DYLEMATY TO_SAMOSCIOWE MŁODEGO POKOLENIA - TO_SAMOSC
INDYWIDUALNA VS SPOŁECZNO-KULTUROWA I JEJ WERSJE W
DEKLARACJACH MŁODZIE_Y SZKÓŁ SREDNICH
„To_samosci nie dostaje sie ani w prezencie, ani z wyroku bezapelacyjnego;
jest ona czyms co sie konstruuje, i co mo_na (przynajmniej w zasadzie)
konstruowac na ró_ne sposoby, i co nie zaistnieje w ogóle, jesli sie jej na którys ze
sposobów nie skonstruuje. To_samosc jest zatem zadaniem do wykonania, i
zadaniem przed jakim nie ma ucieczki….”
(Z. Bauman)
W perspektywie analiz _ycia ludzkiego podkreslenia wymaga fakt, i_
współczesnie droga rozwoju jednostki jest bardziej utrudniona, ni_ miało to miejsce
w społeczenstwie tradycyjnym, w którym dostepne i obowiazujace standardy _ycia
były jasno okreslone. Współczesnosc zas nam dana została „naznaczona” ró_nymi
sprzecznosciami, które w kontekscie kreowania własnego _ycia stanowia dylematy
konieczne do rozwiazania by autorefleksyjnie je tworzyc. Sa to wiec:
a) sprzecznosc pomiedzy procesem globalizacji w ró_nych jej przejawach
i poziomach a renesansem ró_nych lokalnych, etnicznych form
doswiadczania siebie i _ycia;
b) sprzecznosc pomiedzy ró_norodnoscia swiata i jego fragmentaryzacja
a da_eniem do unifikacji, stanowiace podstawe dylematu wia_acego sie
z wyborem pomiedzy stałoscia (potrzeba bezpieczenstwa) a zmiennoscia
(potrzeba wolnosci i eksploracji).
Z punktu widzenia młodego pokolenia głebokiej refleksji wymagaja wpływy
socjalizacyjne, jakim ono podlega i kierunki, w jakim je socjalizowac. Rezygnacja
z zadania adaptacji do istniejacych warunków i czasu nie jest mo_liwa, gdy_ młody
człowiek nie mo_e _yc poza rzeczywistoscia mu dana, sprzeczne jest to bowiem z
podstawowymi potrzebami człowieka, które tłumacza koniecznosc „swoistego
konformizmu i oddania sie w opieke”. Przywołujac prosta konstatacje Ericha
Fromma 1 - ludzki los zdeterminowany jest dwoma procesami - regresji i progresji
(wybór pomiedzy tendencja do powrotu do egzystencji zwierzecej a tendencja do
osiagania egzystencji specyficznie ludzkiej). Specyficznie ludzkie potrzeby
zdeterminowane sa wiec swoistym konfliktem pomiedzy natura a kultura, stad ich
dwoistosc:
a) potrzeba „wiezi z innymi”, czyli miłosc blizniego vs narcyzm, miłosc własna,
b) potrzeba transcendencji - zdolnosc twórcza vs tendencja niszczycielska 2,
c) potrzeba zakorzenienia - braterskosc vs kazirodztwo (etnocentryzm),
1 E. Fromm: Szkice z psychologii religii. KiW, Warszawa 1966, s. 35.
2 E. Fromm: Anatomia ludzkiej destrukcyjnosci. Rebis, Poznan 2002.
10
d) potrzeba poczucia to_samosci - indywidualnosc vs konformizm stadny,
e) potrzeba układu odniesienia i czci - rozum vs irracjonalizm 3.
Ponowoczesnosc stawia przed nami jeszcze jedno zadanie - oprócz
elementów adaptacji (do jednej wersji rzeczywistosci), zasadnym wydaje sie
podjecie tak_e działan emancypacyjnych (wprowadzajacych w swiat wielu
rzeczywistosci), co paradoksalnie słu_y dzisiaj, czy jest koniecznym, choc
niewystarczajacym czynnikiem adaptacji do rzeczywistosci nam „zadanej”.
Współczesnie kształtowanie sie indywidualnej to_samosci dokonuje sie wedle
innych zasad ni_ w społeczenstwie tradycyjnym: od jasnego okreslenia kryteriów
granic stabilnej i spójnej to_samosci (jakim nale_y, a jakim nie wolno byc) -
w swiecie nowoczesnym, do kształtowania to_samosci wedle zasady - kryterium
wolnosci wyboru z wielu ich propozycji, z których _adna nie jest dominujaca
i ka_da mo_e byc po trosze wybrana i konstytuowac osobowosc jednostki -
w swiecie ponowoczesnym.
To_samosc - refleksja teoretyczna
„Dawniej spadano i wznoszono sie pionowo, obecnie spada sie
poziomo”
(T. Ró_ewicz)
Ogólnie ujmujac, tresc pojecia to_samosc obejmuje strukture uczuc, wartosci
i wyobra_en odnoszacych sie do samego siebie, zarówno w pozytywnym jak
i negatywnym wymiarze 4. W psychologicznym ujeciu to_samosc wystepuje
w kontekscie dwu podstawowych relacji: stosunku do siebie samego i stosunku do
innych ludzi, a tak_e jednoczesnie do kultury i tradycji 5, co wskazuje, i_ nie jest
ona pojeciem jednorodnym, posiadajac swoje składowe - to_samosc społeczna,
indywidualna i kulturowa, które kształtuja sie w tej własnie kolejnosci, choc sa ze
soba wzajemnie powiazane 6. To_samosc mo_e byc zatem zdefiniowana jako
poczucie stałosci, czyli ciagłosci w czasie i niezale_nosci od sytuacji, a tak_e jako
poczucie wewnetrznej spójnosci i odrebnosci, posiadane przez podmiot wizje
własnej osoby, czyli wizje tego, co dla dokonywanych autocharakterystyk jest
najwa_niejsze, najbardziej charakterystyczne i specyficzne, wyznaczajac stosunek
do samego siebie, do innych ludzi, kultury i tradycji 7. Wskazuje to, i_ to_samosc
zawiera trzy podstawowe elementy: poczucie stałosci, spójnosci i odrebnosci, oraz
zakresy: to_samosc społeczna (sposób doswiadczania siebie przez aktora
społecznego, układ autoidetyfikacji, zbiór wyobra_en, przekonan i sadów, które
jednostka sobie przypisuje, wyznaczana przez przynale_nosc jednostki do jakiejs
grupy identyfikacyjnej), to_samosc indywidualna (poczucie bycia okreslona
indywidualnoscia, odrebna, unikatowa osoba, psychologicznie okreslana
osobowosc, wyznaczana potrzeba unikalnosci, indywidualnosci, niepowtarzalnosci,
co zwiazane jest z wartosciowaniem własnej osoby, zas wywodzi sie z to_samosci
społecznej) i to_samosc kulturowa (identyfikacja z wartosciami propagowanymi
przez kulture okreslonej zbiorowosci, czy grupy społecznej, internalizacja
3 E. Fromm: Szkice…, op. cit., s. 35-69.
4 H. Mielicka: Socjologia wychowania. Wybór tekstów. Jednosc, Kielce 2000, s. 28.
5 A. Gałdowa, Wprowadzenie. W: A. Gałdowa (red.): To_samosc człowieka. UJ, Kraków 2000, s. 9.
6 H. Mamzer: To_samosc w podró_y. Wielokulturowosc a kształtowanie to_samosci jednostki, UAM,
Poznan 2003, s. 100-112.
7 Ibidem, s. 49-59.
11
okreslonych, przestrzeganych w danej grupie norm i wartosci oraz sposobów
postrzegania i interpretowania zachowan i zdarzen) 8.
To_samosc ma swój aspekt strukturalny (identyfikacja, czyli to_samosc
społeczna - „my - nie my”, oraz identyzacja, czyli koncepcja siebie - „ja - nie ja”)
i dynamiczny (kontynuowanie pewnych cech osobowosci w czasie. Składa sie wiec
na nia obraz siebie, czy jazn sytuacyjna (wizerunek w pewnym momencie)
i koncepcja siebie, czy jazn biograficzna (wzglednie trwały i spójny, rozwijajacy sie
w czasie, zespół przeswiadczen i opinii o sobie).
Wiemy te_, _e rozwój jednostki polega najogólniej na wzroscie jej autonomii,
czyli na wyzwalaniu sie spod wpływów kontroli społecznej (od kontroli zewnetrznej
do kontroli wewnetrznej), a tak_e na przezwycie_aniu egocentryzmu, co widoczne
jest te_ w zało_eniach koncepcji dezintegracji pozytywnej K. Dabrowskiego 9, zas
nierozerwalnie wia_e sie z kształtowaniem i rozwojem poczucia to_samosci.
Poczucie to_samosci pełni wyjatkowe funkcje z punktu widzenia
funkcjonowania jednostki w swiecie społecznym i w jej rozwoju, stanowiac
płaszczyzne, która umo_liwia dokonanie samooceny, ocenianie innych ludzi,
a tak_e wyjasnianie i interpretowanie otaczajacego jednostke swiata społecznego
10. W okresie dorastania krystalizujace sie ego (ja) jednostki wystepuje w funkcji
weryfikacji wszystkich wczesniejszych identyfikacji i doswiadczen _yciowych,
a nastepnie integrowania ich w nowa jakosciowo całosc - dojrzała to_samosc,
która pozwala jednostce dokonac samookreslenia, a tak_e swobodnego wyboru
i zaanga_owania sie w te wartosci, które jednostka uznaje za pozytywne
i swiadome „odciecie sie” od tych, które uznane zostały za negatywne, co pozwala
zachowac zarówno poczucie własnej wartosci, jak i zdobywac akceptacje ze strony
społecznego otoczenia 11.
To_samosc kształtuje sie ostatecznie pod wpływem interakcji i zwiazanych
z nimi doswiadczen, stad mechanizmy odpowiedzialne za ten proces mo_na
sprowadzic do: bezrefleksyjnej identyfikacji z bliskimi innymi, jak i refleksyjnego
spostrzegania ró_nic miedzy ludzmi. Zdobywanie to_samosci splecione jest zatem
immanentnie z procesem socjalizacji, gdzie stopniowo jednostka przechodzi od
przekonan subiektywnych, przez obiektywizacje do ich generalizacji. Stanowi
zatem zjawisko procesualne, zale_ne od ró_nych czynników, ale uaktywniajacych
sie w interakcjach w obrebie podstawowych grup społecznych.
Specyfike problemów rozwojowych młodego pokolenia przedstawia w sposób
bardzo trafny Anthony Giddens 12 wskazujac dylematy to_samosciowe, które musi
pokonac jednostka i potencjalne konsekwencje nieadekwatnych sposobów ich
rozwiazywania (patologia rozwojowa). Wsród podstawowych kwestii, które musi
rozstrzygnac młody człowiek wyró_nił nastepujace dylematy: unifikacja vs
fragmentacja, bezsilnosc vs kontrola, autorytet vs niepewnosc, oraz doswiadczenie
indywidualne, osobiste vs doswiadczenie urynkowione. Niewłasciwie rozwiazany
problemu unifikacji i fragmentacji wia_e sie z mo_liwoscia wykreowania dwu
8 H. Mamzer, op. cit., s. 100-112.
9 K. Dabrowski: Osobowosc i jej kształtowanie poprzez dezintegracje pozytywna. PTHP, Warszawa
1975.
10 H. Mielicka: Proces rozwoju to_samosci. W: H. Mielicka, Stachurski: Socjologia wychowania. Wybór
tekstów, (wstep i oprac.), Jednosc, Kielce 2000, s. 28.
11 A. Oleszkowicz: Kryzys młodzienczy - istota i przebieg. UWr, Wrocław 1995, s. 24.
12 A. Giddens: Nowoczesnosc i to_samosc. „Ja” i społeczenstwo w epoce póznej nowoczesnosci. PWN,
Warszawa 2001, s. 261-274.
12
potencjalnych patologii - budowanie to_samosci wokół zespołu niezmiennych
zobowiazan, bez dopuszczania wzglednosci kontekstu, czyli relatywizowania
znaczen i zachowan adekwatnie do sytuacji (sztywnosc, rytualizm, kompulsywny
tradycjonalizm), badz to_samosci rozmytej w ró_nych kontekstach znaczen
i działania, co wynika z reakcji przystosowawczej, która Erich Fromm 13 nazwał
„autorytarnym konformizmem”. Powoduje to pełne i bezrefleksyjne wtopienie sie
w proponowane i zmienne wzory kulturowe. Kreuje sie w ten sposób
„pseudoto_samosc”, czyli to_samosc fałszywa, stanowiaca patologie w kontekscie
zablokowania autonomicznego rozwoju jednostki. Opozycja bezsilnosc - kontrola,
jesli nie zostanie prawidłowo rozwiazana, tak_e prowadzi do indywidualnych
patologii. Bezsilnosc skutkuje tu procesem pochłaniania, czyli zdominowania przez
nieprzezwycie_alne zewnetrzne siły, co stanowi podstawe kreowania osobowosci
zewnatrzsterownej, pozbawionej mo_liwosci autonomicznego działania.
Omnipotencja, czyli pozyskiwanie poczucia bezpieczenstwa dzieki złudnej wierze
we własna dominacje nad swiatem i swoim _yciem, wystepuje najczesciej w funkcji
obrony przed bezsilnoscia, stad jej kruchosc powodujaca, i_ łatwo przekształca sie
w swój przeciwległy biegun jaki stanowi bezsilnosc. Opozycja autorytet -
niepewnosc, który najsilniej wpisuje sie cechy swiata ponowoczesnego (wzrost
poczucia niepewnosci i watpliwosci, wynikajacych z wolnosci i szerokich
mo_liwosci dokonywania wyborów), mo_e tak_e kreowac dwie patologie. Pierwsza,
uzewnetrzniajaca sie w dogmatycznym autorytaryzmie 14, co powoduje
wyrzeczenie sie indywidualnej zdolnosci krytycznego oceniania rzeczywistosci,
przeniesionej na przejmowanie przekonan formułowanych przez autorytet,
dokonujace sie na bazie mechanizmu absolutystycznej identyfikacji
z towarzyszacym temu przekonaniem o totalnej nieomylnosci autorytetu. Druga,
potencjalna patologie stanowi ogólny parali_ woli działania, co wynika
z wszechogarniajacych jednostke watpliwosci, czego konsekwencja mo_e byc
całkowite wycofanie sie z _ycia i wszelkich relacji społecznych. Wreszcie opozycja
doswiadczenie osobiste - doswiadczenie urynkowione, sprowadza sie do
wykreowania antynomii w stylach prze_ywania własnego _ycia: indywidualne
doskonalenie sie vs konsumpcjonizm. Nadmierna indywidualizacja mo_e stac sie
podstawa patologii o charakterze „megalomanii” (przerost poczucia własnej
wartosci), rozwijajaca sie w bezrefleksyjnej opozycji wobec swiata, usztywnieniu
„przymusu odrebnosci od innych”, co nie pozwala zbudowac to_samosci
adekwatnej, „trzezwej” i realistycznej, uwzgledniajacej własny rzeczywisty potencjał
i preferencje, oraz zgodnej z oczekiwaniami społecznymi, czyli przystosowanej.
Konsumpcjonizm natomiast wyznaczany jest przez mechanizm przekształcajacy
potrzebe osobistej autonomii, samookreslenia sie, _ycia autentycznego
i indywidualnej doskonałosci w autonomiczna potrzebe posiadania i konsumowania
dóbr dostepnych na rynku, co powoduje poczucie ciagłego nienasycenia,
stanowiacego konsekwencje nieredukowalnej frustracji potrzeb (rynek
oferowanych dóbr jest niewyczerpany, a wykreowana potrzeba posiadania nie ma
realnego odniesienia do rzeczywistych potrzeb jednostki). Potencjalna patologie
procesu urynkowienia stanowi narcyzm, _ycie na pokaz, zgodnie z istniejacymi
i zmiennymi modami.
13 E. Fromm: Ucieczka od wolnosci. Czytelnik, Warszawa 1993, s. 180.
14 por. E. Wysocka: Dogmatyzm. W: T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. ak,
t. 1, Warszawa 2003, s. 717-722.
13
Podobnie Erik H. Erikson 15 stwierdza, i_ naturalna konsekwencja wytworzenia
sie negatywnej to_samosci, czyli przypisywania sobie złych cech, jest fakt
zawe_enia strategii radzenia sobie, gdy_ jedyna mo_liwoscia poradzenia sobie z ta
sytuacja, jest projekcja owych złych cech na innych, co stanowi zródło wielu
patologii społecznych. Ponadto, mechanizm rytualizacji ideologicznej dokonujacej
sie w grupie, do której jednostka chce przynale_ec (grupa odniesienia), mo_e
spowodowac silny totalizm, a wiec slepe i fanatyczne posłuszenstwo i poda_anie
za tym, co wydaje sie jedynie słuszne, i w konsekwencji powoduje odrzucenie
wszystkiego, co ró_ni sie od przyjetych zasad i wartosci (nasilenie stereotypów
i uprzedzen wobec innych ludzi).
Problem ludzkiego _ycia pojawia sie zatem wówczas, jesli zadajemy sobie
pytanie o to - po co i dlaczego _yjemy, czyli co nadaje _yciu sens. Wyłaczajac
racjonalna argumentacje - mo_na za Erichem Frommem stwierdzic, i_ ka_dy z nas
da_y do szczescia, które ró_nie mo_e byc realizowane, co w sensie podstawowym
wia_e sie z natura ludzkich potrzeb, których realizacja nadaje _yciu sens i jest
zródłem celów _yciowych 16. Mo_na te_ zało_yc, i_ brak ich zaspokojenia stanowi
zródło cierpienia, które biorac pod uwage nature człowieka, stanowi stan przezen
niepo_adany. Znajduje to odzwierciedlenie w swoistej doktrynie, która
współczesnie (w ponowoczesnosci) została podniesiona do rangi
uprawomocnionej zasady, mówiacej, i_ szczescie (jako synonim dobrego _ycia
prowadzacego do rozwoju) zdobywac nale_y „bez trudu i bólu” lub z minimalnym
ich wymiarem, czyli łatwo, bez wysiłku i bezstresowo, a tak_e z eliminacja
zewnetrznego narzucania i dyscypliny (antyautorytaryzm jako wyznacznik realizacji
idei wolnosci) 17. Kolejny problem, który pojawia sie w sytuacji rozstrzygania
o ludzkiej kondycji zwiazanej z poczuciem szczescia stanowi tak_e współczesnie
kreowana „kultura posiadania” 18, która jest zjawiskiem wpisanym w nature
człowieka, co uprawomocnia zarówno filozofia, jak i psychologia 19, jednak dzisiaj
reguły posiadania nienaturalnie podniesiono poza ich zakres funkcjonalny,
konieczny do „prze_ycia” (pasywno-receptywna konsumpcja - „jestem tym, co
mam”) 20, co stanowic musi zródło frustracji dla tych, dla których
„ponadfunkcjonalny” stan posiadania jest nieosiagalny. Zreszta nale_y sie
zastanowic - na ile mo_liwosc jego osiagniecia jest warunkiem wyznaczajacym
poczucie szczescia - zwykle bowiem stanowi to jedynie pozór. Wyznacznikiem
dobrostanu (dobrego _ycia prowadzacego do szczescia) jest niewatpliwie przyjecie
modusu istnienia 21, którego egzemplifikacje stanowi formuła „jestem ty, co robie”
(niewyalienowana, czyli nieinstrumentalna aktywnosc) lub „jestem tym, kim jestem”
(niewyalienowana to_samosc).
Erich Fromm 22 wskazał na mo_liwosc wykreowania i przyjecia przez
człowieka stylu _ycia nieproduktywnego (orientacja nieproduktywna)
vs produktywnego (orientacja produktywna). Wsród pierwszych typów prze_ywania
własnego _ycia wyró_nił: orientacje receptywna - przyjmujaca (jednostka
15 E.H. Erikson, Dziecinstwo i społeczenstwo, Rebis, Poznan 1997, s. 273.
16 E. Fromm, O sztuce istnienia, PWN, Warszawa-Wrocław 1997, s. 14.
17 Ibidem, s. 36-40.
18 E. Fromm, Miec czy byc?, Rebis, Poznan 1995, s. 123-145.
19 E. Fromm, O sztuce …, op. cit., s. 97-125.
20 Ibidem, s. 113.
21 Ibidem, s. 130, por. E. Fromm, Miec…., op. cit., s. 146-173.
22 E. Fromm, Niech sie stanie człowiek. Z psychologii etyki, PWN, Warszawa-Wrocław 2000, s. 51-99.
14
kontrolowana jest przez swiat zewnetrzny, któremu musi sie podporzadkowac, by
otrzymac oczekiwane gratyfikacje - uległosc, wiez masochistyczna), orientacje
eksploatatorska - bioraca (jednostka tak_e kontrolowana jest przez swiat
zewnetrzny, ale pozyskuje oczekiwane gratyfikacje siła i „podstepem”, czyli
manipulujac innymi - dominacja, władza nad innymi - wiez sadystyczna),
orientacje tezauryzatorska - zabezpieczajaca (jednostka kontrolowana jest
„wewnetrznie” przez gromadzenie ró_nych dóbr, determinowana jest lekiem przed
poczuciem braku, zas „gromadzenie” stanowi podstawe poczucia bezpieczenstwa,
stad nieumiejetnosc dzielenia sie nimi - egocentryzm, izolacja, brak wiezi z innymi,
lub tendencje niszczycielskie, agresywne), oraz orientacje merkantylna -
wymieniajaca (kontrolowana przez kalkulacje wymiennej wartosci towarów
dostepnych na rynku kulturowym - konsumpcjonizm, instrumentalizm, materializm,
brak silnych, emocjonalnych wiezi z innymi - odizolowanie sie polegajace na
powierzchownosci kontaktów). Orientacja produktywna ma charakter spontaniczny
i twórczy, wia_e sie ze swiadomoscia siebie i poszukiwaniem wiezi z innymi
nasyconych głebokimi emocjami, które oparte sa na miłosci i wzajemnosci,
skłonnosci do „dawania i dzielenia sie”, cechuje ja troska o innych (allocentryzm,
prospołecznosc), odpowiedzialnosc za siebie i za innych, szacunek wobec innych
ludzi, poszanowanie ich godnosci, wolnosci i prawa do realizacji ich potrzeb,
da_enie do zdobywania samowiedzy i wiedzy o swiecie, otwartosc umysłu na
„nowe” i „inne”, szacunek i tolerancja odmiennosci, co ogólnie przejawia sie
w da_eniu do samodoskonalenia i samorealizacji, która jednak jest niemo_liwa bez
udziału innych (wiez). Oczywistoscia jest, i_ _ycie człowieka wyznaczane jest
wszystkimi cechami charakterologicznymi wpisanymi w orientacje nieproduktywne,
gdy_ człowiek - by móc przetrwac - musi byc zdolny do przyjmowania rzeczy od
innych, zabierania, oszczedzania i wymiany, podporzadkowania sie autorytetowi,
przewodzenia innym, przebywania w samotnosci i obrony swych racji, jednak_e
dopiero zdecydowana dominacja okreslonych tendencji stanowi o ich
destrukcyjnosci wobec ludzkiego _ycia i rozwoju, gdy_ ka_da z nieproduktywnych
orientacji _yciowych ma swe aspekty - pozytywny i negatywny. Obie orientacje
_yciowe zatem zdecydowanie ró_nicuja przebieg ludzkiego rozwoju, co zale_y
jednak od ich nasilenia: nieproduktywne zawsze dezintegrowac beda ludzkie _ycie,
produktywna ma zawsze charakter prorozwojowy, integrujacy jednostke
wewnetrznie i stanowiac podstawe integracji ze swiatem.
Dylematy to_samosciowe młodzie_y - kilka egzemplifikacji
empirycznych
„Dzis centralnym problemem jest nadal identyfikacja, a wiec pytanie, z jaka
przeszłoscia, terazniejszoscia i przyszłoscia mo_e sie uto_samic młody człowiek
szukajacy ideałów”.
(M. Mead)
Młodzie_ stanowiaca podmiot badan (uczniowie liceów ogólnokształcacych z
czterech miast Slaska - Gliwice, Sosnowiec, Katowice, Tarnowskie Góry), uzyskała
ju_ podstawowa swiadomosc własnej osoby i potrafi okreslic, przynajmniej ogólnie
własny status to_samosciowy. Badaniami objeto 181 uczniów klas I-III (klasa I -
n=70, 38,7%; klasa II - n=86, 47,5%; klasa III - n=25, 13,8%), wsród których
przewa_ały w niewielkim stopniu dziewczeta (n=94, 51,9%), nad chłopcami (n=87,
48,1%). Badania sonda_owe, z wykorzystaniem ankiety audytoryjnej, stanowiły
15
element szerzej zakrojonych badan dotyczacych doswiadczania _ycia w młodosci.
Przeprowadzono na przełomie marca i kwietnia 2007 roku.
Naturalna konsekwencje doswiadczanego przez młodzie_ kryzysu
rozwojowego moga stanowic ró_ne stany jej indywidualnej to_samosci,
sprowadzone w do dwu kategorii: to_samosc zintegrowana, prorozwojowa (spójna,
utrwalona, zintegrowana wewnetrznie i ze swiatem) oraz ró_ne formy to_samosci
zdezintegrowanej, destrukcyjnej rozwojowo, czyli:
a) to_samosci negatywnej, nieefektywnej która wyznacza poczucie
posiadania wielu złych cech („Ja nie jestem OK.”), co hamuje mo_liwosc pełnej
realizacji siebie, indolentna, sztywna, zafiksowana, wyzwalajaca zachowania
regresywne, powodujaca zanik autokontroli i autonomii, stad zafiksowanie na
pewnym okresie rozwojowym (osobowosc ubo_ejaca i nerwicowa - „ja
negatywne”)23,
b) to_samosci opozycyjnej, która wia_e sie z realizacja wartosci
odrzucanych w danym kregu kulturowym („Ty nie jestes OK.”), co wynika
z przyjecia motywacji odwetowej, stanowiacej efekt usilnych prób zapanowania
nad własna niekorzystna sytuacja - pozytywne propozycje rozczarowuja,
autorytety przestaja byc uznawane, marginalizacja społeczna, degradacja
psychiczna i fizyczna,
c) dyfuzji to_samosci, co wyznacza brak poczucia spójnosci i integralnosci
pełnionych ról i niezdolnosc ich scalenia, brak poczucia ciagłosci i bycia tym
samym, oraz niemo_nosc odpowiedzi na pytanie „kim sie jest” i „dokad sie
zmierza”, gdy_ ogranicza to niezdolnosc do dokonywania samodzielnych wyborów
(„Ja rozproszone”),
d) to_samosci lustrzanej, odbitej, wia_acej sie z bezposrednim
przejmowaniem przypisanej przez otoczenie to_samosci, tworzonej na bazie opinii
osób znaczacych, bez indywidualnej kreacji, stad odpowiedz na pytanie „kim
jestem” i „dokad zmierzam” jest lustrzanym odbiciem osobowosci innych ludzi lub
wyznaczanej społecznie jej wersji („Ja skonformizowane”),
e) to_samosci odroczonej, ambiwalentnej, niestabilnej, niedookreslonej,
wynikajacej z dostrzegania wielu mo_liwosci autokreacji, ale bez zdolnosci
dokonania wyboru jednej z nich („Ja indolentne”), co stanowic mo_e wynik
niemo_nosci pełnej autokreacji, z powodu stygmatyzujacych oczekiwan
społecznych 24.
Wyodrebnione typy zaburzen to_samosci, były podstawa okreslenia
indywidualnych problemów zwiazanych z identyfikacja to_samosciowa: „ja
indolentne” - to_samosc odroczona, „ja skonformizowane” - to_samosc lustrzana,
odbita, „ja nieefektywne” - to_samosc negatywna, zdeprecjonowana wewnetrznie,
z lokalizacja winy w sobie, „ja rozproszone” - dyfuzja to_samosci, niemo_nosc
dokonania wyboru własnej drogi, „ja opozycyjne” - to_samosc negatywna,
23 E. H. Erikson, To_samosc a cykl _ycia, Zysk i S-ka, Poznan 2004, E. H. Erikson, Dziecinstwo
i społeczenstwo, Rebis, Poznan 1997.
24 J.E Marcia., Development and validation of ego-identity status, “Journal of Personality and Social
Psychology” 1966, t. 3, s. 551-558, J.E. Marcia, Ego-identity status: relationship to change in selfesteem,
maladjustment and authoritarianism, “Journal of Personality” 1967, t. 35, s. 119-133, za
J. Kozielecki, Psychologiczna teoria samowiedzy, PWN, Warszawa 1986, s. 314, 328, H. Mamzer,
op.cit, , s. 77, E. Wysocka, Strategie radzenia sobie z kryzysem w wartosciowaniu oraz konsekwencje
i wybrane wyznaczniki zjawisk kryzysowych wsród młodzie_y akademickiej, „Auxilium Sociale” 2005,
nr 2, s. 210-214.
16
z lokalizacja winy w swiecie, oraz to_samosci niezaburzonej, czyli „ja
zintegrowanego” - to_samosc ugruntowana, utrwalona, wewnetrznie spójna
i zewnetrznie zaadoptowana), dokonywanych przez młodzie_ szkół srednich
(tab. nr 1-2, rys. nr 1).
Tabela nr 1. Typy to_samosci charakterystyczne dla młodzie_y szkół srednich
(N=181).
TYP TO_SAMOSCI N % Ranga
„ja indolentne” - to_samosc odroczona 39 21,55 2
„ja skonformizowane” - to_samosc lustrzana 17 9,39 5
„ja negatywne - nieefektywne” - to_samosc negatywna
wewnetrznie
16 8,84 6
„ja rozproszone” - dyfuzja to_samosci 34 18,78 3
„ja opozycyjne” - to_samosc negatywna zewnetrznie 28 15,47 4
„ja zintegrowane” - to_samosc spójna, utrwalona 47 25,97 1
Razem 181 100,0
Podstawowe identyfikacje to_samosciowe badanej młodzie_y wyznaczane sa
przez dominujaca to_samosc zintegrowana, spójna wewnetrznie i zintegrowana ze
swiatem zewnetrznym, zracjonalizowana (25,97%), oraz triade to_samosciowa
opisujaca zdezintegrowane wewnetrznie „ja”, czyli to_samosc odroczona,
ambiwalentna, niestabilna, niedookreslona, wynikajaca z dostrzegania wielu
mo_liwosci autokreacji, ale bez zdolnosci dokonania wyboru jednej z nich
(21,55%), to_samosc rozproszona, zwiazana z dyfuzja to_samosci (18,78%),
z widoczna tak_e komponenta opozycyjnosci, czyli negacja zewnetrznego swiata
(15,47%). Wskazuje to jednoczesnie, i_ młodzie_ wybiera ró_ne strategie
adaptacyjne: głównie racjonalne (refleksyjny konformizm), zas w mniejszym
stopniu emocjonalne (bunt), lub adaptacje przez deprecjacje „wewnetrznego ja”.
Biorac pod uwage konsekwencje rozwojowe wynikajace ze sposobu
kształtowania sie to_samosci („ja” zintegrowane, prorozwojowe vs
zdezintegrowane, destrukcyjne rozwojowo), i potencjalny mechanizm jej integracji
vs dezintegracji (dezintegracja wewnetrzna vs zewnetrzna, bezrefleksyjnosc) lub
wsparcia autokreacji (autorefleksja, swiadomy wybór), uzyskano nastepujace
wyniki (tab. nr 2, rys. nr 1).
Tabela nr 2. Kategorie to_samosci - konsekwencje rozwojowe i mechanizmy
kształtowania sie (N=181).
Formy to_samosci N %
To_samosc pozytywna rozwojowo 47 25,97
To_samosc destrukcyjna rozwojowo 134 74,03
RAZEM 181 100,00
To_samosc zdezintegrowana wewnetrznie 89 49,17
To_samosc niezintegrowana ze swiatem 28 15,47
To_samosc autorefleksyjna (swiadomie kreowana) 47 25,97
To_samosc bezrefleksyjna (zapo_yczona) 17 9,39
RAZEM 181 100,00
17
Zdecydowanie dominuja tu - jak widac - deklarowane wersje to_samosci
o charakterze destrukcyjnym rozwojowo (74,03%), nad prorozwojowymi (25,97%),
przy czym zwiazane sa one głównie z dezintegracja wewnetrzna (49,17%),
znaczaca jest te_ dezintegracja zewnetrzna - bunt, opozycja (15,47%), zas
najmniej widoczne jest bezrefleksyjne i zapewne oportunistyczne wtopienie sie
w tło socjalizacyjne (9,39%).
Rysunek nr 1. Ogólne kategorie to_samosci - konsekwencje i mechanizmy
adaptacyjne (N=181).
25,97
74,03
49,17
15,47
25,97
9,39
0
20
40
60
80
100
prorozwojowa
destrukcyjna
dezintegracja
wewnetrzna
dezintegracja
zewnetrzna
autorefleksyjna
bezrefleksyjna
Sprawdzono tak_e podstawowe społeczno-kulturowe identyfikacje to_samosciowe
młodzie_y, zdajac sobie sprawe, i_ przyjete dla ich oceny wskazniki sa dosyc
powierzchowne. Przyjeto zatem 11 ogólnych kategorii identyfikacji (wskaznik
formalny; tab. Nr 3) i sprawdzono, czy deklarowane identyfikacje to_samosciowe
realizowane sa w praktyce (moc regulacyjna). Posłu_ono sie tu prostym
wskaznikiem realizacji deklarowanych podstawowych identyfikacji
to_samosciowych, a mianowicie deklaracja dalszych planów _yciowych młodzie_y,
zwiazanych z potencjalna emigracja (tab. nr 4, rys. nr 2).
Dokonana analiza podstawowych identyfikacji społeczno-kulturowych, które
wia_a sie z przynale_noscia do pewnych zbiorowosci i grup społecznych, o ró_nym
poziomie ogólnosci, czyli ulokowanych strukturalnie w obrebie grup osobistego
i symbolicznego uczestnictwa, co stanowi formalny wyznacznik to_samosci
społeczno-kulturowej (tab. nr 3), wskazuje na pewne specyficzne prawidłowosci.
Podstawowe identyfikacje zwiazane sa zatem z rola rodzajowa - płec
(T:N=24,86, ranga 1) i poczuciem bycia obywatelem polskim (T:N=12,92, ranga 2),
które wyparły identyfikacje rodzinna (T:N=11,93, ranga 3) i rówiesnicza (T:N=9,06,
ranga 4). Na dalszym miejscu, ale wa_na, jest dla młodzie_y etnicznosc jako
kategoria to_samosciowa (T:N=8,05, ranga 5). Wydaje sie to dosyc oczywiste,
biorac pod uwage własciwosci rozwojowe badanej młodzie_y, co wia_e sie
z osłabieniem rodziny jako grupy znaczacej i wzmocnieniem grupy rówiesniczej
jako grupy odniesienia dla kształtowania własnej to_samosci. Identyfikacja
rodzajowa i obywatelska zas wydaja sie najwa_niejsze ze wzgledu na
indywidualne (płec) i społeczne (obywatel polski) ulokowanie własnej osoby,
18
majace charakter obiektywny (jestem w sposób naturalny kobieta vs me_czyzna
i obywatelem danego kraju). Mniejsze znaczenie etnicznosci (jestem Polakiem)
wia_e sie zapewne ze swoiscie motywowana deprecjacja polskiej tradycji
narodowej, jako kategorii identyfikacyjnej mniej znaczacej w zglobalizowanym
swiecie i w sytuacji integracji europejskiej (T:N=2,35, ranga 11).
Tabela nr 3. Kategorie identyfikacji społeczno-kulturowych wsród młodzie_y szkół
srednich (N=181)
Autocharakterystyka Tak Nie Stos. Ranidentyfikacyjna
n % n % T:N ga
Członek własnej rodziny 167 92,3 14 7,7 11,93 3
Członek społecznosci szkolnej 156 86,2 25 13,8 6,24 6
Członek grupy rówiesniczej -
własnego pokolenia
163 90,1 18 9,9 9,06 4
Reprezentant własnej płci
(kobieta - me_czyzna)
174 96,1 7 3,9 24,86 1
Członek społecznosci regionalnej
(miasto, miejscowosc)
134 74,0 47 26,0 2,85 10
Członek społecznosci narodowej
(jestem Polakiem)
161 89,0 20 11,0 8,05 5
Obywatel polski 168 92,8 13 7,2 12,92 2
Członek społecznosci
europejskiej
139 76,8 42 23,2 3,31 7
Obywatel swiata 136 75,1 45 24,9 3,02 8
Osoba przywiazana do polskiej
tradycji narodowej
127 70,2 54 29,8 2,35 11
Osoba przywiazana do wartosci
katolickich, chrzescijanskich
135 74,6 46 25,4 2,93 9
Kolejna kategoria identyfikacyjna - członek społecznosci szkolnej (T:N=6,24,
ranga 6), jest dosyc znaczaca, ale swoiscie zapewne „filtrowana” przez stosunek
do szkoły traktowanej przez młodzie_ jako instytucja totalna 25. Pozostałe kategorie
identyfikacyjne - członek społecznosci europejskiej (T:N=3,31, ranga 7) i obywatel
swiata (T:N=3,02, ranga 8) sa mniej wa_ne, co determinowane jest zapewne
wiekszym dystansem psychologicznym wobec tych kategorii społecznopolitycznych.
W najmniejszym stopniu młodzie_ wybiera wartosci religijne jako
zródło kształtowania własnej to_samosci (T:N=2,93, ranga 9), co swiadczy
o znacznej deprecjacji sfery religijnej w zakresie wpływów socjalizacyjnych, a tak_e
jeszcze silniej odrzuca identyfikacje regionalne (T:N=2,85, ranga 10), co z jednej
strony swiadczy o słabo zaznaczajacej sie integracji ze społecznoscia lokalna,
a z drugiej wynika czesciowo zapewne z odrzucenia kategorii etnicznosci jako
znaczacej dla procesu kształtowania sie to_samosci indywidualnej, choc hipoteza
ta postawiona jest ad hoc.
25 E. Wysocka, Przejawy, mechanizmy i skutki marginalizacji społecznej - w perspektywie
doswiadczania własnego _ycia przez młodzie_, Bydgoszcz, w druku, por. E. Goffman, Charakterystyka
instytucji totalnych, (w:) Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii
zachodniej, (wybór i tłum.) W. Derczynski, A. Jasinska-Kania, J. Szacki, PWN, Warszawa 1975.
19
Plany _yciowe młodzie_y zwiazane z emigracja, jako wskaznik realizacji
i potwierdzania identyfikacji to_samosciowych (tab. nr 4), wskazuja na słabe
identyfikacje narodowe, zwiazane z etnicznoscia, polskoscia, gdy_ znaczaca grupa
(41,44%) deklaruje potencjalna lub zdecydowana chec emigracji wzglednie stałej.
Obejmuje to w przybli_eniu te grupe młodzie_y, która odrzuca identyfikacje
narodowa i identyfikacje z polska tradycja narodowa.
Tabela nr 4. Plany _yciowe młodzie_y zwiazane z emigracja jako wskaznik
identyfikacji narodowej (N=181).
Charakter emigracji n %
Emigracja stała ze wzgledu na warunki _ycia w Polsce
(polityka, kultura, układy społeczne)
28 15,47
Emigracja stała z powodów czysto ekonomicznych 7 3,87
Emigracja czasowa dłu_sza (pozostanie uzale_nione
od sposobu funkcjonowania)
39 21,55
Emigracja czasowa, krótka (wyłacznie zarobkowa) 49 27,07
Pozostanie w Polsce niezale_nie od warunków w kraju 41 22,65
Inne: Doswiadczenie i poznanie swiata (n=3)
Brak zdecydowania (n=7)
Kariera miedzynarodowa (n=1)
Koniecznosc wyjazdu (n-6)
17 9,39
Razem 181 100,0
Znaczaca grupa młodzie_y, która deklaruje jako mo_liwa w swych planach
_yciowych emigracje czasowa (35,91%), kieruje sie w swoich wyborach motywacja
instrumentalna, co wia_e sie z postrzeganiem własnej sytuacji ekonomicznej
i zawodowej jako przyszłosciowo niepewnej. Najmniej osób wskazuje na
pozostanie w Polsce, niezale_nie od warunków w niej panujacych (22,65%), co
mo_na traktowac jako wskaznik silnej narodowej identyfikacji.
Rysunek nr 2. Plany _yciowe młodzie_y jako wskaznik identyfikacji narodowej
(N=181).
41,44
35,91
22,65
0
10
20
30
40
50
emigracja
potencjalnie
stała
emigracja
czasowa
pozostanie
w Polsce
20
Refleksja koncowa
„W kulturze podkreslajacej wartosc człowieka kształtujacego siebie
indywidualnie, szczególne niebezpieczenstwo stanowi idea syntetycznej
osobowosci, polegajaca na tym, _e jestescie tym, kim sie wydajecie, lub tym, co
mo_ecie kupic.”
(E.H. Erikson)
Młodzie_ stanowi niewatpliwie kategorie społeczna niejednorodna, która wie,
_e trzeba walczyc, ale nie zawsze wierzy, _e mo_e w tej walce zwycie_yc, czy
mo_e mniej kategorycznie te kwestie ujmujac - ma poczucie ograniczonych szans
rozwojowych w warunkach _ycia jej danych. Paradoksalnie bowiem stanowi grupe
marginalizowana społecznie, ze wzgledu na jej atrybuty osobowosciowe (bunt,
opozycyjnosc, negacja zastanego systemu) i społecznie ograniczone zasoby
pozwalajace na „wchłoniecie” nowych, pełnoprawnych członków społeczenstwa
w pule np. zawodowych ról, co decyduje o mo_liwosci osiagniecia pełni
samodzielnosci. Jednoczesnie, co stanowi swoisty paradoks, młodzie_ stanowi
grupe powszechnie waloryzowana pozytywnie. Wia_e sie to jednak, jak sadze,
z pozytywnym waloryzowaniem kategorii młodosci (a nie młodzie_y jako grupy
społecznej), która stanowi wartosc autoteliczna i powszechnie po_adana we
współczesnym systemie kulturowym.
Kwestie zwiazane z to_samoscia, a głównie z rozwiazaniem problemów
wpisujacych sie w młodzienczy kryzys to_samosciowy, sa niezmiernie wa_ne ze
wzgledów wychowawczych, a głównie kreowania człowieka podatnego na
zagro_enia vs zdolnego i odpornego na zagro_enia, czyli bezradnego vs zdolnego
do działania. Wsród czynników decydujacych o wykreowaniu sie wzoru człowieka
samodzielnego, kreatywnego i samorealizujacego sie, wymienia sie zwykle cztery
niezbedne elementy: swiadomosc i to_samosc, poczucie sprawstwa
i odpowiedzialnosc. Problemy z to_samoscia, a głównie sposób ich rozwiazania,
decyduje bowiem o całym losie człowieka, czyli o całej jego dalszej biografii,
a konkretyzujac, o tym, w jaki sposób człowiek prze_yje własne _ycie, jak rozliczy
swój bilans indywidualny, oraz to na ile bedzie społecznie u_yteczny, czy te_
bedzie społecznym obcia_eniem dla innych. Problemy te nie moga zatem umykac
z pola zainteresowan wychowawców, nauczycieli, czyli generalnie dorosłych,
którzy musza podjac niełatwe zadanie wspomagania rozwiazywania naturalnych
kryzysów rozwojowych młodego pokolenia, kształtowania warunków rozwojowych
nie stanowiacych dlan dodatkowej blokady rozwojowej, a przy tym takiego
ukierunkowania celów wychowania, które wia_a sie z kreowaniem indywidualnej
to_samosci pewnej siebie, stad nie reagujacej obronnie na to_samosc „inna” - co
zgodne jest z idea tolerancji wobec odmiennosci, której realizacja mo_liwa jest
dopiero wówczas, gdy okreslimy pierwotnie siebie, budujac to_samosc
indywidualna, nieskonfliktowana wewnetrznie i zewnetrznie (spójna wewnetrznie
i nieopozycyjna wobec zró_nicowanego swiata społecznego).