycznym nauczaniu zawodu oraz przy wykonywaniu ćwiczeń laboratoryjnych. Technika ta jest pewną odmianą nauczania problemowego.

DYWANIK POMYSŁÓW

         To dyskusja połączona z wizualizacją, w wyniku której można wartościować propozycje rozwiązań problemu i wybrać rozwiązanie akceptowane przez większość uczestników dyskusji.

         Dywanik pomysłów jest metodą prowadzenia dyskusji w grupach, w wyniku której grupy tworzą plakat zwany „dywanikiem”.

         Dyskusja przebiega w pięciu fazach:

FAZA 1 - ROZPOZNANIE PROBLEMU

     prowadzący podaje problem w formie pytania: Dlaczego...

     uczestnicy w grupach odpowiadają: dlaczego tak jest. Odpowiedzi zapisywane są na paskach papieru,

     lider grupy przyczepia paski do „dywanika”,

     czas realizacji 5 minut,

     liderzy kolejno prezentują wyniki prac swoich grup pozostałym uczestnikom.

FAZA 2 - PROPOZYCJA ROZWIĄZAŃ PROBLEMU

     nauczyciel podaje następny problem: Co należy zrobić, aby to zmienić?

     uczestnicy w sposób analogiczny odpowiadają na pytanie, a lider tworzy następny „dywanik”,

     czas trwania 5 minut,

     prezentacja dywaników.

FAZA 3 - DEKLARACJA INTENCJI

     nauczyciel pyta: Co zrobisz (już, teraz), aby to zmienić?

     grupa tworzy swój dywanik jak poprzednio,

     po 5 minutach liderzy dokonują prezentacji,

     nauczyciel usuwa z dywaników takie same propozycje, zostawiając po jednej (na dywanikach, każda propozycja jest inna).

FAZA 4 - EWALUACJA

     każdy uczestnik otrzymuje 3 samoprzylepne naklejki w różnych kolorach (kolor odpowiada ilości punktów) np. czerwony - 3 pkt, żółty - 2 pkt, zielony - 1 pkt,

     uczniowie dokonują oceny propozycji rozwiązania problemu poprzez naklejenie odpowiedniej liczby punktów na pasek z propozycją,

     punktami (naklejkami) uczeń dysponuje dowolnie,

     podliczenie sumy punktów każdej propozycji,

     najlepsza propozycja to ta, która uzyskała największą liczbę punktów.

FAZA 5 - PODSUMOWANIE

     nauczyciel dokonuje podsumowania, komentując wyniki pracy wszystkich grup.

METODA PROJEKTÓW

         Metoda ta polega na wykonaniu przez uczniów projektu oznaczającego „duże” zadanie. Zadanie to jest realizowane przez uczniów samodzielnie, a koordynowane i przygotowane przez nauczyciela. Nauczyciel określa merytoryczne ramy projektu, a uczniowie sami wybierają sobie temat projektu. Projekt najczęściej realizowany jest przez grupę uczniów przez dłuższy okres czasu. Wykonanie projektu bardzo często wymaga wykorzystania wiedzy z różnych przedmiotów. Uczniowie samodzielnie zbierają potrzebne dane do wykonania projektu, opracowują je (nie tylko w formie pisemnej), a następnie prezentują innym. Sami podejmują decyzję o wyborze źródeł informacji i sposobie prezentacji. Projekty mają odpowiadać zainteresowaniom uczących się i wiązać działalność praktyczną z pracą umysłową, rozwijać samodzielność.

         Metoda projektów, tak jak żadna inna, pozwala na kształtowanie u uczniów wielu umiejętności:

     pracy w zespole,

     formułowania problemów,

     formułowania celów (projektu),

     planowania i organizacji własnej pracy,

     korzystania z różnych źródeł informacji,

     klasyfikowania informacji,

     integracji wiedzy z różnych przedmiotów,

     zapisywania i prezentacji zebranych materiałów,

     podejmowania decyzji grupowych,

     samooceny.

a także:

     rozwija samodzielność i umiejętność pracy w grupie,

     stymuluje rozwój poznawczy,

     rozwija myślenie twórcze,

     integruje wiedzę szkolną i pozaszkolną,

     wzmacnia motywację poznawczą.

Działając metodą projektów można:

     opisać np. rozwój myśli technicznej dotyczącej jakiegoś zagadnienia nie ujętego w dostępnej literaturze,

     odkryć np. właściwości obiektów lub procesów. Podstawą takich projektów jest eksperyment, w którym bada się jakimi prawidłowościami cechuje się obiekt lub proces,

     usprawnić np. materiały, konstrukcje lub przebieg procesu technologicznego,

     wynaleźć nowy wytwór lub jego element,

     wykonać np. bazując na znanej konstrukcji lub procesie projekt obejmujący wykonanie wyrobu lub przeprowadzenie procesu.

METODA SYTUACYJNA

         Istota metody sytuacyjnej sprowadza się do analizy przez uczącego się opisu sytuacji dokonanej wcześniej przed zajęciami, a następnie do dyskusji nad zawartym w tym opisie problemem i przyjęciu określonego rozwiązania. Sytuacja problemowa zawiera wszystkie niezbędne informacje potrzebne do rozwiązania problemu. Przedstawione fakty powinny pozwalać na rozwinięcie się dyskusji prowadzonej z różnych stanowisk.

Materiały dla uczniów mogą zawierać:

-         tekst główny, opis (sytuacji )

-         pytania problemowe ( nie więcej niż 4 )

-         zestaw literatury potrzebnej do poszerzenia wiedzy o problemie

-         załączniki w postaci dodatkowych informacji, instrukcji, norm, katalogów, itp.

Tok zajęć prowadzonych metodą sytuacyjną obejmuje następujące ogniwa:

1.     przygotowanie opisu sytuacji przez nauczyciela,

o       przekazanie opisu sytuacji uczniom aby zapoznali się z jego treścią w domu,

o       analiza opisu sytuacji przez uczących się,

2.     wyjaśnienie istoty metody sytuacyjnej uczącym się,

o       dyskusja nad problemem, zgodnie z treścią pytań,

3.     wybór rozwiązania lub podjęcie określonej decyzji,

o       uzasadnienie dokonanego wyboru rozwiązania,

4.     podkreślenie momentów mających dużą wartość dydaktyczną,

o       ocena prawidłowości wnioskowania uczących się.

ETAPY ROZWIĄZYWANIA SYTUACJI

UŚWIADOMIENIE SOBIE SYTUACJI
UZYSKANIE WARIANTÓW ROZWIĄZANIA
WYBÓR ROZWIĄZANIA
OBRONA ROZWIĄZANIA

ZASADY DOBORU METODY NAUCZANIA

         Wybór metody nauczania nie może być przypadkowy, ale poprzedzać go winna analiza zarówno treści jak i metod nauczania. Nauczyciel powinien jednoznacznie określić cel jaki pragnie osiągnąć po zrealizowaniu lekcji.

KIEDY UŻYĆ JAKIEJ METODY?

1.     JEŚLI CHCESZ, BY UCZNIOWIE....

o       poznali się nawzajem,

o       zaangażowali się w pracę grupy

o       dzielili się swobodnie pomysłami i doświadczeniem...

UŻYJ TECHNIK TWORZENIA GRUPY:

1.     PRACA W MAŁYCH GRUPACH,

2.     DYSKUSJA,

3.     ŁAMANIE LODÓW.

Nauczyciel mówi, jaką wartość dla wspólnej pracy ma to, że uczniowie znają się i wspólnie działają.

2.     .JEŻELI CHCESZ, BY UCZNIOWIE ...

        poznali nowe wiadomości (fakty),

        uzyskali ogólny pogląd na jakieś zagadnienie lub problem,

        poznali logiczny punkt widzenia

UŻYJ TECHNIK PREZENTACYJNYCH:

        WYKŁAD,

        DYSKUSJA PANELOWA,

        FILM,

        ODCZYT,

ale po metodach prezentacyjnych muszą nastąpić metody aktywizujące.

3.     JEŻELI CHCESZ, BY UCZNIOWIE....

        rozwijali umiejętności,

        wdrażali to, czego się nauczyli,

        zdobyli nowe doświadczenia

UŻYJ TECHNIK DZIAŁANIA:

3.     ĆWICZENIA,

4.     SYMULACJE,

5.     ODGRYWANIE RÓL,

6.     REJESTRACJA I ODTWARZANIE ZAJĘĆ,

7.     PRAKTYKI.

Nauczyciel musi przedstawić szczegółową instrukcję i stale obserwować pracę uczniów.

4.     JEŻELI CHCESZ, BY UCZNIOWIE....

        tworzyli nowe pomysły (rozwiązania),

        odnieśli je do własnego doświadczenia lub sytuacji,

        zaakceptowali kontrowersyjną ideę

UŻYJ TECHNIK WKŁADU UCZESTNIKÓW:

        MAŁE GRUPY,

        DYSKUSJE GRUPOWE,

        BADANIE INDYWIDALNYCH PRZYPADKÓW,

        ODGRYWANIE RÓL,

        KWESTIONARIUSZE.

Techniki te wymagają starannego przygotowania.

Niezbędne jest również podsumowanie tego, czego uczniowie nauczyli się.

Jeśli nauczyciel dokonał już wyboru metody nauczania warto, aby przemyślał to raz jeszcze, odpowiadając na następujące pytania:

CZY WYBRANA METODA NAUCZANIA:

-         wzbudzi zainteresowania uczniów?

-         jest czasochłonna?

-         może być skuteczna w nauczaniu:

o       wiedzy?

o       umiejętności?

-         czy może wpływać na kształtowanie postaw uczniów?

-         wymaga zastosowania dodatkowych środków dydaktycznych?

-         zaktywizuje uczniów?

-         może udać się w licznej klasie?

-         wzmacnia atmosferę zaufania w klasie?

-         pozwala na łatwe ocenianie pracy uczniów?

-         pozwala na włączenie środowiska lokalnego?

Cechą metod aktywizujących w procesie nauczania-uczenia się jest przewaga czynności uczniów nad czynnościami nauczyciela. Nauczyciel kieruje procesem kształcenia, a uczniowie prawie samodzielnie odkrywają świat wiedzy. Każda metoda może być realizowana jako aktywizująca. Wszystko zależy od nauczyciela, który może określone reakcje ucznia wyzwolić lub zablokować.

2

---