1. Metody datowania archeologicznego

Chronologia: nauka o mierzeniu i ustalaniu czasu, ustalanie kolejności występowania po sobie zjawisk i wydarzeń w przeszłości

Datowanie względne/relatywne: określenie relatywnej pozycji chronologicznej (starszeństwa) danego obiektu, warstwy; dotyczy datowania zdarzeń, zjawisk lub znalezisk archeologicznych ze względu na następstwo czasowe, bez umiejscowienia ich w jednostkach czasowych, potocznie chronologia względna ustala, co jest starsze od czegoś innego.

Pojęcia:

• terminus post quem: na podstawie datującego znaleziska możemy jedynie powiedzieć, że obiekt lub warstwa z nim związana jest mu współczesna lub późniejsza,

• terminus ante quem: obiekt lub warstwa jest ograniczona z góry lub przecięta przez późniejsze datowane warstwy lub konstrukcje, termin mówi, że dany obiekt powstał przed jakimś konkretnym momentem w czasie, nie określa, kiedy dokładnie.

Christian Tomsen Kustosz 1817/18 miał problem z uporządkowaniem wzorów, założył, że najwcześniejszy był kamień później brąz i żelazo

Metody datowania względnego:

1. metoda stratygraficzna - zasada superpozycji warstw, jeżeli jedna warstwa spoczywa na drugiej to dolna warstwa musiała powstać przed powstaniem górnej, artefakty znalezione niżej są starsze niż te położone wyżej, określa bezwzględne starszeństwo i względną chronologię, analiza doprowadza do powstania sekwencji od najgłębszych do najbliższych powierzchni warstwy; wyróżniamy:

• stratygrafia wertykalna - warstwy artefaktów, zaburzenia możliwe poprzez działalność człowieka, zwierząt, sekwencje chronologiczne,

• stratygrafia horyzontalna - przecinanie się na tym samym poziomie zagłębionych w pierwotną powierzchnie gruntu obiektów,

• metoda typologiczna - ewolucja zabytków od prostoty do doskonałości, ciągi rozwojowe, stosowana po 1859 roku po opublikowaniu dzieła C. Darwina O pochodzeniu gatunków; założenia: artefakty z danego obszaru charakteryzują się takimi samymi cechami, są sobie współczesne i mogą być zgrupowane razem, zmiany „stylu” wykonania następują powoli i stopniowo, prowadząc do wytworzenia się coraz doskonalszych form,

• metoda porównawcza - poszukiwanie dobrze datowanych analogii (przedmiotów pokrewnych lub identycznych pod względem kształtu, stylu dekoracji, technik wytwarzania) do zabytku, którego wiek chcemy określić, analiza stylistyczna dzieł sztuki, gdzie kryterium datującym mogą być przedstawione, fryzury czy układ ciała, ustalenie sekwencji zmian stylistycznych,

• seriacje - datowanie zespołów zabytków o wspólnych elementach, np. ceramika, ustalenie sekwencji chronologicznych poszczególnych typów zabytków na podstawie zmian częstotliwości występowania ich w czasie użyta w XIX w. przez Petriego w czasie prac wykopaliskowych w Egipcie,

• metoda numizmatyczna, datowanie przy pomocy importów - datowanie przy pomocy odnalezionych monet, terminus post quem; warstwa lub obiekt, w którym się znajdowały nie są wcześniejsze niż data emisji konkretnej monety,

• paleografia - rozwój cech graficznych pisma (kształt liter), które zmienia się wraz z upływem lat, określanie czasu w przybliżeniu,

• kolagenowa (określanie względnego wieku kości) - metoda oparta na zmianach chemicznych, określenie starszeństwa kości na jednym stanowisku (w tych samych warunkach klimatycznych), rozkład protein (kolagen) występujących w kościach, wyznacznikiem ilości białka jest zawartość azotu która w kościach współczesnych wynosi 4%, proces zależy od temperatury, wilgotności i chemicznego składu otaczających kości warstw,

• paleozoologia - odtwarzanie dawnej fauny, reakcje na zmiany klimatu: migracje, zmiany ewolucyjne, wymieranie, analiza szczątków,

• paleobotanika - odtwarzanie dawnej flory, analizy pyłkowe - badania palinologiczne przedmiotem są ziarna pyłków i zarodników roślin, analiza makroszczątków nasion owoców i liści, rekonstrukcja klimatu (na podstawie makroszczątków okrzemki, glony, grzyby), analiza pozostałości organizmów zwierzęcych,

• metoda oznaczania stosunku izotopów tlenu ¹⁶O/¹⁸O - dla określania panującej w przeszłości temperatury, wykorzystuje się zmienność stosunku izotopów tlenu ¹⁶O/¹⁸O zawartych w osadach głębokomorskich i jeziornych oraz w naciekach jaskiniowych i odwiertach lodowcowych, powodem zmian jest - frakcjonowanie izotopowe: lżejsze zawierające ¹⁶O cząsteczki wody parują łatwiej dzięki czemu następuje wzbogacenie pary wodnej w atmosferze o izotop ¹⁸O dzięki czemu względny wzrost zawartości izotopu ¹⁸O w wodzie, wzbogacona para wodna przenoszona przez wiatr gromadzi się w postaci opadów w rejonach polarnych, w okresie zlodowaceń ¹⁶O uwięzione w lodowcach w konsekwencji wody oceanów wykazywały większą zawartość ¹⁸O, w okresie topnienia lodowców uwalnianie ¹⁶O i proporcje obu izotopów w wodzie uległy zmianom,

• metoda kartograficzna (zonograficzna) - badanie zasięgu przestrzennego określonych wytworów ulegającego zmianom w czasie,

• metoda zespołów zwartych/znalezisk: metoda ta przyjmuje, że wytwory współwystępujące ze sobą w zespołach (groby i skarby) o układzie niezaburzonym są sobie współczesne; zespoły zwarte układają się często w różnowiekowych strefach, których badanie pozwala na grupowanie zespołów chronologicznie bliskich; powstały w wyniku jednorazowego aktu działalności ludzkiej, przedmioty odnajdywane w grobach były użytkowane w tym samym czasie nie musiały być wytworzone w tym samym okresu, datacja na podstawie najmłodszego znajdującego się tam przedmiotu, ustalenie post quem.

Datowanie bezwzględne(absolutne): odnosi się bezpośrednio do dat kalendarzowych, określenie wieku badanego zjawiska w latach kalendarzowych.

Metody datowania bezwzględnego:

1. datowanie historyczne, kalendarze - analiza starożytnych przekazów prawnych, rekonstrukcja lat panowania, szukanie punktów zaczepienia, badanie zjawisk astronomicznych, które były odnotowywane w starożytnych cywilizacjach,

• chrześcijanie - 1 r.,

• Majowie - 3114 r. p.n.e.,

• Grecy - 776/775 r. p.n.e.,

• Rzymianie 754/753 r. p.n.e.,

• Egipt, Dioklecjan - 294 r.,

• Muzułmanie - 622 r.,

• Żydzi - 3761 r. p.n.e.,

• metoda radiowęglowa - oparta na pomiarze proporcji między izotopem promieniotwórczym węgla ¹⁴C a izotopami trwałymi ¹²C i ¹³C; chronometria radiowęglowa, opracowana w latach 1940/50 przez Willarda Libby'ego, analiza ilości ¹⁴C w badanych próbkach który powstaje w górnych warstwach atmosfery pod wpływem bombardowania atomów azotu neutronami tworzącymi się na skutek promieniowania kosmicznego, atomy węgla ¹⁴C łączą się z tlenem tworząc dwutlenek węgla CO₂, który rozchodzi się w wodzie i atmosferze, jest on asymilowany przez rośliny i jako pożywienie dostaje się do organizmów zwierzęcych, poziom ¹⁴C ulega zmianie w momencie śmierci organizmu następuje zmniejszanie się ilości izotopu w jego szczątkach od tego momentu liczony czas określany tą metodą, datowanie pozostałości organicznych, materiałów nieorganicznych zawierających węgiel (nacieki jaskiniowe), czas połowicznego rozpadu 5730+-40lat, data podawana z marginesem błędu; odchylenie standardowe, które powstaje w procesie pomiarów laboratoryjnych, ilość powstającego w górnych warstwach atmosfery ¹⁴C nie jest jednak stała, zależy od aktywności Słońca, promieniowania kosmicznego, zmian ziemskiego pola magnetycznego, ingerowanie ludzi w środowisko naturalne, odmienne reakcje chemiczne w organizmach, by daty radiowęglowe były wiarygodne trzeba przeliczać je na daty kalendarzowe za pomocą krzywych kalibracyjnych,

• metoda potasowo-argonowa - opiera się na zjawisku powolnego rozpadu izotopu potasu ⁴⁰K, w czasie którego powstaje ⁴⁰Ca i gaz Argon ⁴⁰Ar, zawartość argonu w minerale podstawą do datowania, próbkę o wadze 10g stapia się w próżni i oddziela argon od innych gazów, określanie wieku skał magmowych, skał osadowych, powstających podczas wybuchu wulkanów,

• metoda uranowo-torowa - wykorzystywanie rozpadu uranu, toru i protaktynu występują w kwaśnych skałach magmowych, przedostają się w procesie wietrzenia, uran gromadzi się w wodzie jest wytrącany wraz z węglami lub razem z nimi pobierany przez żyjące organizmy następnie gromadzi się w skorupkach wapiennych i rafach koralowych od tego momentu rozpad promieniotwórczy, metoda stosowana do ustalenia wieku nacieków jaskiniowych i korali morskich, datowanie kości kopalnych, torfów,

• metoda termoluminescencyjna - badanie wieku piasku przez emitowanie energii świetlnej podgrzanego kwarcu i cyrkonu - datowanie ceramiki, w ceramice znajdują się drobne ziarna minerałów o własnościach termoluminescencyjnych; minerały te są pobudzane promieniowaniem tła, a pobudzone po podgrzaniu świecą, ilość wydzielonego światła jest proporcjonalna do pochłoniętego promieniowania jonizującego,

• metoda optyczna - datowanie materiałów posiadających siatkę krystaliczną, wystawionych w przeszłości na działanie słońca, możliwość datowania złóż eolicznych,

• metoda elektronowego rezonansu paramagnetycznego - określenie pochłoniętej dawki promieniowania, datowanie zębów, muszli, kalcytu, dolomitu, kwarcu,

• metoda trakowa - badanie śladów samorzutnego rozszczepienia jąder uranu ²³⁸U w wyniku czego powstają dwa fragmenty z dużą energią oddalające się od siebie wywołując wzdłuż toru swego przemieszczania przesunięcia atomów i pozostawiając ślady traki, datowanie stanowisk wczesnopaleolitycznych, późniejsze wyroby szklane, glazura, minerały, popioły wulkaniczne,

• dendrochronologia - jedna z najdokładniejszych metod bezwzględnych, rozwinięta w USA przez Douglasa, datowanie obiektów i znalezisk archeologicznych oparte na analizie rocznych przyrostów słoi i pierścieni drzew, każdy rok pozostawia ślad w postaci pierścienia, drzewa z klimatu umiarkowanego - po zimie następuje przyrost komórek powstających z tkanki twórczej znajdującej się między drewnem a łykiem, komórki jasne duże o cienkich ścianach powstają wiosną, latem zaś ciemne o grubych ścianach, mniejsze, najbardziej przydatne są dęby i sosny; przyrosty drzew zależny jest od warunków klimatycznych(wilgotność, temperatura); istnieje możliwość datowania momentu ścięcia drzewa z dokładnością do roku i sezonu; pobiera się do badań próbki 50. pierścieni, pobieranie serii próbek z każdego przeznaczonego do datowania obiektu; możliwe jest badanie drzew dobrze zachowanych i zwęglonych; stosunek przyrostu umieszczony jest na mapie dendrochronologii; mapa drzew z tego samego regionu; wady to: określenie momentu ścięcia i daty odnoszą się tylko do określonego drzewa; zalety to: badanie grodzisk wczesnopiastowskich 920-940r. dzięki czemu dowiadujemy się że Leszek, Siemomysł i Siemowit byli twórcami państwa, badania w Biskupinie w VIII wieku drzewa ścinano w zimie, jednorazowy akt osadniczy,

• warwochronologia - oparcie na rocznych cyklach przyrodniczych, badanie osadów na dnie jezior i płytkich mórz w miejscach byłych lodowców, grubość warstwy zależna jest od warunków klimatycznych, w latach chłodnych jest cieńsza natomiast w ciepłych grubsza (lodowiec wtedy topił się szybciej), autorem jest Gerard De Geer szwedzki geolog,

• ultradźwiękowe datowanie kości - zmniejszanie się szybkości rozchodzenia się ultradźwięków wraz z upływem czasu i mineralizacją kości.

Względne kalibrowane metody datowania:

1. metoda paleomagnetyczna/geomagnetyczna - rejestrowane w glinach i lawie, natężenie i orientacja ziemskiego pola magnetycznego - ceramika

2. racemizacja aminokwasów - metoda datowania względnego kalibrowanego próbek pochodzenia organicznego, może być stosowana do 100 000 lat wstecz, bada się jak duży procent aminokwasów w próbce uległ racemizacji, zakładając, że w momencie zerowym (próbka żywa) 100% aminokwasów było w formie L, szybkość racemizacji zależy od rodzaju aminokwasów, temperatury i innych cech próbki, dlatego metoda ta ogranicza się do poszczególnych stanowisk i musi być kalibrowana metodą radiowęglową,

3. uwodnienie obsydianu - datowanie artefaktów wytworzonych z obsydianu, mierzenie grubości uwodnionej powłoki pod mikroskopem - ceramika, ozdoby, narzędzia,

4. tefrochronologia - datowanie na bazie warstw produktów erupcji wulkanicznych, badanie dna morskiego,

5. petroarcheologia - badania nad surowcami, identyfikacja złóż,

6. metody traseologiczne - badanie śladów użytkowania pozostawionych na przedmiotach, badania chemiczne, identyfikacja substancji organicznych, badania nad formą i techniką produkcji,

7. metoda eksperymentalna - rekonstrukcja wytopu metali i wypalania ceramiki.

Metody zapisu:

• BP- Before Present BP stała Libby'ego 1950

• BCONV- datacja konwencjonalna przed kalibracją

• BC- Before Chrystus

• AD- Anno Domini

2. Ziemie polskie w epoce kamienia

1. Paleolit:

• przybycie homo erectus do terenów dzisiejszej Polski pod wpływem ciepłego klimatu, pierwsze okazy okryto w Trzebnicy oraz w Rusku koło Strzegomia na Dolnym Śląsku, w znajdującej się tam kopalnia kaolinu, znalezione narzędzia pochodzą sprzed 350 tys. lat; homo erectus przywędrował z Afryki do południowo-zachodniej Europy już 1,2 miliona lat temu, a najwcześniejsze znaleziska w środkowej Europie (m. in. na Ukrainie zakarpackiej) datowane są począwszy od ok. 800 tys. lat temu, najprawdopodobniej obozowisko łowców reniferów, usytuowane nad jeziorem lub zatoką rzeczną:

• kultura abwilska: dolnopaleolityczna, najstarsza z wyróżnionych do dziś europejskich kultur człowieka, pojawiła się na obszarze Europy około 700 tys. lat temu; typowym narzędziem tej kultury jest pięściak, jej szerzycielem był człowiek wyprostowany Homo erectus,

• kultura aszelska - jedna z najstarszych kultur paleolitu, rozpoczęła się około 350 tys. lat temu i na niektórych terenach trwała aż do mniej więcej 50 tys. lat temu, artefakty kultury aszelskiej mogą być dziełem trzech gatunków: australopiteka, człowieka zręcznego (homo habilis) i człowieka wyprostowanego,

• kultura klaktońska: narzędzia wytworzone w drodze obróbki odłupków (ostrza, rylce),

• obok drobnych, prymitywnych narzędzi wykonanych z otoczaków, znaleziono kości upolowanych zwierząt, między innymi: łosia, jelenia, dzika, nosorożca, a także zęby szczupaka, co świadczy o tym, że zajmowali się też rybołówstwem,

• rozpoczyna się ewolucja form preneandertalskich i pojawienie się neandertalczyka, granica jest płynna i trudna do wyznaczenia, dlatego są duże sprzeczności z dokładną datacją:

• duża pojemność mózgoczaszki,

• masywna twarz,

• żuchwa ze słabo wyrażonym podbródkiem,

• nieproporcjonalność ciała ( krótkie przedramię w stosunku do długości ręki; krótkie łydki w stosunku do długości nogi),

• wzrost do 165 cm waga: 90 kg,

• przystosowanie do chłodnego klimatu Ewolucja kulturowa:

• technika lewaluaska- kształtowanie formy odłupków poprzez odbijanie ich od specjalnie przygotowanych rdzeni,

• technika mustierska- koncentryczne odbijanie trójkątnych odłupków od rdzenia zwanego dyskoidalnym,

• polowania na wyizolowane ze stada zwierzęta,

• wyspecjalizowane polowania na wybrane zwierzęta np. bizony,

• elementy kultury duchowej: przedmioty o charakterze symbolicznym, barwniki mineralne do malowania ciała, pochówki w celowo wykopanych jamach; składanie na nich kwiatów

• okres rozwoju człowieka współczesnego - homo sapiens: znaczne przyspieszenie rozwoju kulturowego społeczności ludzkich, przejawiające się w doskonaleniu i różnicowaniu wytwarzanych narzędzi, rozszerzeniu stosowanej bazy surowcowej poprzez większy udział poroża i kości oraz powstania i rozwoju sztuki; wyrazem kulturowej unifikacji Europy było pojawienie się na całym prawie jej obszarze tzw. kompleksu graweckiego,

• po wycofaniu się lądolodu, ponowne wkroczenia osadnictwa na tereny polski,

• warunki życia uwarunkowane zmianami w środowisku, częste zmiany klimatu wywołane przez zlodowacenia. Obozowiska zakładane podczas ocieplenia (rośliny ciepłolubne, lipy, dęby).

2. Mezolit:

• etap typowy dla umiarkowanej części Europy, obejmuje okres dalszego rozwoju społeczności zbieracko-łowieckich, przyswajanie się w czasie postglacjalnego ocieplenia (holocenu),

• regionalna forma gospodarczo - społeczna wykształcona w umiarkowanej strefie Eurazji w wyniku przystosowania się paleolitycznych myśliwych do ocieplenia postglacjalnego (holocenu) i zalesiania się byłych obszarów tundrowych

• podstawy gospodarki: polowania, zbieractwo, rybołówstwo (łodzie, sieci, wiosła), mikrolityzacja narzędzi - zbrojniki kamienne, narzędzia rogowe, drewniane i kościane (małe zasoby krzemienia), udomowienie psa,

• współwystępowanie kultur neolitycznych i mezolitycznych,

• kultury mezolityczne - kontynuacja zachodnich jednostek z tylczakami łukowatymi,

• małe, osiadłe grupy ludzkie, mikroterytoria,

• różnice między grupami zawarte są w zasadzie tylko w różnicach techniki obróbki krzemienia,

• poprawa warunków klimatycznych,

• odejście myśliwych paleolitycznych na północ (za reniferami),

• słabe gleby polodowcowe,

• stosunki matrylinearne, macierzysta linia pochodzenia,

• tworzenie się totemistycznego systemu wierzeń,

• indywidualne traperskie techniki łowieckie,

• obwiązywała gospodarka przyswajalna, oparta na polowaniach, łowieniu ryb, zbieractwie roślin, małży i ślimaków,

• zmieniają się struktury osadnicze- w miejsce dużych jednostek, małe ograniczone do doliny rzeki bądź jej odcinka, sprzyja temu mikrolityzacja narzędzi kamiennych- małe ostrza strzał i narzędzi tnących.

3. Neolit:

• od ok. 4500 do ok. 1800 p.n.e., okres optimum klimatycznego holocenu, klimat atlantycki, centralne położenie ziem polskich przyczyniło się do powstania swoistej mozaiki kulturowej:

• zróżnicowanie kulturowo-gospodarcze związane jest ze zróżnicowaniem glebowym, krajobrazowym i roślinnym oraz oddziaływaniem tradycji ludności postmezolitycznej,

• wpływy z południa, Bliskiego Wschodu - kultury cyklu naddunajskiego, przystosowane do życia w strefie leśnej,

• poszukiwanie surowca (krzemień),

• model gospodarki rolniczo-hodowlanej wykształcony w basenie środkowego Dunaju:

• odległe wpływy zachodnioeuropejskie - kultura pucharów lejkowatych i kultura amfor kulistych,

• wpływ północno-wschodnio-europejskiego cyklu kultur leśnych z ceramiką grzebykowo-dołkową - tradycje mezolityczne,

• wpływy kultur pasterskich w okresie późnego neolitu - kultura pucharów dzwonowatych z Półwyspu Pirenejskiego,

• osadnictwo rotacyjne - maksymalna eksploatacja gleby,

• przyczyny migracji:

• poszukiwanie „luksusowych” dóbr takich jak surowce do produkcji narzędzi i ozdób,

• poszukiwania nowych terytoriów wynikających z lat niskich urodzajów,

• zainteresowanie glebami nadającymi się do gospodarki rolniczej,

• potop nad Morzem Czarnym,

• kierunki wędrówek ludów z Moraw i Czech:

• przez Bramę Morawską,

• przez Kotlinę Kłodzką,

• tereny objęte ekspansją:

• tereny lessowe na Dolnym i Górnym Śląsku (Płaskowyż Głubczycki, Przedgórze Sudeckie),

• Małopolska (dolina Wisły, wyżyny Michowska i Sandomierska),

• Rzeszów,

• Kujawy,

• Ziemia Chełmińska,

• Północna Wielkopolska.

Kultury ludzi neandertalskich:

1. kompleks mustierski (kultura lewaluasko - mustierska):

• czas: 300 000 - 40 000 p.n.e.,

• miejsce: lessy Polski południowej, Piekary, Kraków-Zwierzyniec, Kraków-Słowiniec, Przemyśl, stanowiska jaskiniowe: Jaskinia Zamkowa w Olsztynie, Jama w Piekarach, Nietoperza w Jerzmanowicach,

• cechy charakterystyczne: neandertalczyk, wspólny przodek kobiecy rodu, endogamiczne stosunki płciowe,

• grupy kulturowe: przemysł szarencki, La Farrasie, La Quina, mustierien, tradycja aszelska,

• gospodarka: łowiecko - zbieracka, gatunki łowne: żubr, tur, łoś, wilk, lis, piesiec, niedźwiedź jaskiniowy, nosorożec włochaty, jeleń, mamut, koń, zając,

• osadnictwo: niewielkie schroniska łowieckie, pracownie, jaskinie, otwarte osadnictwo na lessach, kilkunastu osobników związanych więzią rodową,

• narzędzia: prostokątne narzędzia odłupkowe, ostrza lewaluaskie - prostokątne odłupki, pięściaki aszelskie, asymetryczne noże, zgrzebła, wytwarzane w niewielkich pracowniach,

• broń: prosta i prymitywna broń łowiecka, służąca do dobijania schwytanej zwierzyny, kamienie z otworem zaopatrzone w rzemień,

• religia: sporadyczny zwyczaj grzebania zmarłych, barwniki mineralne, przedmioty i ryty symboliczne,

• kompleks mikocki (kultura mikocko - prądnicka):

• czas 280 000 - 30 000 p.n.e.,

• miejsce: znaczna część Europy (nie pokryta lodowcem), związki z południem, Niemcami, z terenem Niżu Rosyjskiego, Jaskinia Ciemna w Ojcowie, Piekary, Piaseczno

• cechy charakterystyczne: neandertalczyk, wspólny przodek kobiecy rodu, endogamiczne stosunki płciowe

• grupy kulturowe przemysł Bockstein, przemysł prądnicki,

• gospodarka: łowiecko - zbieracka, gatunki łowne: żubr, tur, łoś, wilk, lis, piesiec, niedźwiedź jaskiniowy, nosorożec włochaty, jeleń, mamut, koń, zając, renifer, bizon, mamut, miejscem zabijania zwierząt Zwoleń k. Radomia,

• osadnictwo: niewielkie schroniska łowieckie, jaskinie, otwarte osadnictwo na lessach, kilkunastu osobników związanych więzią rodową,

• narzędzia: narzędzia bifacjalne - z obustronnym ostrzem, odłupki, pięściaki, noże prądnickie, zgrzebła, drapacze,

• broń: prosta i prymitywna broń łowiecka, służąca do dobijania schwytanej zwierzyny, kamienie z otworem zaopatrzone w rzemień,

• religia: sporadyczny zwyczaj grzebania zmarłych, barwniki mineralne, hematyt, przedmioty i ryty symboliczne.

Homo sapiens - kompleks grawecki:

Cechy:

• relatywnie zimniejszy klimat,

• pojawienie się tzw. techniki wiórowej wytwarzania narzędzi krzemiennych,

• (podstawa zaawansowanego rozwoju wytwórczości, większa specjalizacja narzędzi: rylce, drapacze, przekłuwacze),

• pojawienie się dalekosiężnej broni myśliwskiej (ostrza kamienne, groty strzał i oszczepów, także harpuny z kości lub poroża, łuk),

• rozkwit przemysłu rogowego i kościanego,

• powstanie sztuki, plastyki figuralnej, zdobnictwa i ornamentyki na narzędziach,

• występowanie wielosezonowych osad, które zastąpiły dawniejsze obozowiska,

• upowszechnienie się zwyczaju grzebania zmarłych (utrwalenie się wierzeń w życie pozagrobowe).

Pojawienie się wyspecjalizowanego myślistwa, umożliwiło łatwiejsze i obfitsze zaopatrzenie w mięso większych niż dawniejsze grup ludzkich, a także dłuższe ich przebywanie sezonowe na tych samych obszarach. Strategie oparte na planowaniu polowań (logistyczne), gdzie obozowiska podstawowe były bardziej stabilne. Grupy myśliwych przebywały przez kilka kolejnych lat, zamieszkując w ziemiankach lub szałasach. Z obozowisk tych wyspecjalizowane grupy wyprawiały się, często sezonowo, dla eksploatacji określonych zasobów terenu (pozostałości: obozowiska łowieckie, miejsca ćwiartowania zwierząt, pracownie obróbki kamienia). Wewnętrzne rozplanowanie takich osad wskazuje na istnienie wyodrębnionych siedzib rodzinnych w obrębie rozleglejszej wspólnoty rodowej, 40-14tys. p.n.e.

3. Ziemie polskie w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza.

Epoka brązu:

• wiąże się z pojawieniem stopu miedzi i cyny, początek wyznacza się na 2200/2100 r., na naszych terenach używano go rzadko, materiałem wiodącym był kamień, epoki dzieli się na podstawie przemian kulturowych,

• występuje równocześnie szereg odrębnych, choć oddziałujących na siebie kultur,

• tereny południowo.-wschodnie (prawy brzeg Wisły po linię Narwi na północy) zamieszkują ludy zaliczane do kultury Chłopice-Vesele, zajmujące się głównie łowiectwem i hodowlą, importujące miedź na ozdoby;

• tereny między Wisłą a Odrą od Karpat po Wartę pozostawały w kręgu prawdopodobnie utrzymujących się gł. z hodowli ludów kultury unietyckiej, z centrum na Morawach i Słowacji;

• Pomorze Szczecińskie zasiedla pasterska kultura grobsko-śmiardowską, której przedstawiciele wytwarzają ozdoby z bursztynu;

• obecne Pomorze Gdańskie i północne Mazowsze to hodowcy zaliczani do kultury iwieńskiej,

• w wyniku rozmaitych przekształceń od ok. 1300 p.n.e. kształtował się na ziemiach polskich kompleks kultur zwanych kulturą łużycką (powstały na terenie Łużyc i południowo-zachodniej Polski, następnie znacznie rozszerzyły zasięg oddziaływania), przez pewien czas błędnie uważanych za prasłowiańskie, ludność kultury łużyckiej zajmowała się głównie rolnictwem (uprawa zbóż, pszenicy, prosa, jęczmienia i owsa, ponadto maku, lnu, rzepy) używając drewnianych radeł i kopaczek z jelenich rogów, hodowała bydło i trzodę oraz owce i kozy, żyła w osadach (pod koniec epoki brązu już fortyfikowanych, jak gród w Biskupinie), w kurnych drewnianych chatach; szczytowy okres rozwoju kultury łużyckiej to przełom epok brązu i żelaza; kres jej śląskim centrom przyniosły najazdy Scytów (przełom VI i V w. p.n.e.), natomiast w Małopolsce, Wielkopolsce i na Kujawach rozwijała się nadal do ok. 400 p.n.e.

Epoka żelaza:

• pojawienie się żelaza, sytuacja była podobna jak w przypadku epoki brązu,

• podział wewnętrzny na okresy:

• okres halsztacki: intensywne kontakty z ośrodkiem metalurgicznym wschodnio-alpejskim i ośrodkiem produkcji soli,

• okres Lateński: epoka ekspansji Celtów, nazwa wywodzi się od ośrodka kultury Celtów,

• okres rzymski: okres oddziaływania Cesarstwa na Barbaricum,

• okres Wędrówek Ludów: zapoczątkowany najazdem Hunów, a kończy go dominacja elementu słowiańskiego w środkowej Europie,

• podział ze względu na sposób zdobywania pożywienia:

• gospodarki przyswajającej (zbieracko- łowiecko-rybackiej),

• gospodarki wytwórczej (rolniczo -hodowlanej).

4. Europa „barbarzyńska” - od migracji celtyckich do okresu wędrówek ludów

Celtowie w Europie:

• plemię zwane przez Rzymian Galami, przez Greków Galatami; spokrewnione z plemionami italskimi i wenetyjskimi (Zachodnioeuropejczycy),

• językowi najbliżej do łaciny, języków italskich,

• nazwa od miejscowości La Tene w Szwajcari,

• Herodot oraz Hekatajos z Miletu: w V w. p.n.e. zamieszkiwali Półwysep Iberyjski,

• VI w. p.n.e. ich siedziby znajdowały się w dorzeczach Renu i Dunaju - między wschodnią Francją, a zachodnią Austrią,

• ekspansja:

• przełom V i IV w. rozpoczęli ekspansję w kierunkach południowym i wschodnim - toczyli walki z Iberami, zajęli Francję, dotarli na Wyspy Brytyjskie,

• na początku IV w. opanowali tereny nad Padem, w północnej Italii, łupili Półwysep Apeniński, a nawet Rzym (387/386 r. p.n.e.),

• w czasie wojen punickich Celtowie byli sojusznikami Hannibala,

• po zajęciu Galii Przedalpejskiej przez Rzymian przesunęli się za Alpy,

• ekspansja Rzymu na Półwysep Iberyjski zakończona została zajęciem oppidium celtyckiego w Numancji,

• około połowy IV w. uderzyli na plemiona iliryjskie, objęli Czechy, Morawy, Dolną Austrię oraz część Węgier i Siedmiogród,

• w IV w. p.n.e. u granic państwa Aleksandra Wielkiego,

• w wieku III najeżdżali na Bałkany - założenie państwa w Tracji oraz w Anatolii nad rzeką Halys (Galacja) przez Gotów,

• kultura:

• początki kultury wczesnolateńskiej/celtyckiej związane głównie z arystokracją plemienną (okres Latene A) - świadczy o tym inwentarz grobowy zawierający ozdoby z elementami wpływów greckich i etruskich, motywami zoomorficznymi, ornamentyką,

• pochówki typu szkieletowego,

• stopniowo kultura ta obejmuje całą ludność celtycką,

• w okresie La Tene B wyróżniamy osady typu otwartego,

• okres La Tene C - zmiany obrządku na ciałopalny, rytualne niszczenie broni, rozwój obronnych oppidiów, będących centrami życia politycznego, siedziby administracji,

• na zachodzie tzw. murus gallicus - drewniany szkielet połączony gwoździami wypełniony był ziemią i kamieniami, na przedzie układano mur z dużych głazów umocniony drewnianymi belkami,

• charakterystyczny system bram,

• istnienie dzielnic rzemieślniczych w oppidiach,

• mennictwo zapoczątkowane w połowie III w. p.n.e.,

• na początku II w. stosowano własne wzory monet (np. statery muszlowe) opatrzone często nazwą plemienia bądź imieniem władcy,

• osiągnięcia:

• ceramika: motywy zoomorficzne, ornamentyka - palmety, spirale, wątki antropomorficzne, wyobrażenie ludzkiej głowy, importy waz czerwonofigurowych, etruskie miski i czarki brązowe, dzbany z dziobowatym wylewem /A/ styl waldalgesheimski - uproszczenie ornamentyki, motywy roślinne, styl plastyczny zdobienia /B/ styl barokowy, naczynia gliniane wyrabiane na kole garncarskim - cienkościenne, malowane czerwoną i biała farbą /CD/

• rozwinięcie metalurgi żelaza - duże ośrodki hutnicze znajdowały się np. w Norricum,

• rozwinięcie technik kowalskich,

• innowacje w rolnictwie - wprowadzono półkoski, radlice, sierpy z równoważną rękojeścią, żarna rotacyjne, radło okute w żelazo i wyposażone w krój rozcinający korzenie i ułatwiający orkę,

• brąz metalem ozdobnym,

• poznanie produkcji szkła,

• rozwijanie handlu bursztynem,

• wiele faktorii rzymskich na terenach plemion celtyckich,

• pismo, które przejęli od Rzymian - posługiwała się wąska grupa ludności,

• militaria:

• brązowe hełmy,

• długie noże bojowe,

• kolczuga,

• długie, żelazne miecze,

• włócznie o dużych, liściowatych ostrzach,

• religia:

• ważna rola druidów - zamknięta kasta kapłanów, którzy odbywali wieloletnie studia w Anglii; pełnili rolę kapłanów, wróżbiarzy, medyków, poetów,

• wierzenia nie były jednolite,

• miejscami praktyk - kamienne świątynie bądź obiekty otoczone rowami i wałami,

• składanie ofiar z ludzi,

• pochówki głównie szkieletowe, bogato wyposażone, drewniane komory, nasypy kurhanowe, ciała umieszczane na wozach dwukołowych, importy greckie i etruskie /AB/,

• wschód - groby ciałopalne, uboższe wyposażenie, rytualne niszczenie darów grobowych, brak cmentarzysk - groby naziemne, przechowywanie urn w domostwach,

• układanie kalendarzy.

Celtowie na ziemiach polskich:

1. Dolny Śląsk:

• przybyli prawdopodobnie z Czech na tereny wcześniej zajęte przez kulturę łużycką,

• osadnictwo: Wrocław, Ślęża, Legnica, Brzeg, Radłowice koło Oławy oraz Kurzątkowice,

• monety (np. skarb w Brzezince Średzkiej) - świadczy o powiązaniach z kulturą lateńską z Czech - Bojowie,

• obecność Celtów na Ślęży - znaleziono tam kamienne figury (niedźwiedź lub dzik, mnich, grzyb, panna z rybą) oznaczone ukośnym krzyżem, podobieństwem okazuje się analogia do przedstawień dzika w kulturze celtyberyjskiej (Półwysep Iberyjski) oraz wyobrażenie ryby, mającej znaczenie w religii Celtów - nie do końca potwierdzone istnienie miejsca kultu.

2. Górny Śląsk:

• IV w. p.n.e. na terenie Wyżyny Głubczyckie - z Moraw,

• świadectwem osadnictwa materiały grobowe, np. z cmentarzyska w Kietrzu,

• pochówki szkieletowe i ciałopalne (rytualne niszczenie broni) - birytualizm,

• konkretne ślady osadnictwa - najbardziej znane osiedle: Nowa Cerekwia - bogaty materiał źródłowy, ślady produkcji rzemieślniczej, kilka domostw o konstrukcji słupowej oraz importy z Moraw i Czech, najprawdopodobniej nie było to oppidium,

• zanik osadnictwa: koniec II w. p.n.e. - związane z wędrówką Cymbrów z Jutlandii.

3. Małopolska:

• grupa tyniecka,

• osadnictwo nad górną Wisłą, od okolic Krakowa po Nidę oraz nad górnym Sanem,

• w młodszej fazie rozwoju widoczne jest współwystępowanie kultury przeworskiej, stąd nazywana jest także kulturą celto-przeworską,

• najlepiej przebadana osada - w Tyńcu pod Krakowem (grupa tyniecka),

• początki osadnictwa początek III w. p.n.e. - świadczą o tym pojedyncze znaleziska,

• brak grobowców wiąże się z pochówkiem przejętym od kultury przeworskiej,

• we wczesnym okresie rozwoju - ceramika typowo lateńska - naczynia wykonane z gliny z dużą domieszką grafitu,

• od II wieku ręcznie lepione naczynia o cechach charakterystycznych dla wczesnej kultury przeworskiej, również istnieje ceramika celtycka - grafitowa i „siwa” (z ilastej gliny),

• ostatnia faza rozwoju - ostatnie stulecie p.n.e. - zmniejszenie zasięgu osadnictwa na skutek napływu ludności kultury przeworskiej, okres ten charakteryzuje wysokogatunkowa, cienkościenna ceramika robiona na kole i malowana,

• poświadczone miejsca produkcji naczyń (np. Kraków-Wyciąże) oraz metalurgii żelaza,

• ślady lokalnego mennictwa (skarb w Gorzowie koło Oświęcimia - powiązanie z Bojami) - np. gliniane formy do krążków menniczych,

• szlak bursztynowy.

4. Kujawy:

• znaleziska monet,

• ceramika robiona na kole, które wiąże się z faktoriami handlowymi na szlaku bursztynowym.

Stosunki Imperium Romanum i Barbaricum

• Barbaricum - określenie używane przez starożytnych Rzymian, którym nazywali oni ziemie zamieszkane przez barbarzyńców, czyli ludzi pozostających poza wpływami antycznej (grecko-rzymskiej) kultury, w szczególności zaś za Renem i Dunajem (północna granica Imperium Rzymskiego), ludy wskazywane w barbaricum: Celtowie, Dakowie, Germanowie, Sarmaci, Bałtowie, Finowie, Słowianie,

• limes (łac. granica) - system fortyfikacji pogranicznych, trzonem limesu warowne obozy castra, obozy legionowe, obóz Carnuntum, między obozami mniejsze castella, fortyfikacje w postaci małych strażnic, burgi, naturalna linia graniczna Dunaju, zapora przeciw Barbarzyńcom, podział na odcinki podporządkowane legionom,

• I wiek p.n.e.:

• podbój Galii przez Cezara, oparcie granicy o Ren,

• w okresie panowania Oktawiana Augusta, Agrypy, Tyberiusza Druzusa państwo rzymskie kontynuowało politykę podbojów,

• podbój Hiszpanii, rejonu wschodnich Alp (16 r.), Dalmacji, Panonii, Noricum,

• u schyłku I stulecia p.n.e., północna granica państwa rzymskiego biegła wzdłuż Dunaju,

• działania wojenne skierowane przeciwko plemionom germańskim, zamieszkującym obszary nad Renem, w dorzeczu Wezery i Łaby (12-9 r.), koncepcja oparcia granic o Łabę i Dunaj,

• 9 r. p.n.e. bitwa w Lesie Teutoburskim, klęska Rzymian w konfrontacji z plemieniem Cherusków; Rzymianie wycofują się poza linię Renu,

• wędrówka plemion Kwadów i Markomanów (ok. 9 r.),

• II wiek n.e.:

• 166-180 - wojny markomańskie,

• III wiek:

• w ciągu III stulecia nastąpiła konsolidacja części plemion germańskich, zamieszkujących zachodnie strefy Barbaricum; powstały wielkie związki plemienne - Alamanów, Franków i Sasów; ich najazdy na zachodnie prowincje Cesarstwa oraz wojny Rzymian z Gotami, toczone nad dolnym Dunajem, prowadziły do pogłębiania się kryzysu państwa rzymskiego w III stuleciu,

• wielkie najazdy Alamanów,

• najazdy Gotów na tereny położone na południe od dolnego biegu Dunaju,

• IV wiek:

• pierwszy atak Hunów,

• od końca IV w. armia rzymska składała się w znacznym stopniu z wojsk obcych, których żołnierze w niewielkim tylko stopniu ulegali wpływom cywilizacji rzymskiej,

• V wiek:

• ekspansja Hunów na obszary położone nad środkowym Dunajem stała się jedną z przyczyn przekroczenia granic Cesarstwa przez ludy zajmujące tereny na północ od środkowego Dunaju: Goci, Wandalowie, Alanowie, Wizygoci,

• w 453 r. zmarł Attyla i wkrótce nastąpił upadek jego państwa; do ostatecznej klęski Hunów przyczyniła się bitwa nad rzeką Nedao w Panonii (455 r.), gdzie ujarzmione dotychczas ludy pod przywództwem Gepidów rozgromiły huńskie oddziały,

• kres Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 r.

1. Kontakty polityczne

• chęć pozyskania sobie przychylności miejscowych urzędników - poselstwa, nadawanie medalionów rzymskich,

• przymierze Marka Aureliusza z lugijskim plemieniem Burów, identyfikowanych przez Ptolemeusza z Kotynami należącymi do kultury puchowskiej, przeciwko Markomanom, zgoda na ich osiedlenie się na terenie Imperium - zanik kultury puchowskiej,

• darowizny rzymskie - wywarcie wpływu na ich orientację polityczną.

2. Kontakty handlowe

• handel dalekosiężny,

• szlak bursztynowy (Alpy, Czechy, Śląsk, punktem granicznym Carnuntum, Brama Morawska, Odra, Warta, Kujawy, Wybrzeże Bałtyku),

• szlaki wzdłuż Dunaju, Dniestru, wybrzeża bałtyckiego,

• skupowanie przez Rzymian surowców: skór, zboża, bydła, koni,

• szczególne nasilenie handlu w strefie przylimesowej,

• importy monet,

• terra sigiliata - importy rzymskie na teren Barbariucm i ziem polskich, wytwórnie wschodniogalijskie, ceramika z wypukłymi ornamentami, które powstawały przez odciśnięcie świeżo toczonego naczynia w odpowiedniej formie,

• stemple, czerwona glinka lub polewa,

• szkło,

• paciorki,

• odbiorcy wyrobów rzymskich - elity,

• pojedyncze znaleziska broni rzymskiej - krótkich mieczy, hełmów,

• naczynia do picia wina - czarki, amfory,

• naczynia z metali kolorowych.

3. Kontakty kulturowe

• produkcja zapinek na wzór rzymski,

• wpływ łaciny na skandynawskie pismo runiczne,

• szklane i kościane kamyki do gry,

• zestawy importowanych naczyń, znajdowane w grobach książęcych świadczą o przejmowaniu na terenie Barbaricum niektórych zwyczajów rzymskiego życia codziennego, np. sposobu ucztowania czy zwyczaju picia wina,

• rozwój jazdy i walki konnej.

Ludy barbarzyńskie na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich.

• Wandalowie - grupa plemion wschodniogermańskich, kolebka - Półwysep Skandynawski oraz północna część Półwyspu Jutlandzkiego (Dania):

• koniec III w p.n.e. - na terenie, na którym występowała kultura przeworska (Dolny Śląsk, centralna Polska, na Mazowszu, w Małopolsce),

• część Wandalów (Hasdingowie) w czasie wędrówki ludów zasiedlali tereny południowo-wschodniej Polski,

• Wandalowie - Silingowie, Swebowie, Hasdingowie, Alanowie,

• Burgundowie - lud wschodniogermański pochodzący z wyspy Bornholm bądź z zachodniej Wielkopolski,

• w okresie wpływów rzymskich zamieszkiwali terytorium zachodniej Polski - kultura luboszycka,

• Goci - jedno z najważniejszych i największych plemion wschodniogermańskich, posługiwali się językiem gockim:

• w początkowym momencie Goci zajmowali południową część Półwyspu Skandynawskiego być może Gotlandia,

• problemem jest zlokalizowanie Gothiskandzy, czyli miejsca w którym według mnicha gockiego pochodzenia - Jordanesa wylądowali Goci pod wodzą Beriga. Gerard Labuda twierdził na podstawie tekstu Jordanesa, że Gothiskandza leżała w rejonie ujścia Odry a Goci jakiś czas później mieli skierować się w kierunku Pomorza Gdańskiego i Pomorza Wschodniego, inni badacze Gothiskandzę sytuowali w ujściu Łaby (K. Tymieniecki) lub w okolicach jeziora Ilmen w Rosji (S. Kujot), kulturę wielbarską stworzyli Goci, więc Gothskandzę możemy umiejscowić w rejonach Pomorza Nadwiślańskiego,

• migracje Gotów - początek I wieku po Chrystusie,

• Gepidowie to wschodniogermański lud blisko spokrewniony z Gotami - na południowe wybrzeża Bałtyku przybyli po Gotach:

• wg Jordanesa zamieszkiwali krainę Specis, niedaleko ujścia Wisły - na Wyżynie Elbląskiej,

• Lugiowie - lud indoeuropejski, pochodzenie oraz skład etniczny jest niepewny, być może federacja różnych plemion zamieszkująca górne dorzecze Odry i Wisły, identyfikowani z ludnością kultury przeworskiej,

• zamieszkiwali w południowej i środkowej Polsce,

• pochodzenie celtyckie,

• związek z państwem Marboda,

• rozpad lub osłabienie związku lugijskiego - II w.,

• Wenetowie - południowo-wschodnie wybrzeża Bałtyku, w późniejszych okresach nazwa ta odnosiła się do plemion słowiańskich, pod tą nazwą kryje się wiele ludów na terenie Europy i Anatolii, nazwa ta oznacza prawdopodobnie jakiś lud indoeuropejski spokrewniony z grupą italoceltycką lub iliryjską,

• Estiowie - obszary północno-wschodnie, Sambia, kultura zachodniobałtyjska, handel bursztynem, siedziby nad morzem,podbicie przez Ostrogotów,

• Galindowie i Sudinowie - krąg kultur zachodniobałtyjskich, kultura ceramiki sztrychowanej, kultura bogaczewska i sudowska, ciągłość kulturowa w okresie wczesnośredniowiecznym.

Sytuacja kulturowa na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich

1. okres wczesnorzymski (I/II wiek n.e.):

• północno-środkowa część ziem polskich - tereny kultury wielbarskiej,

• na wschód sytuuje się krąg zachodniobałtyjski,

• największe tereny zajmowała kultura przeworska - zajmowała tereny środkowej i południowej Polski (tereny Śląska, części Wielkopolski, Mazowsza, Podlasia, Podkarpacia),

• grupa gustowska (Wyspa Wolin, tereny północno-zachodnie Polski oraz na południe od Szczecina, wzdłuż rzeki Odry),

• grupa luboszycka w rejonie połączenia Nysy Łużyckiej z Odrą,

• młodszy okres rzymski (II/III wiek):

• kultura wielbarska - ekspansja prawy brzeg Wisły od Mazowsza do okolic na północ od rzeki San,

• krag zachodniobałtyjski rozszerzył swoje posiadłości ziemskie w bardzo niewielkim stopniu,

• kultura luboszycka zajęła ziemie wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej, na południe od grupy gutowskiej.

• późne fazy okresu rzymskiego (III/IV wiek):

• grupa wielbarska straciła tereny na lewym brzegu Wisły,

• na Pomorzu Zachodnim w miejsce grupy gutowskiej pojawiła się grupa dębczyńska,

• kultura luboszycka rozwinęła zajmuje tereny zarówno na lewym jak i na prawym brzegu Odry i Nysy Łużyckiej.

Sytuacja etniczna na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich

• Pomorze Zachodnie zajmowali Rugiowie oraz Lemowiowie,

• Goci zajmowali tereny Pomorza Nadwiślańskiego, lecz w III wieku rozpoczęli wędrówkę w poszukiwaniu lepszych, bardziej żyznych gleb w kierunku południowo-wschodnim wzdłuż Wisły,

• Wenedowie ziemie na prawym brzegu Wisły (okolice Warmii),

• Estiowie na północnym wschodzie względem obecnych granic Polski ,

• w centralnej Polsce na lewym brzegu Wisły Lugiowie,

• okolice Warty, Odry i Nysy Łużyckiej zamieszkiwali Burgundowie,

• Małopolskę zamieszkiwali Wandalowie,

• Śląsk zamieszkiwany był przez Silingów,

• grupa Gustowska, która obejmowała obszar,

• w IV wieku BC Celtowie osiedlili się na Górnym Śląsku nad Odrą oraz w okolicach Wrocławia, Legnicy i Góry Ślęży na Dolnym Śląsku, zaś w II wieku BC. Celtowie osiedlili się w okolicach Krakowa, a także w mniejszych grupach na Kujawach,

• Silingowie, plemię germańskie na Dolnym Śląsku.

Źródła historyczne o ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich

• Jordanes - Gotica,

• Tacyt - Germania,

• Strabon - Geographika,

• Kasjusz Dion - Historia rzymska,

• Pompiliusz Mela - Geografia opisowa,

• Pliniusz Starszy - Historia naturalna, Wojny w Germanii

• Ptolemeusz - Geografia,

• Scriptores Historiae Augustae,

• mapa Marka Agryppy,

• Tabula Peutingeriana,

• Ammian Marcellinus - Dzieje, informacje na temat Hunów

• Priskos z Panion - Historia, Hunowie.

Rolnictwo: Mogiła, Nowa Huta (Kraków), Kalisz - znaleziska świadczące o poziomie rolnictwa (odciski ziaren owsa, części lemieszy i krojów).

Pochówki/osady: Ględzianówek - kurhany z początku n.e. i IV w., Witaszewice - kurhany z początku III w - przemieszczenia osad na tym odcinku, Poświętne pod Płońskiem. Osadnictwo: Przywozie k. Sieradza - osada o kolistej zabudowie; Łowicz - osiedla przypuszczalnie przekraczające 100 mieszkańców, z domem naczelnika

Górnictwo: Rudki pod Kielcami - ślady wydobywania rud żelaznych, rudy darniowej oraz hematytu, resztki konstrukcji drewnianej (konstrukcja węgłowa, szyby, wąskie chodniki poziome wys. 1 m, belki stropowe podparte okrąglakami), znaleziono także drewniane łopaty.

Hutnictwo: Tarchalice i Gronowice na Śląsku - duża liczba dymarek hutniczych; Borowy Młyn i Pszczewo pod Międzyrzeczem - ważne centrum metalurgiczne; Zagłębie Świętokrzyskie - czapy żużlu.

Ozdoby, monety (skarby/pochówki): Drzewicz Nowy (Warszawa) - ok. 1600 denarów, Oborniki/Lębork - bursztynowe berła/wrzeciona (szlak bursztynowy); Wrocław Szczytna - fibule złote; Skierniewice - warsztat (płytki rogowe, grzebienie, fragm. naczyń szklanych, denar Faustyny Starszej).




5. Pochodzenie Indoeuropejczyków

1. pojawienie się ludów indoeuropejskich ma związek z neolitem, kiedy zaczęła się kształtować wspólnota europejska,

2. ludy indoeuropejskie/indogermanie/arianie to nazwa ludów, które wywodzą się od wspólnego języka,

3. czas występowania wspólnoty indoeuropejskiej początek II tysiąclecia p.n.e. w Azji Mniejszej byli to Hetyci.

Języki indoeuropejskie: jedna z najwcześniejszych odkrytych rodzin języków, najbardziej popularne: angielski z grupy germańskiej, hindi z grupy indoaryjskiej, hiszpański z grupy romańskiej, francuski z grupy romańskiej, rosyjski z grupy słowiańskiej, perski z grupy irańskiej, jako pierwszy odkryto język hetycki.




Pochodzenie ludów indoeuropejskich:

• teoria kurhanowa(pontycko-kaspijska) Marija Gimbutas 1956r.: rozprzestrzenianie indoeuropejczyków w III tysiącleciu p.n.e. w neolicie, indoeuropejską stolicą Wielki Step (Dunaj- Europa- Azja Środkowa- Mongolia- Mandżuria), nazwa od kopcowatych mogił neolitycznych występujących na tym obszarze, 4400-2800r. p.n.e. podbili większość obszarów Europy i Azji wypierając miejscową ludność i narzucając jej swój język, wyparcie ludów ludy praindoeuropejskich, podobieństwa ze Starą Europą: udomowione zwierzęta, hodowla, zbieractwo, małe domostwa, kult sił przyrody oraz Wielkiej Matki, idee megalityczne, z kultury kurhanowej powstały ludy indoeuropejskie w wyniku migracji bazą dla ich rozwoju kultura ceramiki sznurowej, migracje tocharskie i aryjskie na stepy Południowej Rosji, kultura Starszej Europy kontrastuje z kulturą indoeuropejską,

• teoria Colina Renfrewa (teoria anatolijska) 1987r., dostrzegł związki z rozprzestrzenianiem się języków indoeuropejskich z rewolucją neolityczną (społeczność rolniczo-hodowlana z Północnej Anatolii), ojczyzną między 6500-5000 lat p.n.e. w Anatolii, pokojowe rozprzestrzenianie się języka i ludów indoeuropejskich, rolnicze migracje doprowadziły do rozprzestrzenienia się na teren Grecji, wzdłuż Dunaju, Bałkan do Europy Środkowej, oprócz rolniczych brak znaków migracji, rozprzestrzenianie się za pomocą kultury (przez Północną Asyrię lub step Południowej Rosji do Indii),

• teoria armeńska Tamaz Gamkrelidz, Wiaczesław Iwanow za ojczyznę uważano Jezioro Urmia na Wyżynie Armeńskiej,

• teoria indyjska cywilizacją Dolina Indusu,

• teoria słowiańska pochodzenie od Słowian,

• teoria Urheimat (praojczyzna indoeuropejska) brano pod uwagę rozprzestrzenianie się roślin na podstawie podobnych nazw; stwierdzono, że kultura indoeuropejska rozprzestrzeniła się na Litwie, Białorusi, Rosji, koncepcja nie brała pod uwagę zmian klimatycznych i możliwości przejmowania nazw roślin od sąsiadów (jedynie zapożyczanie wcale nie musiały tam występować pierwotnie),

• teoria północnoeuropejska łączenie indoeuropejczyków z indogermanami, początek epoki brązu, indogermanie podbili inne ludy (Niemcy), rozpowszechnanie kultur archeologicznych, których ludność jest identyfikowana z indoeuropejczykami: ceramika sznurowa, pucharów dzwonowatych, pasterki tryb życia, szybkie migracje do Indii, elitarność społeczeństwa, pojawienie się wodzów, militaryzacja społeczeństwa(noszenie toporów bojowych - wyróżnik indoeuropejczyków w księgach wedyjskich),

• badania nad DNA genealogia Y DNA grupa R1a i R1b 18500 lat temu w Azji Centralnej, grupa R1a występuję dziś u ludów posługujących się językami indoaryjskimi, słowiańskimi, bałtyckimi (języki satemowe), grupa R1b a ludów celtyckich, celto- germańskich, italo- greckich.

Chronologia zmian językowych: poszukiwanie 100 podstawowych słów w języku indoeuropejskim, w zależności od zróżnicowania tych słów ustalano średnią zmianę czasu, w którym zanikają dane słowa (glottochronologia, metoda przybliżonego określania czasu rozpadu prajęzyka danej rodziny na odrębne język).

Języki kentum i satem: pierwotny podział języków indoerupejskich (satemowe przejście k w miękkie k ć cz ś sz lub s- języki wschodnie, kentumowe jednolite k - języki zachodnie).

Tocharowie: zaginione plemię indoeuropejskie, posługiwali się jednym z najwcześniejszych języków (tocharskim, grupa kentum), dali początek cywilizacji chińskiej, cechy z rasą białą (jasne włosy i skóra, niebieskie oczy), posługiwanie się symboliką solarną(swastyka), pasterstwo, uprawa roli, rzemiosło, handel.

6. Pochodzenie Słowian.

Etnogeneza -proces wyodrębniania się, różnicowania i kształtowania grup etnicznych.

Kształtowanie się etnosu słowiańskiego:

1. prawdopodobny początek wyodrębniania się Prasłowian - IV okres neolitu polskiego;

2. zespół trzciniecki jako czynnik w dalszej krystalizacji Prasłowian;

3. przesuwanie się na zachód żywiołu prasłowiańskiego (co najmniej do Odry) dzięki przesuwaniu się wpływów trzcinieckich na zachód, na grupy kultury łużyckiej;

4. poszerzanie się obszaru prasłowiańskiego we wschodniej Europie z tego samego powodu;

5. kultura łużycka - uznawana za należącą do etnosu słowiańskiego (oprócz grup zachodnich wyrosłych na podstawie kultury przedłużyckiej);

6. co najmniej duże pokrewieństwo między Prasłowianami a Prabałtami.

Rozwój językowy:

1. hipoteza o istnieniu początkowo wspólnego języka bałtosłowiańskiego i późniejszym rozbiciu na prasłowiański i prabałtyjski;

2. wspólnota językowa prasłowiańska istniała w odległych czasach (wymienia się tu często II tys. p.n.e.);

3. wspólnota językowa prasłowiańska istniała w czasach bliskich pojawieniu się Słowian w antycznych źródłach pisanych, a więc być może nawet dopiero około połowy I tysiąclecia n.e.;

4. dalszy rozpad językowy - podział na grupę wschodnią, zachodnią i południową.

Etnogeneza:

• Nestor (powieść minionych lat): Słowianie pochodzili z plemienia Jafetowego, osiedlili się na terenie naddunajskim, rozchodząc się przyjmowali nazwy plemienne

• Jan Długosz: przybyli z Babilonii do Europy przez Kaukaz, związek Słowian i Sarmatów

• Niederle: środkowo europejskie pochodzenie Słowian

• Kozłowski, Kostrzewski, Jażdżewski: miejscowe pochodzenie, początki w epoce brązu, geneza z kulturą łużycką

• Koncepcje pochodzenia Słowian:

• 1)zachodnia- autochtoniczna: kolebką Słowian dorzecze Wisły i Odry, teren Polski

• 2)wschodnia- allochtoniczna: teren Ukrainy i cz. Białorusi

• 3)koncepcje pośrednie

• Wenedowie: możliwość łączenia z ziemiami polskim lub Słowianami, wg Hensela są to ludy niesłowiańskie lub ogół Słowian, nazwa mogła być pseudoterminem o praindoeuropejskim pochodzeniu używana przez Germanów na określenie obcych, wymienieni przez Ptolemeusza mogą odnosić się do ludu bałtyjskiego, wg Jordanesa teren Europy Wschodniej,

• Lech Leciejewicz: Słowianie to ludność autochtoniczna tej części Europy, która po załamaniu kultury łużyckiej szukała dalszych dróg rozwoju, czerpiąc inspiracje ze środowiska kultury lateńskiej i przeworskiej, kulturowo nawiązywali do dorobku mieszkańców Barbaricum, najbardziej liczny lud poza limesem Europy rzymskiej,

• Godłowski: zwolennik teorii allochtonicznej, uważał że w źródłach pisanych trudno jest się dopatrzyć Słowian.

Dane językowe: Słowianie pierwotnie zamieszkiwali tereny z dala od morza, wysokich gór i stepów, siedziby poza zwartym zasięgiem zespołów drzew występujących w dorzeczach Wisły i Dniestru

Dane archeologiczne: model kultury archeologicznej Słowian, odpowiednikiem teren Ukrainy i kultury typu Pieńkowska, Kołczyn i na terenie polski kultura praska, początki kultury Słowian teren górnego Podnieprza gdzie były najbardziej dogodne warunki do ekspansji Prasłowian na Pd

Inne koncepcje:

• Europa, Azja, Słowianie jako etnos nigdy nie zaistnieli, a ich nazwą w źródłach bizantyjskich określano barbarzyńców napierających na Bizantyjczyków wzdłuż Dunaju,

• Zbigniewa Gołąb: praojczyzna w górnym dorzeczu Donu do 1000 p.n.e. pobyt nad środkowym Dnieprem, po inwazji Scytów (700 p.n.e.) od Odry po Don,

• Martynow: etap protosłowiański w zachodniej części terytorium Bałtów, etap prasłowiański: oddziaływania irańskie, osiągnięcie zachodniej granicy na Odrze, kontakty z Celtami w okolicach Wrocławia, początki naszej ery: rozszerzenie obszaru słowiańskiego po Prypeć;

• Trubaczowa: praojczyzna Słowian nad środkowym Dunajem;

Topogeneza - kształtowanie się wspólnoty terytorialnej.

1. trudne do określenia pramiejsce (więcej w różnych teoriach) - bliżej wschodniej części masywu indoeuropejskiego,

2. jądro zamieszkiwania tych ludów - obszary na północy od Półwyspu Helskiego do ujścia Niemna, pas w kierunku południowym do Sandomierza i Kijowa; tereny obejmujące trzy grupy kultury ceramiki sznurowej (Rzucewska, Złocka),

3. formowanie się kultury słowiańskiej miało miejsce zapewne na terytorium rozciągającym się od podnóża Karpat Wschodnich, aż po Prypeć i lewobrzeże środkowego Dniepru. Proces ten przebiegał IV/V w. z udziałem kultury kijowskiej, a także mniejszą rolą kultury czerniachowskiej, zarubinieckiej i kultury kurhanów karpackich.

Na ziemie polskie osadnictwo słowiańskie docierało kolejno:

• V/VI w. - południowo-wschodnia Polska - dorzecze Sanu, górna Wisła, Kotlina Sądecka,

• V/VI w. - Dolny Śląsk,

• VI/II w. - Pomorze Zachodnie, na zachód od środkowej i dolnej Odry, gdzie dłużej utrzymało się osadnictwo z tradycjami późnorzymskimi / brak znalezisk grobowych.

Językoznawcy: pochodzenie Słowian z dorzecza Dunaju, na zachód od Dniepru, obszary między Odrą i Wisłą, materiał hydronimiczny ma indoeuropejski charakter, najstarsze nazwy etniczne pozbawione informacji o języku. Przynależności ludu określanego nazwą, brak nazw własnych Słowian, nazwy nadawane Słowianom np. Wenedowie są niesłowiańskiego pochodzenia, etnonim Słowianie można oznaczać rdzeń, ciec płynąć - mieszkańcy terenów mokrych lub pól, ludzie znający słowo, czyli mówiący zrozumiale.

W. Mańczak twierdzi że słowiańskość jest pojęciem językowym - wszystkim Słowianom przysługiwał wspólny język, w języku obecność przesuwki spółgłoskowej - z tego wynika, że lud Wenedów miał słowiańskie pochodzenie.

Inna teoria mówi o obcej etymologii tego wyrazu, prawdopodobnie celtyckiego lub germańskiego pochodzenia. Badacze J. Peisker i H. Łowmiański określali pochodzenie nazwy Słowian od “slovy”- czyli błota. Tłumaczyli to upodobaniem naszych przodków do wilgotnych terenów. W tej kwestii nie ma jednak jednoznacznego wyjaśnienia.

---