fromm, dokumenty, pedagogika wczesnoszkolna


DYLEMATY TO_SAMOSCIOWE MŁODEGO POKOLENIA - TO_SAMOSC

INDYWIDUALNA VS SPOŁECZNO-KULTUROWA I JEJ WERSJE W

DEKLARACJACH MŁODZIE_Y SZKÓŁ SREDNICH

To_samosci nie dostaje sie ani w prezencie, ani z wyroku bezapelacyjnego;

jest ona czyms co sie konstruuje, i co mo_na (przynajmniej w zasadzie)

konstruowac na ró_ne sposoby, i co nie zaistnieje w ogóle, jesli sie jej na którys ze

sposobów nie skonstruuje. To_samosc jest zatem zadaniem do wykonania, i

zadaniem przed jakim nie ma ucieczki….”

(Z. Bauman)

W perspektywie analiz _ycia ludzkiego podkreslenia wymaga fakt, i_

współczesnie droga rozwoju jednostki jest bardziej utrudniona, ni_ miało to miejsce

w społeczenstwie tradycyjnym, w którym dostepne i obowiazujace standardy _ycia

były jasno okreslone. Współczesnosc zas nam dana została „naznaczona” ró_nymi

sprzecznosciami, które w kontekscie kreowania własnego _ycia stanowia dylematy

konieczne do rozwiazania by autorefleksyjnie je tworzyc. Sa to wiec:

a) sprzecznosc pomiedzy procesem globalizacji w ró_nych jej przejawach

i poziomach a renesansem ró_nych lokalnych, etnicznych form

doswiadczania siebie i _ycia;

b) sprzecznosc pomiedzy ró_norodnoscia swiata i jego fragmentaryzacja

a da_eniem do unifikacji, stanowiace podstawe dylematu wia_acego sie

z wyborem pomiedzy stałoscia (potrzeba bezpieczenstwa) a zmiennoscia

(potrzeba wolnosci i eksploracji).

Z punktu widzenia młodego pokolenia głebokiej refleksji wymagaja wpływy

socjalizacyjne, jakim ono podlega i kierunki, w jakim je socjalizowac. Rezygnacja

z zadania adaptacji do istniejacych warunków i czasu nie jest mo_liwa, gdy_ młody

człowiek nie mo_e _yc poza rzeczywistoscia mu dana, sprzeczne jest to bowiem z

podstawowymi potrzebami człowieka, które tłumacza koniecznosc „swoistego

konformizmu i oddania sie w opieke”. Przywołujac prosta konstatacje Ericha

Fromma 1 - ludzki los zdeterminowany jest dwoma procesami - regresji i progresji

(wybór pomiedzy tendencja do powrotu do egzystencji zwierzecej a tendencja do

osiagania egzystencji specyficznie ludzkiej). Specyficznie ludzkie potrzeby

zdeterminowane sa wiec swoistym konfliktem pomiedzy natura a kultura, stad ich

dwoistosc:

a) potrzeba „wiezi z innymi”, czyli miłosc blizniego vs narcyzm, miłosc własna,

b) potrzeba transcendencji - zdolnosc twórcza vs tendencja niszczycielska 2,

c) potrzeba zakorzenienia - braterskosc vs kazirodztwo (etnocentryzm),

1 E. Fromm: Szkice z psychologii religii. KiW, Warszawa 1966, s. 35.

2 E. Fromm: Anatomia ludzkiej destrukcyjnosci. Rebis, Poznan 2002.

10

d) potrzeba poczucia to_samosci - indywidualnosc vs konformizm stadny,

e) potrzeba układu odniesienia i czci - rozum vs irracjonalizm 3.

Ponowoczesnosc stawia przed nami jeszcze jedno zadanie - oprócz

elementów adaptacji (do jednej wersji rzeczywistosci), zasadnym wydaje sie

podjecie tak_e działan emancypacyjnych (wprowadzajacych w swiat wielu

rzeczywistosci), co paradoksalnie słu_y dzisiaj, czy jest koniecznym, choc

niewystarczajacym czynnikiem adaptacji do rzeczywistosci nam „zadanej”.

Współczesnie kształtowanie sie indywidualnej to_samosci dokonuje sie wedle

innych zasad ni_ w społeczenstwie tradycyjnym: od jasnego okreslenia kryteriów

granic stabilnej i spójnej to_samosci (jakim nale_y, a jakim nie wolno byc) -

w swiecie nowoczesnym, do kształtowania to_samosci wedle zasady - kryterium

wolnosci wyboru z wielu ich propozycji, z których _adna nie jest dominujaca

i ka_da mo_e byc po trosze wybrana i konstytuowac osobowosc jednostki -

w swiecie ponowoczesnym.

To_samosc - refleksja teoretyczna

„Dawniej spadano i wznoszono sie pionowo, obecnie spada sie

poziomo”

(T. Ró_ewicz)

Ogólnie ujmujac, tresc pojecia to_samosc obejmuje strukture uczuc, wartosci

i wyobra_en odnoszacych sie do samego siebie, zarówno w pozytywnym jak

i negatywnym wymiarze 4. W psychologicznym ujeciu to_samosc wystepuje

w kontekscie dwu podstawowych relacji: stosunku do siebie samego i stosunku do

innych ludzi, a tak_e jednoczesnie do kultury i tradycji 5, co wskazuje, i_ nie jest

ona pojeciem jednorodnym, posiadajac swoje składowe - to_samosc społeczna,

indywidualna i kulturowa, które kształtuja sie w tej własnie kolejnosci, choc sa ze

soba wzajemnie powiazane 6. To_samosc mo_e byc zatem zdefiniowana jako

poczucie stałosci, czyli ciagłosci w czasie i niezale_nosci od sytuacji, a tak_e jako

poczucie wewnetrznej spójnosci i odrebnosci, posiadane przez podmiot wizje

własnej osoby, czyli wizje tego, co dla dokonywanych autocharakterystyk jest

najwa_niejsze, najbardziej charakterystyczne i specyficzne, wyznaczajac stosunek

do samego siebie, do innych ludzi, kultury i tradycji 7. Wskazuje to, i_ to_samosc

zawiera trzy podstawowe elementy: poczucie stałosci, spójnosci i odrebnosci, oraz

zakresy: to_samosc społeczna (sposób doswiadczania siebie przez aktora

społecznego, układ autoidetyfikacji, zbiór wyobra_en, przekonan i sadów, które

jednostka sobie przypisuje, wyznaczana przez przynale_nosc jednostki do jakiejs

grupy identyfikacyjnej), to_samosc indywidualna (poczucie bycia okreslona

indywidualnoscia, odrebna, unikatowa osoba, psychologicznie okreslana

osobowosc, wyznaczana potrzeba unikalnosci, indywidualnosci, niepowtarzalnosci,

co zwiazane jest z wartosciowaniem własnej osoby, zas wywodzi sie z to_samosci

społecznej) i to_samosc kulturowa (identyfikacja z wartosciami propagowanymi

przez kulture okreslonej zbiorowosci, czy grupy społecznej, internalizacja

3 E. Fromm: Szkice…, op. cit., s. 35-69.

4 H. Mielicka: Socjologia wychowania. Wybór tekstów. Jednosc, Kielce 2000, s. 28.

5 A. Gałdowa, Wprowadzenie. W: A. Gałdowa (red.): To_samosc człowieka. UJ, Kraków 2000, s. 9.

6 H. Mamzer: To_samosc w podró_y. Wielokulturowosc a kształtowanie to_samosci jednostki, UAM,

Poznan 2003, s. 100-112.

7 Ibidem, s. 49-59.

11

okreslonych, przestrzeganych w danej grupie norm i wartosci oraz sposobów

postrzegania i interpretowania zachowan i zdarzen) 8.

To_samosc ma swój aspekt strukturalny (identyfikacja, czyli to_samosc

społeczna - „my - nie my”, oraz identyzacja, czyli koncepcja siebie - „ja - nie ja”)

i dynamiczny (kontynuowanie pewnych cech osobowosci w czasie. Składa sie wiec

na nia obraz siebie, czy jazn sytuacyjna (wizerunek w pewnym momencie)

i koncepcja siebie, czy jazn biograficzna (wzglednie trwały i spójny, rozwijajacy sie

w czasie, zespół przeswiadczen i opinii o sobie).

Wiemy te_, _e rozwój jednostki polega najogólniej na wzroscie jej autonomii,

czyli na wyzwalaniu sie spod wpływów kontroli społecznej (od kontroli zewnetrznej

do kontroli wewnetrznej), a tak_e na przezwycie_aniu egocentryzmu, co widoczne

jest te_ w zało_eniach koncepcji dezintegracji pozytywnej K. Dabrowskiego 9, zas

nierozerwalnie wia_e sie z kształtowaniem i rozwojem poczucia to_samosci.

Poczucie to_samosci pełni wyjatkowe funkcje z punktu widzenia

funkcjonowania jednostki w swiecie społecznym i w jej rozwoju, stanowiac

płaszczyzne, która umo_liwia dokonanie samooceny, ocenianie innych ludzi,

a tak_e wyjasnianie i interpretowanie otaczajacego jednostke swiata społecznego

10. W okresie dorastania krystalizujace sie ego (ja) jednostki wystepuje w funkcji

weryfikacji wszystkich wczesniejszych identyfikacji i doswiadczen _yciowych,

a nastepnie integrowania ich w nowa jakosciowo całosc - dojrzała to_samosc,

która pozwala jednostce dokonac samookreslenia, a tak_e swobodnego wyboru

i zaanga_owania sie w te wartosci, które jednostka uznaje za pozytywne

i swiadome „odciecie sie” od tych, które uznane zostały za negatywne, co pozwala

zachowac zarówno poczucie własnej wartosci, jak i zdobywac akceptacje ze strony

społecznego otoczenia 11.

To_samosc kształtuje sie ostatecznie pod wpływem interakcji i zwiazanych

z nimi doswiadczen, stad mechanizmy odpowiedzialne za ten proces mo_na

sprowadzic do: bezrefleksyjnej identyfikacji z bliskimi innymi, jak i refleksyjnego

spostrzegania ró_nic miedzy ludzmi. Zdobywanie to_samosci splecione jest zatem

immanentnie z procesem socjalizacji, gdzie stopniowo jednostka przechodzi od

przekonan subiektywnych, przez obiektywizacje do ich generalizacji. Stanowi

zatem zjawisko procesualne, zale_ne od ró_nych czynników, ale uaktywniajacych

sie w interakcjach w obrebie podstawowych grup społecznych.

Specyfike problemów rozwojowych młodego pokolenia przedstawia w sposób

bardzo trafny Anthony Giddens 12 wskazujac dylematy to_samosciowe, które musi

pokonac jednostka i potencjalne konsekwencje nieadekwatnych sposobów ich

rozwiazywania (patologia rozwojowa). Wsród podstawowych kwestii, które musi

rozstrzygnac młody człowiek wyró_nił nastepujace dylematy: unifikacja vs

fragmentacja, bezsilnosc vs kontrola, autorytet vs niepewnosc, oraz doswiadczenie

indywidualne, osobiste vs doswiadczenie urynkowione. Niewłasciwie rozwiazany

problemu unifikacji i fragmentacji wia_e sie z mo_liwoscia wykreowania dwu

8 H. Mamzer, op. cit., s. 100-112.

9 K. Dabrowski: Osobowosc i jej kształtowanie poprzez dezintegracje pozytywna. PTHP, Warszawa

1975.

10 H. Mielicka: Proces rozwoju to_samosci. W: H. Mielicka, Stachurski: Socjologia wychowania. Wybór

tekstów, (wstep i oprac.), Jednosc, Kielce 2000, s. 28.

11 A. Oleszkowicz: Kryzys młodzienczy - istota i przebieg. UWr, Wrocław 1995, s. 24.

12 A. Giddens: Nowoczesnosc i to_samosc. „Ja” i społeczenstwo w epoce póznej nowoczesnosci. PWN,

Warszawa 2001, s. 261-274.

12

potencjalnych patologii - budowanie to_samosci wokół zespołu niezmiennych

zobowiazan, bez dopuszczania wzglednosci kontekstu, czyli relatywizowania

znaczen i zachowan adekwatnie do sytuacji (sztywnosc, rytualizm, kompulsywny

tradycjonalizm), badz to_samosci rozmytej w ró_nych kontekstach znaczen

i działania, co wynika z reakcji przystosowawczej, która Erich Fromm 13 nazwał

„autorytarnym konformizmem”. Powoduje to pełne i bezrefleksyjne wtopienie sie

w proponowane i zmienne wzory kulturowe. Kreuje sie w ten sposób

„pseudoto_samosc”, czyli to_samosc fałszywa, stanowiaca patologie w kontekscie

zablokowania autonomicznego rozwoju jednostki. Opozycja bezsilnosc - kontrola,

jesli nie zostanie prawidłowo rozwiazana, tak_e prowadzi do indywidualnych

patologii. Bezsilnosc skutkuje tu procesem pochłaniania, czyli zdominowania przez

nieprzezwycie_alne zewnetrzne siły, co stanowi podstawe kreowania osobowosci

zewnatrzsterownej, pozbawionej mo_liwosci autonomicznego działania.

Omnipotencja, czyli pozyskiwanie poczucia bezpieczenstwa dzieki złudnej wierze

we własna dominacje nad swiatem i swoim _yciem, wystepuje najczesciej w funkcji

obrony przed bezsilnoscia, stad jej kruchosc powodujaca, i_ łatwo przekształca sie

w swój przeciwległy biegun jaki stanowi bezsilnosc. Opozycja autorytet -

niepewnosc, który najsilniej wpisuje sie cechy swiata ponowoczesnego (wzrost

poczucia niepewnosci i watpliwosci, wynikajacych z wolnosci i szerokich

mo_liwosci dokonywania wyborów), mo_e tak_e kreowac dwie patologie. Pierwsza,

uzewnetrzniajaca sie w dogmatycznym autorytaryzmie 14, co powoduje

wyrzeczenie sie indywidualnej zdolnosci krytycznego oceniania rzeczywistosci,

przeniesionej na przejmowanie przekonan formułowanych przez autorytet,

dokonujace sie na bazie mechanizmu absolutystycznej identyfikacji

z towarzyszacym temu przekonaniem o totalnej nieomylnosci autorytetu. Druga,

potencjalna patologie stanowi ogólny parali_ woli działania, co wynika

z wszechogarniajacych jednostke watpliwosci, czego konsekwencja mo_e byc

całkowite wycofanie sie z _ycia i wszelkich relacji społecznych. Wreszcie opozycja

doswiadczenie osobiste - doswiadczenie urynkowione, sprowadza sie do

wykreowania antynomii w stylach prze_ywania własnego _ycia: indywidualne

doskonalenie sie vs konsumpcjonizm. Nadmierna indywidualizacja mo_e stac sie

podstawa patologii o charakterze „megalomanii” (przerost poczucia własnej

wartosci), rozwijajaca sie w bezrefleksyjnej opozycji wobec swiata, usztywnieniu

„przymusu odrebnosci od innych”, co nie pozwala zbudowac to_samosci

adekwatnej, „trzezwej” i realistycznej, uwzgledniajacej własny rzeczywisty potencjał

i preferencje, oraz zgodnej z oczekiwaniami społecznymi, czyli przystosowanej.

Konsumpcjonizm natomiast wyznaczany jest przez mechanizm przekształcajacy

potrzebe osobistej autonomii, samookreslenia sie, _ycia autentycznego

i indywidualnej doskonałosci w autonomiczna potrzebe posiadania i konsumowania

dóbr dostepnych na rynku, co powoduje poczucie ciagłego nienasycenia,

stanowiacego konsekwencje nieredukowalnej frustracji potrzeb (rynek

oferowanych dóbr jest niewyczerpany, a wykreowana potrzeba posiadania nie ma

realnego odniesienia do rzeczywistych potrzeb jednostki). Potencjalna patologie

procesu urynkowienia stanowi narcyzm, _ycie na pokaz, zgodnie z istniejacymi

i zmiennymi modami.

13 E. Fromm: Ucieczka od wolnosci. Czytelnik, Warszawa 1993, s. 180.

14 por. E. Wysocka: Dogmatyzm. W: T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. ak,

t. 1, Warszawa 2003, s. 717-722.

13

Podobnie Erik H. Erikson 15 stwierdza, i_ naturalna konsekwencja wytworzenia

sie negatywnej to_samosci, czyli przypisywania sobie złych cech, jest fakt

zawe_enia strategii radzenia sobie, gdy_ jedyna mo_liwoscia poradzenia sobie z ta

sytuacja, jest projekcja owych złych cech na innych, co stanowi zródło wielu

patologii społecznych. Ponadto, mechanizm rytualizacji ideologicznej dokonujacej

sie w grupie, do której jednostka chce przynale_ec (grupa odniesienia), mo_e

spowodowac silny totalizm, a wiec slepe i fanatyczne posłuszenstwo i poda_anie

za tym, co wydaje sie jedynie słuszne, i w konsekwencji powoduje odrzucenie

wszystkiego, co ró_ni sie od przyjetych zasad i wartosci (nasilenie stereotypów

i uprzedzen wobec innych ludzi).

Problem ludzkiego _ycia pojawia sie zatem wówczas, jesli zadajemy sobie

pytanie o to - po co i dlaczego _yjemy, czyli co nadaje _yciu sens. Wyłaczajac

racjonalna argumentacje - mo_na za Erichem Frommem stwierdzic, i_ ka_dy z nas

da_y do szczescia, które ró_nie mo_e byc realizowane, co w sensie podstawowym

wia_e sie z natura ludzkich potrzeb, których realizacja nadaje _yciu sens i jest

zródłem celów _yciowych 16. Mo_na te_ zało_yc, i_ brak ich zaspokojenia stanowi

zródło cierpienia, które biorac pod uwage nature człowieka, stanowi stan przezen

niepo_adany. Znajduje to odzwierciedlenie w swoistej doktrynie, która

współczesnie (w ponowoczesnosci) została podniesiona do rangi

uprawomocnionej zasady, mówiacej, i_ szczescie (jako synonim dobrego _ycia

prowadzacego do rozwoju) zdobywac nale_y „bez trudu i bólu” lub z minimalnym

ich wymiarem, czyli łatwo, bez wysiłku i bezstresowo, a tak_e z eliminacja

zewnetrznego narzucania i dyscypliny (antyautorytaryzm jako wyznacznik realizacji

idei wolnosci) 17. Kolejny problem, który pojawia sie w sytuacji rozstrzygania

o ludzkiej kondycji zwiazanej z poczuciem szczescia stanowi tak_e współczesnie

kreowana „kultura posiadania18, która jest zjawiskiem wpisanym w nature

człowieka, co uprawomocnia zarówno filozofia, jak i psychologia 19, jednak dzisiaj

reguły posiadania nienaturalnie podniesiono poza ich zakres funkcjonalny,

konieczny do „prze_ycia” (pasywno-receptywna konsumpcja - „jestem tym, co

mam”) 20, co stanowic musi zródło frustracji dla tych, dla których

„ponadfunkcjonalny” stan posiadania jest nieosiagalny. Zreszta nale_y sie

zastanowic - na ile mo_liwosc jego osiagniecia jest warunkiem wyznaczajacym

poczucie szczescia - zwykle bowiem stanowi to jedynie pozór. Wyznacznikiem

dobrostanu (dobrego _ycia prowadzacego do szczescia) jest niewatpliwie przyjecie

modusu istnienia 21, którego egzemplifikacje stanowi formuła „jestem ty, co robie”

(niewyalienowana, czyli nieinstrumentalna aktywnosc) lub „jestem tym, kim jestem

(niewyalienowana to_samosc).

Erich Fromm 22 wskazał na mo_liwosc wykreowania i przyjecia przez

człowieka stylu _ycia nieproduktywnego (orientacja nieproduktywna)

vs produktywnego (orientacja produktywna). Wsród pierwszych typów prze_ywania

własnego _ycia wyró_nił: orientacje receptywna - przyjmujaca (jednostka

15 E.H. Erikson, Dziecinstwo i społeczenstwo, Rebis, Poznan 1997, s. 273.

16 E. Fromm, O sztuce istnienia, PWN, Warszawa-Wrocław 1997, s. 14.

17 Ibidem, s. 36-40.

18 E. Fromm, Miec czy byc?, Rebis, Poznan 1995, s. 123-145.

19 E. Fromm, O sztuce …, op. cit., s. 97-125.

20 Ibidem, s. 113.

21 Ibidem, s. 130, por. E. Fromm, Miec…., op. cit., s. 146-173.

22 E. Fromm, Niech sie stanie człowiek. Z psychologii etyki, PWN, Warszawa-Wrocław 2000, s. 51-99.

14

kontrolowana jest przez swiat zewnetrzny, któremu musi sie podporzadkowac, by

otrzymac oczekiwane gratyfikacje - uległosc, wiez masochistyczna), orientacje

eksploatatorska - bioraca (jednostka tak_e kontrolowana jest przez swiat

zewnetrzny, ale pozyskuje oczekiwane gratyfikacje siła i „podstepem”, czyli

manipulujac innymi - dominacja, władza nad innymi - wiez sadystyczna),

orientacje tezauryzatorska - zabezpieczajaca (jednostka kontrolowana jest

„wewnetrznie” przez gromadzenie ró_nych dóbr, determinowana jest lekiem przed

poczuciem braku, zas „gromadzenie” stanowi podstawe poczucia bezpieczenstwa,

stad nieumiejetnosc dzielenia sie nimi - egocentryzm, izolacja, brak wiezi z innymi,

lub tendencje niszczycielskie, agresywne), oraz orientacje merkantylna -

wymieniajaca (kontrolowana przez kalkulacje wymiennej wartosci towarów

dostepnych na rynku kulturowym - konsumpcjonizm, instrumentalizm, materializm,

brak silnych, emocjonalnych wiezi z innymi - odizolowanie sie polegajace na

powierzchownosci kontaktów). Orientacja produktywna ma charakter spontaniczny

i twórczy, wia_e sie ze swiadomoscia siebie i poszukiwaniem wiezi z innymi

nasyconych głebokimi emocjami, które oparte sa na miłosci i wzajemnosci,

skłonnosci do „dawania i dzielenia sie”, cechuje ja troska o innych (allocentryzm,

prospołecznosc), odpowiedzialnosc za siebie i za innych, szacunek wobec innych

ludzi, poszanowanie ich godnosci, wolnosci i prawa do realizacji ich potrzeb,

da_enie do zdobywania samowiedzy i wiedzy o swiecie, otwartosc umysłu na

„nowe” i „inne”, szacunek i tolerancja odmiennosci, co ogólnie przejawia sie

w da_eniu do samodoskonalenia i samorealizacji, która jednak jest niemo_liwa bez

udziału innych (wiez). Oczywistoscia jest, i_ _ycie człowieka wyznaczane jest

wszystkimi cechami charakterologicznymi wpisanymi w orientacje nieproduktywne,

gdy_ człowiek - by móc przetrwac - musi byc zdolny do przyjmowania rzeczy od

innych, zabierania, oszczedzania i wymiany, podporzadkowania sie autorytetowi,

przewodzenia innym, przebywania w samotnosci i obrony swych racji, jednak_e

dopiero zdecydowana dominacja okreslonych tendencji stanowi o ich

destrukcyjnosci wobec ludzkiego _ycia i rozwoju, gdy_ ka_da z nieproduktywnych

orientacji _yciowych ma swe aspekty - pozytywny i negatywny. Obie orientacje

_yciowe zatem zdecydowanie ró_nicuja przebieg ludzkiego rozwoju, co zale_y

jednak od ich nasilenia: nieproduktywne zawsze dezintegrowac beda ludzkie _ycie,

produktywna ma zawsze charakter prorozwojowy, integrujacy jednostke

wewnetrznie i stanowiac podstawe integracji ze swiatem.

Dylematy to_samosciowe młodzie_y - kilka egzemplifikacji

empirycznych

„Dzis centralnym problemem jest nadal identyfikacja, a wiec pytanie, z jaka

przeszłoscia, terazniejszoscia i przyszłoscia mo_e sie uto_samic młody człowiek

szukajacy ideałów”.

(M. Mead)

Młodzie_ stanowiaca podmiot badan (uczniowie liceów ogólnokształcacych z

czterech miast Slaska - Gliwice, Sosnowiec, Katowice, Tarnowskie Góry), uzyskała

ju_ podstawowa swiadomosc własnej osoby i potrafi okreslic, przynajmniej ogólnie

własny status to_samosciowy. Badaniami objeto 181 uczniów klas I-III (klasa I -

n=70, 38,7%; klasa II - n=86, 47,5%; klasa III - n=25, 13,8%), wsród których

przewa_ały w niewielkim stopniu dziewczeta (n=94, 51,9%), nad chłopcami (n=87,

48,1%). Badania sonda_owe, z wykorzystaniem ankiety audytoryjnej, stanowiły

15

element szerzej zakrojonych badan dotyczacych doswiadczania _ycia w młodosci.

Przeprowadzono na przełomie marca i kwietnia 2007 roku.

Naturalna konsekwencje doswiadczanego przez młodzie_ kryzysu

rozwojowego moga stanowic ró_ne stany jej indywidualnej to_samosci,

sprowadzone w do dwu kategorii: to_samosc zintegrowana, prorozwojowa (spójna,

utrwalona, zintegrowana wewnetrznie i ze swiatem) oraz ró_ne formy to_samosci

zdezintegrowanej, destrukcyjnej rozwojowo, czyli:

a) to_samosci negatywnej, nieefektywnej która wyznacza poczucie

posiadania wielu złych cech („Ja nie jestem OK.”), co hamuje mo_liwosc pełnej

realizacji siebie, indolentna, sztywna, zafiksowana, wyzwalajaca zachowania

regresywne, powodujaca zanik autokontroli i autonomii, stad zafiksowanie na

pewnym okresie rozwojowym (osobowosc ubo_ejaca i nerwicowa - „ja

negatywne”)23,

b) to_samosci opozycyjnej, która wia_e sie z realizacja wartosci

odrzucanych w danym kregu kulturowym („Ty nie jestes OK.”), co wynika

z przyjecia motywacji odwetowej, stanowiacej efekt usilnych prób zapanowania

nad własna niekorzystna sytuacja - pozytywne propozycje rozczarowuja,

autorytety przestaja byc uznawane, marginalizacja społeczna, degradacja

psychiczna i fizyczna,

c) dyfuzji to_samosci, co wyznacza brak poczucia spójnosci i integralnosci

pełnionych ról i niezdolnosc ich scalenia, brak poczucia ciagłosci i bycia tym

samym, oraz niemo_nosc odpowiedzi na pytanie „kim sie jest” i „dokad sie

zmierza”, gdy_ ogranicza to niezdolnosc do dokonywania samodzielnych wyborów

(„Ja rozproszone”),

d) to_samosci lustrzanej, odbitej, wia_acej sie z bezposrednim

przejmowaniem przypisanej przez otoczenie to_samosci, tworzonej na bazie opinii

osób znaczacych, bez indywidualnej kreacji, stad odpowiedz na pytanie „kim

jestem” i „dokad zmierzam” jest lustrzanym odbiciem osobowosci innych ludzi lub

wyznaczanej społecznie jej wersji („Ja skonformizowane”),

e) to_samosci odroczonej, ambiwalentnej, niestabilnej, niedookreslonej,

wynikajacej z dostrzegania wielu mo_liwosci autokreacji, ale bez zdolnosci

dokonania wyboru jednej z nich („Ja indolentne”), co stanowic mo_e wynik

niemo_nosci pełnej autokreacji, z powodu stygmatyzujacych oczekiwan

społecznych 24.

Wyodrebnione typy zaburzen to_samosci, były podstawa okreslenia

indywidualnych problemów zwiazanych z identyfikacja to_samosciowa: „ja

indolentne” - to_samosc odroczona, „ja skonformizowane” - to_samosc lustrzana,

odbita, „ja nieefektywne” - to_samosc negatywna, zdeprecjonowana wewnetrznie,

z lokalizacja winy w sobie, „ja rozproszone” - dyfuzja to_samosci, niemo_nosc

dokonania wyboru własnej drogi, „ja opozycyjne” - to_samosc negatywna,

23 E. H. Erikson, To_samosc a cykl _ycia, Zysk i S-ka, Poznan 2004, E. H. Erikson, Dziecinstwo

i społeczenstwo, Rebis, Poznan 1997.

24 J.E Marcia., Development and validation of ego-identity status, “Journal of Personality and Social

Psychology” 1966, t. 3, s. 551-558, J.E. Marcia, Ego-identity status: relationship to change in selfesteem,

maladjustment and authoritarianism, “Journal of Personality” 1967, t. 35, s. 119-133, za

J. Kozielecki, Psychologiczna teoria samowiedzy, PWN, Warszawa 1986, s. 314, 328, H. Mamzer,

op.cit, , s. 77, E. Wysocka, Strategie radzenia sobie z kryzysem w wartosciowaniu oraz konsekwencje

i wybrane wyznaczniki zjawisk kryzysowych wsród młodzie_y akademickiej, „Auxilium Sociale” 2005,

nr 2, s. 210-214.

16

z lokalizacja winy w swiecie, oraz to_samosci niezaburzonej, czyli „ja

zintegrowanego” - to_samosc ugruntowana, utrwalona, wewnetrznie spójna

i zewnetrznie zaadoptowana), dokonywanych przez młodzie_ szkół srednich

(tab. nr 1-2, rys. nr 1).

Tabela nr 1. Typy to_samosci charakterystyczne dla młodzie_y szkół srednich

(N=181).

TYP TO_SAMOSCI N % Ranga

ja indolentne” - to_samosc odroczona 39 21,55 2

ja skonformizowane” - to_samosc lustrzana 17 9,39 5

ja negatywne - nieefektywne” - to_samosc negatywna

wewnetrznie

16 8,84 6

ja rozproszone” - dyfuzja to_samosci 34 18,78 3

ja opozycyjne” - to_samosc negatywna zewnetrznie 28 15,47 4

ja zintegrowane” - to_samosc spójna, utrwalona 47 25,97 1

Razem 181 100,0

Podstawowe identyfikacje to_samosciowe badanej młodzie_y wyznaczane sa

przez dominujaca to_samosc zintegrowana, spójna wewnetrznie i zintegrowana ze

swiatem zewnetrznym, zracjonalizowana (25,97%), oraz triade to_samosciowa

opisujaca zdezintegrowane wewnetrznie „ja”, czyli to_samosc odroczona,

ambiwalentna, niestabilna, niedookreslona, wynikajaca z dostrzegania wielu

mo_liwosci autokreacji, ale bez zdolnosci dokonania wyboru jednej z nich

(21,55%), to_samosc rozproszona, zwiazana z dyfuzja to_samosci (18,78%),

z widoczna tak_e komponenta opozycyjnosci, czyli negacja zewnetrznego swiata

(15,47%). Wskazuje to jednoczesnie, i_ młodzie_ wybiera ró_ne strategie

adaptacyjne: głównie racjonalne (refleksyjny konformizm), zas w mniejszym

stopniu emocjonalne (bunt), lub adaptacje przez deprecjacje „wewnetrznego ja”.

Biorac pod uwage konsekwencje rozwojowe wynikajace ze sposobu

kształtowania sie to_samosci („ja” zintegrowane, prorozwojowe vs

zdezintegrowane, destrukcyjne rozwojowo), i potencjalny mechanizm jej integracji

vs dezintegracji (dezintegracja wewnetrzna vs zewnetrzna, bezrefleksyjnosc) lub

wsparcia autokreacji (autorefleksja, swiadomy wybór), uzyskano nastepujace

wyniki (tab. nr 2, rys. nr 1).

Tabela nr 2. Kategorie to_samosci - konsekwencje rozwojowe i mechanizmy

kształtowania sie (N=181).

Formy to_samosci N %

To_samosc pozytywna rozwojowo 47 25,97

To_samosc destrukcyjna rozwojowo 134 74,03

RAZEM 181 100,00

To_samosc zdezintegrowana wewnetrznie 89 49,17

To_samosc niezintegrowana ze swiatem 28 15,47

To_samosc autorefleksyjna (swiadomie kreowana) 47 25,97

To_samosc bezrefleksyjna (zapo_yczona) 17 9,39

RAZEM 181 100,00

17

Zdecydowanie dominuja tu - jak widac - deklarowane wersje to_samosci

o charakterze destrukcyjnym rozwojowo (74,03%), nad prorozwojowymi (25,97%),

przy czym zwiazane sa one głównie z dezintegracja wewnetrzna (49,17%),

znaczaca jest te_ dezintegracja zewnetrzna - bunt, opozycja (15,47%), zas

najmniej widoczne jest bezrefleksyjne i zapewne oportunistyczne wtopienie sie

w tło socjalizacyjne (9,39%).

Rysunek nr 1. Ogólne kategorie to_samosci - konsekwencje i mechanizmy

adaptacyjne (N=181).

25,97

74,03

49,17

15,47

25,97

9,39

0

20

40

60

80

100

prorozwojowa

destrukcyjna

dezintegracja

wewnetrzna

dezintegracja

zewnetrzna

autorefleksyjna

bezrefleksyjna

Sprawdzono tak_e podstawowe społeczno-kulturowe identyfikacje to_samosciowe

młodzie_y, zdajac sobie sprawe, i_ przyjete dla ich oceny wskazniki sa dosyc

powierzchowne. Przyjeto zatem 11 ogólnych kategorii identyfikacji (wskaznik

formalny; tab. Nr 3) i sprawdzono, czy deklarowane identyfikacje to_samosciowe

realizowane sa w praktyce (moc regulacyjna). Posłu_ono sie tu prostym

wskaznikiem realizacji deklarowanych podstawowych identyfikacji

to_samosciowych, a mianowicie deklaracja dalszych planów _yciowych młodzie_y,

zwiazanych z potencjalna emigracja (tab. nr 4, rys. nr 2).

Dokonana analiza podstawowych identyfikacji społeczno-kulturowych, które

wia_a sie z przynale_noscia do pewnych zbiorowosci i grup społecznych, o ró_nym

poziomie ogólnosci, czyli ulokowanych strukturalnie w obrebie grup osobistego

i symbolicznego uczestnictwa, co stanowi formalny wyznacznik to_samosci

społeczno-kulturowej (tab. nr 3), wskazuje na pewne specyficzne prawidłowosci.

Podstawowe identyfikacje zwiazane sa zatem z rola rodzajowa - płec

(T:N=24,86, ranga 1) i poczuciem bycia obywatelem polskim (T:N=12,92, ranga 2),

które wyparły identyfikacje rodzinna (T:N=11,93, ranga 3) i rówiesnicza (T:N=9,06,

ranga 4). Na dalszym miejscu, ale wa_na, jest dla młodzie_y etnicznosc jako

kategoria to_samosciowa (T:N=8,05, ranga 5). Wydaje sie to dosyc oczywiste,

biorac pod uwage własciwosci rozwojowe badanej młodzie_y, co wia_e sie

z osłabieniem rodziny jako grupy znaczacej i wzmocnieniem grupy rówiesniczej

jako grupy odniesienia dla kształtowania własnej to_samosci. Identyfikacja

rodzajowa i obywatelska zas wydaja sie najwa_niejsze ze wzgledu na

indywidualne (płec) i społeczne (obywatel polski) ulokowanie własnej osoby,

18

majace charakter obiektywny (jestem w sposób naturalny kobieta vs me_czyzna

i obywatelem danego kraju). Mniejsze znaczenie etnicznosci (jestem Polakiem)

wia_e sie zapewne ze swoiscie motywowana deprecjacja polskiej tradycji

narodowej, jako kategorii identyfikacyjnej mniej znaczacej w zglobalizowanym

swiecie i w sytuacji integracji europejskiej (T:N=2,35, ranga 11).

Tabela nr 3. Kategorie identyfikacji społeczno-kulturowych wsród młodzie_y szkół

srednich (N=181)

Autocharakterystyka Tak Nie Stos. Ranidentyfikacyjna

n % n % T:N ga

Członek własnej rodziny 167 92,3 14 7,7 11,93 3

Członek społecznosci szkolnej 156 86,2 25 13,8 6,24 6

Członek grupy rówiesniczej -

własnego pokolenia

163 90,1 18 9,9 9,06 4

Reprezentant własnej płci

(kobieta - me_czyzna)

174 96,1 7 3,9 24,86 1

Członek społecznosci regionalnej

(miasto, miejscowosc)

134 74,0 47 26,0 2,85 10

Członek społecznosci narodowej

(jestem Polakiem)

161 89,0 20 11,0 8,05 5

Obywatel polski 168 92,8 13 7,2 12,92 2

Członek społecznosci

europejskiej

139 76,8 42 23,2 3,31 7

Obywatel swiata 136 75,1 45 24,9 3,02 8

Osoba przywiazana do polskiej

tradycji narodowej

127 70,2 54 29,8 2,35 11

Osoba przywiazana do wartosci

katolickich, chrzescijanskich

135 74,6 46 25,4 2,93 9

Kolejna kategoria identyfikacyjna - członek społecznosci szkolnej (T:N=6,24,

ranga 6), jest dosyc znaczaca, ale swoiscie zapewne „filtrowana” przez stosunek

do szkoły traktowanej przez młodzie_ jako instytucja totalna 25. Pozostałe kategorie

identyfikacyjne - członek społecznosci europejskiej (T:N=3,31, ranga 7) i obywatel

swiata (T:N=3,02, ranga 8) sa mniej wa_ne, co determinowane jest zapewne

wiekszym dystansem psychologicznym wobec tych kategorii społecznopolitycznych.

W najmniejszym stopniu młodzie_ wybiera wartosci religijne jako

zródło kształtowania własnej to_samosci (T:N=2,93, ranga 9), co swiadczy

o znacznej deprecjacji sfery religijnej w zakresie wpływów socjalizacyjnych, a tak_e

jeszcze silniej odrzuca identyfikacje regionalne (T:N=2,85, ranga 10), co z jednej

strony swiadczy o słabo zaznaczajacej sie integracji ze społecznoscia lokalna,

a z drugiej wynika czesciowo zapewne z odrzucenia kategorii etnicznosci jako

znaczacej dla procesu kształtowania sie to_samosci indywidualnej, choc hipoteza

ta postawiona jest ad hoc.

25 E. Wysocka, Przejawy, mechanizmy i skutki marginalizacji społecznej - w perspektywie

doswiadczania własnego _ycia przez młodzie_, Bydgoszcz, w druku, por. E. Goffman, Charakterystyka

instytucji totalnych, (w:) Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii

zachodniej, (wybór i tłum.) W. Derczynski, A. Jasinska-Kania, J. Szacki, PWN, Warszawa 1975.

19

Plany _yciowe młodzie_y zwiazane z emigracja, jako wskaznik realizacji

i potwierdzania identyfikacji to_samosciowych (tab. nr 4), wskazuja na słabe

identyfikacje narodowe, zwiazane z etnicznoscia, polskoscia, gdy_ znaczaca grupa

(41,44%) deklaruje potencjalna lub zdecydowana chec emigracji wzglednie stałej.

Obejmuje to w przybli_eniu te grupe młodzie_y, która odrzuca identyfikacje

narodowa i identyfikacje z polska tradycja narodowa.

Tabela nr 4. Plany _yciowe młodzie_y zwiazane z emigracja jako wskaznik

identyfikacji narodowej (N=181).

Charakter emigracji n %

Emigracja stała ze wzgledu na warunki _ycia w Polsce

(polityka, kultura, układy społeczne)

28 15,47

Emigracja stała z powodów czysto ekonomicznych 7 3,87

Emigracja czasowa dłu_sza (pozostanie uzale_nione

od sposobu funkcjonowania)

39 21,55

Emigracja czasowa, krótka (wyłacznie zarobkowa) 49 27,07

Pozostanie w Polsce niezale_nie od warunków w kraju 41 22,65

Inne: Doswiadczenie i poznanie swiata (n=3)

Brak zdecydowania (n=7)

Kariera miedzynarodowa (n=1)

Koniecznosc wyjazdu (n-6)

17 9,39

Razem 181 100,0

Znaczaca grupa młodzie_y, która deklaruje jako mo_liwa w swych planach

_yciowych emigracje czasowa (35,91%), kieruje sie w swoich wyborach motywacja

instrumentalna, co wia_e sie z postrzeganiem własnej sytuacji ekonomicznej

i zawodowej jako przyszłosciowo niepewnej. Najmniej osób wskazuje na

pozostanie w Polsce, niezale_nie od warunków w niej panujacych (22,65%), co

mo_na traktowac jako wskaznik silnej narodowej identyfikacji.

Rysunek nr 2. Plany _yciowe młodzie_y jako wskaznik identyfikacji narodowej

(N=181).

41,44

35,91

22,65

0

10

20

30

40

50

emigracja

potencjalnie

stała

emigracja

czasowa

pozostanie

w Polsce

20

Refleksja koncowa

W kulturze podkreslajacej wartosc człowieka kształtujacego siebie

indywidualnie, szczególne niebezpieczenstwo stanowi idea syntetycznej

osobowosci, polegajaca na tym, _e jestescie tym, kim sie wydajecie, lub tym, co

mo_ecie kupic.”

(E.H. Erikson)

Młodzie_ stanowi niewatpliwie kategorie społeczna niejednorodna, która wie,

_e trzeba walczyc, ale nie zawsze wierzy, _e mo_e w tej walce zwycie_yc, czy

mo_e mniej kategorycznie te kwestie ujmujac - ma poczucie ograniczonych szans

rozwojowych w warunkach _ycia jej danych. Paradoksalnie bowiem stanowi grupe

marginalizowana społecznie, ze wzgledu na jej atrybuty osobowosciowe (bunt,

opozycyjnosc, negacja zastanego systemu) i społecznie ograniczone zasoby

pozwalajace na „wchłoniecie” nowych, pełnoprawnych członków społeczenstwa

w pule np. zawodowych ról, co decyduje o mo_liwosci osiagniecia pełni

samodzielnosci. Jednoczesnie, co stanowi swoisty paradoks, młodzie_ stanowi

grupe powszechnie waloryzowana pozytywnie. Wia_e sie to jednak, jak sadze,

z pozytywnym waloryzowaniem kategorii młodosci (a nie młodzie_y jako grupy

społecznej), która stanowi wartosc autoteliczna i powszechnie po_adana we

współczesnym systemie kulturowym.

Kwestie zwiazane z to_samoscia, a głównie z rozwiazaniem problemów

wpisujacych sie w młodzienczy kryzys to_samosciowy, sa niezmiernie wa_ne ze

wzgledów wychowawczych, a głównie kreowania człowieka podatnego na

zagro_enia vs zdolnego i odpornego na zagro_enia, czyli bezradnego vs zdolnego

do działania. Wsród czynników decydujacych o wykreowaniu sie wzoru człowieka

samodzielnego, kreatywnego i samorealizujacego sie, wymienia sie zwykle cztery

niezbedne elementy: swiadomosc i to_samosc, poczucie sprawstwa

i odpowiedzialnosc. Problemy z to_samoscia, a głównie sposób ich rozwiazania,

decyduje bowiem o całym losie człowieka, czyli o całej jego dalszej biografii,

a konkretyzujac, o tym, w jaki sposób człowiek prze_yje własne _ycie, jak rozliczy

swój bilans indywidualny, oraz to na ile bedzie społecznie u_yteczny, czy te_

bedzie społecznym obcia_eniem dla innych. Problemy te nie moga zatem umykac

z pola zainteresowan wychowawców, nauczycieli, czyli generalnie dorosłych,

którzy musza podjac niełatwe zadanie wspomagania rozwiazywania naturalnych

kryzysów rozwojowych młodego pokolenia, kształtowania warunków rozwojowych

nie stanowiacych dlan dodatkowej blokady rozwojowej, a przy tym takiego

ukierunkowania celów wychowania, które wia_a sie z kreowaniem indywidualnej

to_samosci pewnej siebie, stad nie reagujacej obronnie na to_samosc „inna” - co

zgodne jest z idea tolerancji wobec odmiennosci, której realizacja mo_liwa jest

dopiero wówczas, gdy okreslimy pierwotnie siebie, budujac to_samosc

indywidualna, nieskonfliktowana wewnetrznie i zewnetrznie (spójna wewnetrznie

i nieopozycyjna wobec zró_nicowanego swiata społecznego).



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Analiza dokumentów, Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna Uniwersytet Pedagogiczny Licencjat, Met
TOK WPROWADZANIA LITERY w szkole podstawowej, pedagogika wczesnoszkolna i przedszkolna, edukacja pol
10 Pojęcie planowania i prakseologiczne prawidłowości planu pracy edukacyjnej, Pedagogika wczesnoszk
PEDAGOGIKA WCZESNOSZKOLNA(1)
Pedagogika wczesnoszkolna jako nauka ściaga
METODA MARII MONTESSORI, PEDAGOGIKA WCZESNOSZKOLNA Z PRZEDSZKOLNA , STUDIA ITP
Uczeń klas początkowych. Charakterystyka dziecka w młodszym wieku szkolnym. (2), pedagogika wczesnos
FILOZOFIA[1], Pedagogika, Wczesne wspomaganie rozwoju, wczesne wspomaganie rozwoju, semestr 1
Scenariusz zajęć zintegrowanych, PWSTE Jarosław, Pedagogika, Pedagogika wczesnoszkolna z metodyką
Przedstawiciele polskiej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Pedagogika wczesnoszkolna
Pedagogika wczesnoszkolna podstawowe informacje
Pedagogika wczesnoszkolna, wykłady
Pedagogika wczesnoszkolna Dojrzałość dziecka do podjęcia obowiązku szkolnego
odpowiedzi wczesnoszkolna, pedagogika wczesnoszkolna(1)
wszystkie zagadnienia, Pedagogika, pedagogika wczesnoszkolna i przedszkolna
METODY ZROBIONE, Pedagogika wczesnoszkolna
PEDAGOGIKA WCZESNOSZKOLNA teoretyczne
SKALA DEPRESJI HAMILTONA, Dokumenty- pedagogika, psychologia, emisja głosu

więcej podobnych podstron