ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA

Podstawy tomistycznego ujęcia człowieka

Warszawa 2007

ANTROPOLOGIA jest nauką o człowieku. Nazwa ta pochodzi od dwóch słów greckich: άνθρωπος (antropos = człowiek) i λογός (logos = słowo, nauka). Przedmiotem materialnym antropologii jest więc człowiek, zaś przedmiotem formalnym jest filozoficzne wyjaśnienie istoty człowieka oraz jego miejsca w świecie. Antropologia zbudowana jest na metafizyce i filozofii przyrody. Sama zaś stanowi podstawę dla takich nauk jak: etyka, psychologia, socjologia, teologia. Św. Tomasz z Akwinu proponuje następującą kolejność zagadnień (zgodnie ze starożytnym układem według Arystotelesa):

1. istota → essentia (to, co należy ustalić);

2. władze duszy → potentiae animae (to, co może zrobić byt, wynika z jego istoty);

3. działania → operationes (dzięki władzy mogą być określane).

istota ujęcie strukturalne człowieka jako bytu prowadzi

władze do ujęcia genetycznego → jak powstaje człowiek?

działania

Istota określa, jakie mogą być władze, a te określają działania człowieka (sprawność → habitus, np. dotyczą intelektu i woli); działania, które są wykonywane stale i dzięki temu udeptują jakieś ścieżki.

TEORIA WSPÓLNOT LUDZKICH

Antropologia filozoficzna/filozofia człowieka do XIX wieku psychologia (nauka o duszy) na tle innych nauk o człowieku: antropologię filozoficzną trzeba odróżnić od nauki antropologii samej albo od antropologii przyrody. Antropologia filozoficzna różni się także od psychologii, gdyż psychologia jest nauką eksperymentalną, ogranicza się do statystyk, obliczeń. Psycholog nie odkryje duszy, ale samą jej sprawność. Filozofia jest nauką teoretyczną, bada człowieka w aspekcie przyczyn (dlaczego człowiek jest człowiekiem), a psychologia bada człowieka aspekcie bytu.

UJĘCIE STRUKTURALNE CZŁOWIEKA

1. Identyfikacja wewnętrznych pryncypiów stanowiących człowieka.

Spotykając człowieka, najpierw widzimy ciało, które przede wszystkim podlega ruchowi, zmienia się. Dlaczego człowiek posiada się ciało, które się zmienia? Jakie jest pryncypium zmiany? → MATERIA.

CIAŁO to zespół cech fizycznych, które podlegają zmianie. Dlaczego człowiek posiada ciało, które jest zmienne? Jakie jest pryncypium zmiany człowieka? → Odpowiada za to materia. Ciało się zmienia a materia jest możnością zmiany, jest pryncypium zmienności, jest ponadzmysłowa. Jaka jest natura materii, która umożliwia zmianę? → Jest ona możnością, czyli możliwością zmiany w sferze materialnej. Musi być nieokreślona możność. Musi być także podstawą przypadłości. Zapoczątkowywać działanie musi coś, co jest aktem.

DUSZA to forma określająca, że człowiek jest człowiekiem. Materia jest możnością zmian w sferze materialnej. Forma jest aktem i tym, co w człowieku określa jego gatunek. W człowieku jest forma intelektualna, a nie tylko zmysłowa. Wszelkie działania zmysłowe dadzą się wyjaśnić w odniesieniu do materii. A jak wyjaśnić zmiany w intelekcie? → Zmiany w intelekcie nie są zmianami materialnymi. Możność materialna nie tłumaczy więc wszystkich zmian zachodzących w człowieku. Dusza jest formą, a ona jest jednocześnie aktem. Forma nie może być podmiotem zmian w sferze intelektualnej, ponieważ jest aktem, a przyczyna zmiany musi być możnością.

Według M. Gogacza oprócz możności materialnej musi być także możność niematerialna (intelektualna). U człowieka znajdują się możności materialne i niematerialne. Istnieje uzasadnianie się. Jeśli ujmujemy istotę, to mamy na myśli gatunek człowieka.

GATUNEK to byt, coś ogólnego; nie istnieje w rzeczywistości. Odkrywamy istotę i gatunek każdego człowieka. Najbardziej podstawową cechą jest realność, która musi być aktem, zaktualizowanym istnieniem. Przyczyna realności jest poza istotą i musi być aktem sama w sobie, tj. aktem istnienia. Forma nie może być przyczyną, bo byłaby nią w swojej realności i to znaczyłoby, że forma jest Bogiem.

2. Akt istnienia przejawia się w istocie bytu na sześć sposobów:

1. ODRĘBNOŚĆ (aliquid) - akt istnienia czyni istotę czymś odrębnym, jednostkowym, dzięki czemu każdy człowiek jest sobą a nie kimś innym.

2. JEDNOŚĆ (unum) - akt istnienia sprawia, że człowiek jest jednością pryncypiów, które go stanowią. Jego dusza i ciało są jednością, zatem nie może istnieć ciało bez duszy.

3. REALNOŚĆ (res) - akt istnienia tak wpływa na istotę bytu, że czyni ją czymś realnym, rzeczywistym.

4. PRAWDA (verum) - akt istnienia sprawia, że konkretny człowiek może być przez nas poznany, możemy go dostrzec i zidentyfikować, ze istnieje.

5. DOBRO (bonum) - akt istnienia sprawia, że konkretny człowiek może być przez nas wybrany jako cel naszych dążeń.

6. PIĘKNO (pulchrum) - akt istnienia sprawia, że konkretny człowiek może być przez nas podziwiany.

3. Ujęcie istoty bytu

1. QUIDDITAS - istota ujęta w definicji (materia + forma). Definicja jest określeniem gatunku (rodzaj → człowiek, forma → rozumna).

rodzaj + różnica = gatunek

człowiek + rozumność = gatunek człowieka

2. NATURA - istota wraz z przypadłościami gatunku (materia + forma + przypadłości gatunku). Przypadłością gatunku jest np. intelekt, wola, dwunożność. Przypadłość trwała/własność - to taka cecha, którą musi mieć każdy osobnik wchodzący w skład tego gatunku. Do natury wchodzi wszystko to, co stanowi człowieczeństwo.

3. PODMIOT (subiectum) - istota jako podmiot przypadłości.

QUIDDITAS + NATURA + SUBIECTUM = OGÓLNE UJĘCIE ISTOTY

4. SUBZYSTENCJA - istota bytu jednostkowego (materia + forma + własności transcendentalne) - każdy musi mieć swoją istotę.

Jak poznajemy człowieka, nie poznajemy jego istoty ogólnej, ale jako istotę tego, a nie innego człowieka. Istota w intelekcie z realnością uświadamia nam istnienie bytu jednostkowego.

4. Dusza jako zasada życia ciała

Jeżeli myślenie polega na przesyłaniu impulsów elektrycznych w korze mózgowej, to oznacza, ze Bóg nie myśli, bo jest przecież niematerialny. Wiele osób ma przekonania sprzeczne z prawdami wiary, źle pojmują naturę człowieka. Głownie chodzi o duszę, która tak naprawdę jest niematerialna, nie ma nawet ciała eterycznego.

Dlaczego człowiek jest żywy?

Człowiek żyje, bo zachodzą w nim procesy fizjologiczne, reakcje chemiczne itd., ale ta odpowiedź niczego nie wyjaśnia. Nadal jest problem z zagadnieniem śmierci. Miernikiem śmierci jest śmierć mózgowa, czyli zespół cech, dzięki którym człowiek uznany jest za żywego bądź nie. Medycyna pójdzie dalej i odkryje się jeszcze jakiś proces, który pokazuje życie człowieka, że jest jeszcze coś głębszego. Nie ma uniwersalnego wytłumaczenia śmierci, a skoro tak, to nie ma również uniwersalnego wytłumaczenia życia.

Już Platon wskazywał, że ludzie, którzy chcą wyjaśniać świat za pomocą materii będą wymyślać coraz większego Atlasa, coraz „wodnistszą” wodę. Przyczyną życia ciała jest dusza. Jest jednocześnie zasadą ruchu. Tales twierdził, że dusza jest tym, co porusza, a Platon, że dusza może zawierać Zycie, bo jest niematerialna i nieśmiertelna. Aby ustalić przyczynę życia trzeba wiedzieć, czym jest życie, Życie przejawia się w ruchu i poznaniu - wtedy mamy istotę żywą (św. Tomasz). Poznanie jest dobrym wskazaniem na byt ożywiony, byt musi być o wiele bardziej doskonały niż rzeczy, które są tylko poruszane same z siebie. Co zatem jest podstawową przyczyną ruchu i poznania? - W człowieku przyczyną ruchu jest akt, czyli dusza. Dusza może być nazwana pierwszą przyczyną życia (primum principium vivendi). Są jeszcze inne przyczyny czynności życiowych - quodquamque vitalis operationis principium.

Człowiek nie może być żywy tylko wtedy, gdy ma ciało, które działa, czyli w pewnym sensie serce także jest przyczyną życia. Bycie żywym łączy się z możliwością wykonywania jakichś czynności. Działania nazywamy aktami. Życie jest aktem, więc przyczyna życia też musi być aktem (przyczyna nie może udzielać czegoś, czego sama nie posiada).

Problem nieśmiertelności duszy

Czy po śmierci ciała dusza istnieje dalej? Platon jako pierwszy wykazywał nieśmiertelność duszy (idei, które są w świecie pozazmysłowym). Jeśli powiemy, że dusza jest substancją to stwierdzamy, że jest samodzielnym bytem. Arystoteles twierdził, że substancją jest dusza i ciało. Dusza jest człowiekiem posługującym się ciałem. Reinkarnacja jest czymś, czego nie można udowodnić na poziomie filozoficznym, jednak prawda o zmartwychwstaniu wyklucza reinkarnację.

Skoro dusza istnieje sama z siebie to po co jej ciało? Człowieka widzimy jako posiadającego duszę i ciało. Człowiek to dusza i ciało, a nie sama dusza i nie samo ciało.

Jak udowodnić nieśmiertelność duszy?

Istnieje problem dostosowywania się duszy do danego ciała. Jedna dusza i jedno ciało - nie może być innej opcji. Dusza sama z siebie nie ma w sobie możliwości przyjmowania ponownie ciała innego (św. Tomasz). Zasada operari saequitur esse - działanie wynika z istnienia. Jest łączność między tym jak byt istnieje i jak byt działa. Jeśli ktoś istnieje jako mężczyzna, to nie może rodzić dzieci. Musi być zależność między substancją a przypadłością. Jak widzimy jakieś działanie to możemy coś powiedzieć o danym istnieniu. Jeżeli człowiek może wykonywać jakieś działania, to może istnieć bez udziału ciała.

Gdyby samo ciało mogło być przyczyną życia, to wszystko byłoby żywe, bo jest naturalna zdolność dążenia do doskonałości, a życie jest stanem bardziej doskonałym niż nieżycie.

Dusza to człowiek bez ciała (quod aliquid). Człowiek po śmierci nie jest w pełni człowiekiem, bo człowiek to dusza i ciało. Kiedy następuje śmierć to mamy:

W jaki sposób dusza jest obecna w ciele?

○ forma substancjalna - dusza ludzka, ale także wszystkie inne byty ożywione

○ forma przypadłościowa - kształt, układ elementów; jest to forma jedynie zewnętrzna

(z zewnątrz dostarczana do nieożywionej materii).

Nadanie kształtu lub układu elementów tłumaczy projektant, pomysł tłumaczy architekt. Można powiedzieć, że forma przypadłościowa istnieje głównie w myśli, którą się urzeczywistnia. Forma ta odsyła nas do bytu działającego per se.

Ciało ożywione jest takie dlatego, że jest tam forma wewnętrzna. Ma ona moc tak kształtować to ciało, tłumaczy się. Forma substancjalna jest przyczyną wewnętrzną, która kształtuje dany byt na taki, jaki jest. Dusza jest obecna w ciele jako forma substancjalna. Gdy mówimy o zewnętrznym kształcie człowieka, nie tłumaczy go forma przypadkowa, ale jest skutkiem działania duszy. Dusza zespala się z ciałem jako jego forma i z konieczności musi być obecna we wszystkich jego członkach.

Intelekt jest władzą duszy, dzięki której może być ona podmiotem działań. Jeśli dusza posiada intelekt to znaczy, że ma moc myślenia. Władze są związane z konkretnym organem cielesnym. Forma jest obecna w całym ciele, a swoimi władzami obecna jest w odpowiednich im organach. Dusza najbardziej obecna swoimi władzami jest w mózgu.

Upośledzenie nie jest wynikiem błędu duszy, ale jest to błąd w ciele, który od zewnątrz został spowodowany. W ciele czegoś brakuje, więc przez to dusza w pełni nie może spełniać swoich zadań, nie może do końca ukształtować ciała tak, jakby chciała, a to jest skutek grzechu pierworodnego.

Ciałem jest nie tylko materia druga ale także możność materialna, czyli materia pierwsza. Możność materialna jest podmiotem przypadłości fizycznych. Materia druga jest organizowana poprzez przypadłości. Forma dba o to, żeby te przypadłości były przyporządkowane człowiekowi a nie jakiemuś innemu bytowi.

WŁADZE CZŁOWIEKA

Greckie δυναμις i łacińskie potentiae są trudno przetłumaczalne. Δυναμις - władza, możność, a łacinnicy nie wiedzieli jak to przetłumaczyć. W końcu doszli do potentiae - możność lub jako vis - moc (na j. polski przetłumaczono jako władzę).

○ potentiae animae - kładzie nacisk na to, że dusza ma możność, możliwość wykonania

jakiegoś działania.

○ virtutes animae - kładzie nacisk na moc wykonania działania

Władze są zawsze władzami duszy. To, jakie władze posiada dany byt - o tym decyduje forma. Władza w części musi być możnością, aby mogło być działanie (np. wola ma możność podejmowania decyzji takich a nie innych - jest to zawężenie możności, a dokonuje tego forma). Władza składa się z aktu i możności, aby mogła działać.

Jak wyjaśnić, że człowiek ma możliwość poruszania się, a mimo to tego nie wykonuje? Władza duszy jest więc przypadłością wyznaczoną przez duszę. Intelekt jest władzą duszy

Władza jest przypadłością trochę inną od reszty przypadłości. Inne nie muszą zawsze być, natomiast władza musi być koniecznie. Aby zaliczyć człowieka do gatunku człowieka, musi on mieć wszystkie władze.

Proprietas - właściwość

Universalius - własność

Właściwości nazywane są przypadłościami gatunku.

Władze rozróżnia się w zależności od tego, jak władza odnosi się do przedmiotu:

1. wegetatywnego → władze wegetatywne

przedmiot materialny (zmysłowy)

2. 
   zewnętrznego → władze poznawcze

^{(przedmiot jest we władzy)} przedmiot niematerialny (intelektualny)

→ władza jest w przedmiocie:

○ dusza jako przedmiot do celu

→ władze pożądawcze (chce się coś osiągnąć)

○ dusza kresu działania i ruchu

→ władze ruchu przestrzennego (chce się coś przemieścić)

Podstawowy podział władz:

1. wegetatywne

2. zmysłowe

3. intelektualne

4. ruchu przestrzennego

1. WŁADZE WEGETATYWNE - są najważniejsze w pierwszym okresie życia.

○ ODŻYWIANIA - występuje u roślin, zwierząt i ludzi. Jej przedmiotem jest ciało podmiotu. Występuje ona u człowieka od chwili jego narodzin aż do samej śmierci. Jest odpowiedzialna za zachowanie masy ciała odpowiedniej dla danego gatunku (określa to forma). Zachowuje ciało w istnieniu.

• WZROSTU - powoduje zwiększanie się organizmu. Występuje tylko w określonym

okresie życia, potem zanika.

• ROZMNAŻANIA - jej przedmiotem jest własne ciało, ale ze względu na inny

organizm. Zmierza ona do ukonstytuowania się drugiego ciała. Dotyczy ciała, które powstanie, które zacznie rozwój.

2. WŁADZE ZMYSŁOWE - jest ich bardzo wiele. Dzielą się na zewnętrzne i wewnętrzne.

→ Zmysły zewnętrzne - zapewniają kontakt z rzeczywistością zewnętrzną. Ujmują przedmiot bezpośrednio. Człowiek w pewnym sensie sam tworzy rzeczywistość. Nie do końca można stwierdzić, czy poznajemy to, co widzimy. Są to władze bierne. Odbiera się sygnały zewnętrzne. Dostarczają one danych na temat rzeczywistości, niczego nie tworzą i nie dodają. Tym, co oddziałuje na zmysły są jakości zmysłowe (np. wzroku - barwa, słuchu - dźwięk). Inaczej oddziałuje na zmysł biały pyłek a inaczej biała ściana, bo jakość (barwa) zawsze oddziałuje z innymi Pakościami w ruchu, spoczynku, kształcie, powierzchni itd. Sama jakość zmysłowa jest przedmiotem poznania zmysłowego wprost (sensibilla propria). Powszechne przedmioty poznania zmysłowego to wielkość, kształt, położenie, powierzchnia, ruch i spoczynek (sensibilla communia) - nie działa na wzrok bezpośrednio. Jakości zmysłowe, które widzimy zakładają istnienie substancji zmysłowej, która te jakości posiada jako swoje przypadłości. Skoro widzimy barwę, czyli jakość, to musi być coś, co tę barwę posiada, bo nie można widzieć samej barwy dla samej barwy. Słysząc dźwięk zakłada się istnienie tego, co ten dźwięk wydaje.

Wyróżniamy pięć zmysłów zewnętrznych:

○ SMAK - posiada najmniejszy zakres;

○ DOTYK - najbardziej podstawowy ze zmysłów zewnętrznych. Odbiera on wrażenia temperatury, równowagi, oporu, ruchu itp. Jest najbardziej materialny. Znajduje się on na całej powierzchni ludzkiego ciała. Stanowią go zakończenia nerwów czuciowych. Odczuwamy całym ciałem;

○ WĘCH - do przyjęcia informacji nie trzeba bezpośredniego kontaktu z przedmiotem;

○ SŁUCH - dzięki któremu słyszymy różne odgłosy, muzykę, dźwięki;

○ WZROK - na największą odległość ale także możemy patrzeć na wiele rzeczy jednocześnie.

Władze nie istnieją dla narządów, ale narządy istnieją po to, aby się dostosowywały do władzy. Bogate życie zmysłowe jakie istnieje w człowieku, podobnie zresztą jak i w zwierzęciu, jest sprawą zmysłów wewnętrznych.

→ Zmysły wewnętrzne - są władzami realnie różnymi od zmysłów zewnętrznych, gdyż różne są ich przymioty. Zmysły zewnętrzne ujmują przedmiot bezpośrednio, wewnętrzne zaś odnoszą się do rzeczy poznanej jedynie pośrednio. W każdym zmyśle wewnętrznym ciało jest ujmowane poprzez wrażenia dostarczane przez zmysły zewnętrzne. Ciało ludzkie nie jest przecież jakimś automatem zamieszkałym przez myślącą substancję, czyli duszę. Jest ono integralnym składnikiem całego człowieka, który posiada, podobnie jak zwierzęta, wiele władz zmysłowych, z których najważniejsze są władze wewnętrzne. One to sprawiają, iż obserwując np. zachowanie się zwierząt w gromadzie, jesteśmy skłonni podejrzewać, że posiadają władze zmysłowe, inteligencję.

Życie umysłowe jest jednak własnością wyłącznie człowieka. Występuje ono jedynie tam, gdzie pojawiają się pojęcia, tj. myślenie pojęciowe, mowa, czyli artykułowanie dźwięków oraz wytwarzanie dzieł sztuki, nauki itp.

Zmysły wewnętrzne są władzami organicznymi, których narzędziem jest mózg. Mózg nie jest narzędziem myśli, jak się niekiedy sądzi. Życie umysłowe dokonuje się właśnie nieorganicznie. Mózg jest narzędziem najwyższych władz organicznych - zmysłów wewnętrznych. Zmysły wewnętrzne są najwyższymi władzami u zwierzęcia. U człowieka zaś występują jeszcze władze umysłowe. One to modyfikują ludzkie władze zmysłowe. Zwierzęta mają na ogół bardzo rozwinięte zewnętrzne władze zmysłowe. Ludzie natomiast posiadają lepsze wewnętrzne władze zmysłowe. Św. Tomasz z Akwinu wyróżnia cztery zmysły wewnętrzne:

○ ZMYSŁ WSPÓLNY - jest fundamentalnym zmysłem wewnętrznym. Stanowi on centralę dla wszystkich doznań zmysłowych. Synchronizuje i niejako organizuje doznania otrzymane od zmysłów zewnętrznych. Dzięki niemu, zarówno człowiek jak i zwierzę mają oddzielone wrażenia, a tym samym wyobrażenia czegoś. Zmysł wspólny spełnia rolę koordynującą odbiór wrażeń. Scala postać umysłową (species sensibilis). Postać zmysłowa jest podobizną przedmiotu poznawalnego.

Sensus prorrius communis - scala postać zmysłową. Jeżeli przypominamy sobie truskawkę, to przypominamy sobie jej kształt, wygląd, smak… W zmysłach odczuwamy smak, a w zmyśle wspólnym wiadomo, że jest/była smaczna. Postać zmysłowa jest rodzajem zebrania danych i polega na tym, że w dalszym poznaniu zmysłowym będziemy opierać się na tych danych.

○ WYOBRAŹNIA - jest zmysłem wewnętrznym zapewniającym pewną ciągłość wrażeń. Przechowuje ona wrażenia (fantazja, imaginacja). Zapamiętuje proste postaci umysłowe, łączy je i przypomina. Można do niej wracać jak do skarbca, przez co istnieje pewna ciągłość wrażeń i przeżyć. Jest to zmysł wspólny zarówno ludziom jak i zwierzętom. Daje możliwość pewnej „twórczości”. Wyobraźnia czynna wywołuje wszystko to, co jest w wyobraźni biernej.

Truskawka została zapamiętana i łączy się ją z innymi składnikami (np. mąką, jajkami itp.) i jest z tego wszystkiego ciasto truskawkowe. Artyści są w tym wydoskonaleni.

○ PAMIĘĆ - utrwala, zapamiętuje wrażenia, oceny i je przypomina (memoria). Zwierzęta nie posiadają czynnej władzy przypominania sobie wrażeń. Zdolność taką ma człowiek. Nosi ona także nazwę reminiscencji.

Bez pamięci zmysłowej nie moglibyśmy przypomnieć sobie melodii, obrazu itp. To, że truskawka jest smaczna pamięć zapamiętuje; zapamiętuje się uczucie. Zapamiętywanie ocen jest cechą zwierzęcą, przypominanie sobie konkretnej sytuacji. Człowiek też przypomina sobie różne rzeczy (memoria + reminiscencja). Przypominanie sobie rzeczy z przeszłości łączy się z łączeniem przyczyn i skutków.

○ ZMYSŁ OSĄDU - (vis cognitativa) sprawia, że zarówno zwierzę jak i człowiek potrafią ocenić sytuację. W przypadku zwierzęcia mówimy o instynkcie, zwierzę bowiem nie posługuje się sądami, pojęciami, rozumowaniem.

Zmysł osądu ocenia postaci zmysłowe, łącząc je z przykrością bądź z przyjemnością. Mówi nam, czy truskawka jest dobra czy niedobra. Dodaje się uczucie przykrości lub przyjemności. U zwierząt to się zwie vis aestimation. Władza osądu jest czymś pośrednim między władzami, jakie posiada zwierzę a tymi, jakie posiada człowiek. Rolę instynktu u człowieka spełnia intelekt. Dlatego władzę tą nazywa się władzą osądu myślowego. Dla podkreślenia zaś podobieństw zachodzących między działaniem instynktu u zwierzęcia a intelektem u człowieka, nazywa się tę ostatnią z władz zmysłowych rozumem szczegółowym. Intelekt człowieka wpływa na większy rozwój władz zmysłowych wewnętrznych. Uczy przechodzić od przyczyn do skutków w rzeczach umysłowych. Człowiek widzi mokry chodnik i dochodzi do tego, że padał deszcz. Pies zauważy, że jest mokry chodnik, no i co z tego?...

POZNANIE INTELEKTUALNE

Zmysł potrzebuje przemiany fizycznej. W poznaniu intelektualnym nie ma narządu. Rozumowanie nie jest zwierzęce - jest typowo ludzkie. Działaniu intelektualnemu towarzyszy działanie zmysłowe. Myśli się intelektem a nie mózgiem (!!!). Można wyróżnić:

○ INTELEKT CZYNNY - w zmyśle osądu pojawia się postać zmysłowa, jakaś jakość. Intelekt czynny abstrahuje postać intelektualną (species inteligibilis), czyli coś, co powstaje: odseparowanie zmysłu od intelektu.

○ INTELEKT MOŻNOŚCIOWY - postać intelektualna odciska się w intelekcie możnościowym (species inteligibilis impressa). Jest to swego rodzaju pamięć, która zapamiętuje postać intelektualną. Intelekt możnościowy ma nieograniczoną pojemność, bo jest władzą duchową i nie podlega przestrzeni, a poza tym: postaci intelektualne nie mają objętości. Ma się dane, ale nie chodzi o to, aby to rozumieć. Intelekt czynny jest światłem. W zmysłach dane intelektualne są jak w ciemnym pokoju, a intelekt czynny oświetla ten pokój tak, że dobrze je widać. Treści nie są widoczne w rzeczach zmysłowych. Wydobywa je dopiero intelekt czynny. Władze intelektualne odpowiedzialne są za poznanie. Kiedy intelekt nazywamy intelektem? Kiedy rozum nazywamy rozumem?

Terminy oznaczające władze intelektualne	Działanie władzy	Wynik działania
INTELEKT gr. νοΰς łac. intellectus	kontemplacja θεωρία contemplatio, intellectio	widzenie prawdy
ROZUM gr. λόγος łac. ratio	rozumowanie λόγος ratio, ratiocinatio	dochodzenie prawdy
UMYSŁ łac. mens	aprobata/dezaprobata affectio	przekonanie/aprobata prawdy

	DOBRO	ZŁO
źródła dążenia	MIŁOŚĆ	NIECHĘĆ	źródło unikania
proste dążenia	POŻĄDANIE	WSTRĘT	proste unikania
zjednoczenie	PRZYJEMNOŚĆ	BÓL	zjednoczenie

12

CIAŁO

To, co się zmienia

ZMIANA

MATERIA

MOŻNOŚĆ

To, co umożliwia zmianę

Podstawa przypadłości

nieokreślona

PRYNCYPIUM

ZMIENNOŚCI

Nie może być przyczyną zmiany, może ją jedynie umożliwiać, bo tylko akt może być przyczyną.

DUSZA

FORMA

OKREŚLONA

PRZYCZYNA

ZMIANY

AKT

Akt istnienia

Możność intelektualna

Forma

Możność materialna

Byt w rozumieniu ogólnym nie istnieje w rzeczywistości. To, co jest w intelekcie. Istota w rzeczywistości musi być realna. Istota w każdym człowieku jest realna.

Akt istnienia

Istota

(essentia)

Kolejność pryncypiów w strukturze człowieka jest odwrotna do kolejności identyfikacji pryncypiów bytu ludzkiego.

M1 - możność materialna

M2 - ciało

Możność niematerialna

Forma

Akt istnienia tak wpływa na istotę, że w niej pojawiają się własności transcendentalne. W człowieku występują one w stopniu wyższym, niż w innych bytach materialnych z racji tego, że człowiek w swej istocie posiada możność niematerialną. Możność niematerialna powoduje, że człowiek może poznawać ale także może sam coś o sobie powiedzieć.

DUSZA

CIAŁO

JEDNOŚĆ

SUBSTANCJI

Akt istnienia

Możność niematerialna

Forma

W każdym innym przypadku, np. zwierząt, odłączenie się ciała oznacza zniszczenie całej struktury.

Akt istnienia

Możność niematerialna

Forma

Akt

Możność

Możność materialna

Takie rozumowanie jest złe, bo władza nie może być częścią duszy, ponieważ gdyby władza była częścią struktury bycia, to ta możność musiałaby być ciągle realizowana; byłby to akt, zawsze musiałaby myśleć.

Forma

Władza przypadłościowa

MOŻNOŚĆ

AKT

DZIAŁANIE

AKT

PODZIAŁ WŁADZ

WEGETATYWNE

RUCHU

PRZESTRZENNEGO

ZMYSŁOWE

INTELEKTUALNE

Dlaczego taka kolejność? Władza jest tym doskonalsza im bardziej do doskonałego przedmiotu się odnosi. Władze wegetatywne są najmniej doskonałe, bo ograniczają się do samego przedmiotu.

---