Hubert Świętek
XI. Tradycja myśli strategicznej w Polsce:
I Ogólna charakterystyka
1) Na tle europejskiego dorobku w dziedzinie strategii Polska jawi się jako kraj astrategiczny- taki, którego historia wskazywała na stały niedorozwój własnego myślenia strategicznego i brak warunków do recepcji obcej myśli strategicznej
2) Powód- dzieje polskiej państwowości ostatnich 300 lat; jest to okres, w który nastąpił w Europe intensywny rozwój myśli strategicznej pozostający w ścisłym związku z rozwojem instytucji nowożytnego państwa; w Polsce to akurat okres upadku państwowości
3) Jedną z przyczyn upadku była klientelska mentalność, których śladowe pozostałości są po dziś dzień obecne w polskiej kulturze politycznej, zwłaszcza w tym jej aspekcie, który dotyczy stosunków Polski z zagranicą
4) Zdarzały się jednak i blaski, i o nich należy pamiętać
II Pierwsza Rzeczpospolita i rozbiory
1) Cechy Rzeczypospolitej szlacheckiej:
a) rozwój polskiej polityki szedł w dokładnie odwrotnym kierunku, niż działo się to w Europie od połowy XVII wieku:
- Europa:
* wzmacnianie władzy państwowej- centralizacja, umacnianie pozycji organów wykonawczych, zwiększanie zakresu kompetencji władzy państwowej
* aktywna, ekspansywna PZ ze względu na dążenie do zasady równowagi sił
* wielka transformacja kapitalistyczna, z którą wiązały się zmiany społ i polit
- Polska- dokładnie odwrotnie
b) wolna elekcja- od 1572:
- całkowite zdawanie się na przypadek w sprawie tak fundamentalnej, jak to, kto i w jaki sposób będzie rządził państwem
- na czele państwa stawała osoba obca, nie będąca obywatelem RP,
- byli to często nieudacznicy
- nie byli zainteresowaniu siłą i niepodległością RP- bo nie mieli po nich rządzić ich potomkowie
- byli to także władcy nasłani przez rywalizujące dwory- Sasi przez Brandenburgię
c) liberum veto (1652):
- zgubna zasada parlamentaryzmu, umożliwiająca wieloletni paraliż prac sejmu
- oznaczała prymat interesu partykularnego nad dobrem wspólnym i interesem RP
- była symbolem pozycji magnaterii i szlachty w systemie politycznym RP
d) Pozycja szlachty i magnaterii w systemie politycznym RP:
- przywileje szlacheckie stanowiły cenę płaconą przez kandydatów do toronu
- możnowładcy, by nie dopuścić do uszczuplenia ich potęgi i wpływów, gotowi byli służalczo sprzymierzyć się z zewnętrznymi wrogami Polski
- powszechna praktyka konfederacji i rokoszy, jako forma rebelii przeciw władzy królewskiej
- apoteoza egoizmu- ideologia sarmacka, której głównym elementem jest złota wolność jako najwyższa wartość dla szlachty, wytłumaczenie dla egoizmu
- nieumiejętność łączenia instynktu wolności z instynktem państwowym
- niska tolerancja i brak otwartości na zewnętrzne procesy rozwojowe i prądy ideowe, co staje się źródłem zacofania RP
c) regres ekonomiczny, demograficzny, kurczenie się terytorium powodują kryzys finansów państwa
d) kryzys finansów prowadzi do zmniejszenia się siły wojskowej państwa:
- nie stać nas na utrzymanie znaczniejszych wojsk
- słabe państwo pozwala sobie narzucać zewnętrzne ograniczenia wielkości własnej armii, a nawet utrzymywać obce wojska na swoim terytorium (1717- sejm niemy zgadza się na stacjonowanie wojsk rosyjskich).
e) mentalność klasy politycznej- podatność na wpływy zewnętrzne, serwilizm, sprzedajność.
- gotowość do usług na szkodę państwa dla innych państw w zamian za obronę zasady wolności (np. 1792- Rzewuski i Branicki jadą do carycy podziękować jej za przywrócenie wolności)
- pensje od posłów obcych mocarstw dla lojalnych magnackich rodów
2) Na temat właściwości polskiej kultury politycznej wypowiadali się wybitni myśliciele epoki:
a) Immanuel Kant:
- brak jej zupełnie serca do korzyści wspólnoty, bo każdy uważa się za jakiegoś suwerena
- Naród ten nie jest stworzony do ciągłej , natężonej pracy. W ogólne żadnego natężenia sił
- przeciw rozbiorom- bo żadne państwo nie powinno mieszać się w sprawy ustroju innego państwa
b) Karl von Clausewitz:
- upadek Polski wcale nie jest czymś dziwnym, niepojętym
- wskazuje na błędną percepcję zewnętrznych tendencji rozwojowych- dynamice rozwoju wew i aktywności zew 3 mocarstw towarzyszyły nierząd, decentralizacja i apatia cywilizacyjna
- Polska nie była zatem państwem europejskim, rządziła się innymi prawami- była raczej państwem tatarskim, zamieszkałym stepem bez struktur państwowych
- od ponad stu lat Polska była przedmiotem, a nie podmiotem SM
- zmiana byłaby możliwa, gdyby rządzący tego chcieli- ale byli nazbyt Tatarami (pod względem kultury politycznej), by chcieć takiej zmiany
- na długo przed rozbiorami Rosjanie czuli się w Polsce jak u siebie- gdyby nie rozbiory, Polska stałaby się prowincją rosyjską
- mocarstwa najbardziej zainteresowane utrzymaniem Polski (FRA, SWE, TUR) nie widziały nawet sensu działania na rzecz utrzymania Polski- widzieli, że obrona tego stepu byłaby próżnym wysiłkiem
- nie można żądać, by utrzymanie jakiegoś państwa było troską tylko sił zewnętrznych, bez jakiejkolwiek pomocy czynników wew; nie wolno żądać, by inne państwa miały stale warować z dobytym mieczem, by strzec politycznej świętości- granicy Polski
3) Powolny rozkład państwa miał nieuchronny wpływ na jakość myśli strategicznej- równoległość ewolucji państwowości i myślenia strategicznego od niezłego poziomu w wieku XVI po zanik obu w wieku XVIII
4) XVI wiek:
a) hetman Jan Tarnowski:
- sugestie dotyczące podstaw systemu obronnego RP:
* zabezpieczenie odpowiednimi fortyfikacjami granicy z Turcją
* utworzenie stałego, zaciężnego wojska
* odpowiednie wyszkolenie wojska
* zdrowe podstawy finansowe armii
* postulował tworzenie stałego sztabu- novum w ówczesnych warunkach EUR
* prymat piechoty i artylerii
b) Andrzej Frycz Modrzewski- O poprawie Rzeczpospolitej, rozdział o wojnie:
- jako pisarz polityczny postrzega problematykę militarną jako ważny aspekt polityki państwowej
- analizuje wojnę i jej przyczyn jako zjawisko społeczne
- potępia uciekanie się do wojny jako niosące woele zła i nieszczęść
- dzieli wojny na sprawiedliwe (obronne) i niesprawiedliwe (zaborcze)
- jednak jeśli wszystkie środki utrzymania pokoju zawiodą, państw musi być przygotowane do prowadzenia wojny
- wskazania co do systemu obronnego:
* fortyfikacje i przeszkody terenowe wzdłuż granic państwa
* intensywne szkolenie żołnierzy i dowódców
* armia zaciężna
* utworzenie skarbu dla celów wojskowych
* należyta regulacja spraw związanych z konsekwencją wojen
c) Inni:
- Marcin Bielski
- Florian Zebrzydowski
5) XVII wiek:
a) Andrzej Maksymilian Fredro:
- wskazania co do systemu obronnego:
* za Machiavellim zwolennik narodowego charakteru wojska
* współdziałanie wojska zaciężnego z pospolitym ruszeniem w systemie obronności kraju
* udział całego społeczeństwa w tworzeniu systemu fortyfikacji obronnych
* należyte uzbrojenie i wyszkolenie wojska
* prymat piechoty wzmocnionej artylerią
* wprowadzenie sztabu także na poziomie taktyczno- operacyjnym
b) inni:
- Łaski
- Sarnicki
- Siemienowicz
6) XVIII wiek:
a) nikogo nie można wyróżnić
b) utworzenie Szkoły Rycerskiej w 1765 roku nie było w stanie zapobiec pogarszającej się sytuacji; najbardziej znani jej absolwenci- Kościuszko, Puławski- wyróżnili się raczej za granicą niż w Polsce
c) Stanisław Leszczyński- Głos wolny wolność ubezpieczający- zajął się także sprawami obronności RP
7) Zupełna atrofia myśli strategicznej w II połowie XVIII wieku, bo:
- anachronizm systemu obronnego
- nikła wielkość armii
- pasmo klęsk militarnych
- brak klimatu umysłowego w Polsce porenesansowej
- zanik możliwości gosp i finansowych dla zmian
III Polska pod zaborami:
1) Przełom XVIII/XIX wieku jest wchodzeniem strategii w wiek męski; w tym czasie Polska pozbawia się państwa, a naród staje się przedmiotem w obcych strategiach
2) Skutki tej sytuacji dla Polski:
a) niedorozwój myśli strategicznej w odniesieniu do jej centralnego zagadnienia- związków między strategią a państwem
b) instynkt antypaństwowy- tożsamość narodowa musiała się rozwijać w opozycji wobec państwa zamieszkania
c) długotrwałe pozostawanie pod zaborami wytworzyło podejście wasalne i poddańcze wobec zaborcy
d) wkład Polski do światowej myśli strategicznej- rozwój teorii i koncepcji:
- wojny partyzanckiej
- wojny ludowej
- wojny regularnej jako wojny wyzwoleńczej
e) koncepcje te okazały się jałowe w tym sensie, że:
- nie doprowadziły do zamierzonych rezultatów
- stały się źródłem represji i strat biologicznych i materialnych
- ale stały się źródłem mitów i legendy podtrzymującej ducha narodowego
3) Początek nurtu- Kościuszko- Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość:
- powstanie narodowe ma oprzeć się na trzech elementach:
* kosa- jako broń
* chłop- jako żołnierz ( co miało zapewnić powszechność armii)
* zapał powstańców dążących do wyzwolenia kraju- jak paliwo napędowe
4) Teoria wojny partyzanckiej:
a) gen Chrzanowski:
- kto: małe, rozproszone, lecz zorganizowane oddziały partyzanckie
- cel:
* nękanie komunikacji i logistyki przeciwnika oraz mniejszych grup wojskowych
* zakres takich działań należy stale zwiększać, aby w końcu można było przejść do bardziej regularnych działań wojskowych, bez których ostateczne zwycięstwo jest niemożliwe
- podstawą sukcesu mają być:
* właściwe wykorzystanie warunków terenowych
* poparcie miejscowej ludności
b) Karol Stolzman:
- kto: zainicjowanie powstania przez tzw oddziały pierwiastkowe (100 osobowe)=> włączenie możliwie szerokich rzesz narodu w powstanie na terenie całego kraju równocześnie
- charakter: powszechne i totalne zarazem- dzięki udziałowi ludu
- cel- wyczerpywanie atakami i odcinanie od dostaw wroga=> przejście do działań bardziej regularnych prowadzących do ostatecznego zwycięstwa
5) teoria wojny ludowej- Henryk Kamieński
a) rodzi się z uwzględnienia wniosków wynikających z powstania styczniowego
b) na poziomie taktycznym niewiele odbiega od teorii wojny partyzanckiej:
- kto- inicjująca grupa partyzantów, zdyscyplinowana i o wysokim morale=> właściwie wszyscy mieszkańcy w całym kraju
- cel: rozproszone, powszechne działania=> wojna podjazdowa prowadzona większymi grupami=> działania w skali operacyjnej podjęte rzez poważniejsze zgrupowania oddziałów powstańczych=> zgromadzenie regularnej armii, która będzie mogła stworzyć i utrzymać ciągły front, a następnie pokonać przeciwnika
c) różnica- powiązanie powstania z kwestią społeczną, szczególnie chłopską:
- zwycięstwo w wojnie ludowej miało doprowadzić do uwłaszczenia chłopów i równouprawnienia
- w ten sposób chłopi będą zainteresowani walką, co zapewni powszechny charakter walki, będący kluczem do zwycięstwa
d) działając w taki sposób można zwyciężyć mimo słabości uzbrojenia
5) Teorie wojny regularnej jako wojny wyzwoleńczej
** chodzi o łączenie lub szybkie przechodzenie od działań partyzanckich do działań regularnych
a) Ignacy Prądzyński:
- działania partyzanckie powinny być prowadzone przez żołnierzy regularnego wojska
- mała wojna (nękanie i wyczerpywanie) toczona przez ludność miejscową ma mieć charakter wspomagający
b) Gen. Bem
- ścisłe współdziałanie od samego początku grup partyzanckich z regularnymi oddziałami wojskowymi co miało to zainicjować powstanie, w którym masowo powinna wziąć udział ludność zamieszkująca ziemie polskie
- Kolumny regularnych wojsk miały przede wszystkim wiązać regularne siły wroga
- masowe powstanie ludności i oddziałów partyzanckich miało zapewnić przejęcie kontroli nad całym obszarem powstania
- podobnie jak Kamieński nie doceniał roli uzbrojenia- nieprzyjaciela należy bić tym, co się ma w ręku
c) Kazimierz Duch:
-jego Mała wojna i powstanie zbrojne- była najbardziej całościowym i systematycznym wykładem teorii powstania narodowego łączącego partyzantkę i działania regularne
- elementy konieczne:
* drobiazgowe przygotowanie organizacyjne i taktyczne wojny
* należyte zaopatrzenie żołnierzy w broń
IV Siła i słabość Drugiej Rzeczypospolitej:
1) Józef Piłsudski:
a Legenda:
- pochodzenie z niebogatej rodziny szlacheckiej o silnie patriotycznych tradycjach
- udział od młodzieńczych lat w spiskach niepodległościowych
- zesłanie na Sybir
- rozwinięcie Organizacji Bojowej PPS i udział w jej akcjach
- organizacja samodzielnej polskiej siły zbrojnej w I wojnie światowej- Pierwsza Kompania Kadrowa, legiony, POW
- lipiec 1917- kryzys przysięgowy i internowanie
- XI 1918- ogłoszony Naczelnikiem Państwa i zwierzchnikiem sił zbrojnych
- błyskotliwe zwycięstwo w VII 20 roku
- 1923- nieoczekiwanie wycofuje się z życia publicznego
- V 26- zamach, ale nadal unika funkcji państwowych i raczej pośrednio wpływa na bieg spraw w RP
- 1935- ostatni akt- wyposażenie państwa w nową konstytucję, mającą mu zapewnić silne instytucje i stabilność polityczną
b)myśl strategiczna:
- jest zarazem spadkobiercą polskiej myśli strategicznej, jak i chwalebnym od niej odstępstwem- łączy najlepsze pierwiastki9 tradycji i zaprzeczenie tego, co w niej najgorsze
- samouk, obdarzony wielką intuicją strategiczną, podziwiający Napoleona
- nie miał ambicji tworzenia własnego systemu i teorii strategicznej
- praktyk- jako że nie był absolwentem akademii wojskowej, nie był wyznawcą jakiejś określonej doktryny, lecz raczej twórczo aplikował w konkretnych warunkach zasady uniwersalne
c) romantyzm celów, pozytywizm środków- zdolność wyznaczania celów, rzetelnej analizy środków i wykorzystywania takich środków, jakimi dysponował- vide Bitwa 1920 roku
d) umiejętność odczytywania i wykorzystywania okoliczności międzynarodowych:
- niepodległość bez sprzyjających okoliczności międzynarodowych, zwłaszcza wojny między zaborcami, nie będzie możliwa
- prawidłowo odczytywał Rosję:
* jedynym argumentem wobec niej jest siła
* idea oddzielenia Polski od RR przez Ukrainę i Białoruś
- prawidłowo zareagował na dojście Hitlera do władzy:
* próba działań prewencyjnych wspólnie z Francją
* I 34- zawarcie deklaracji o nieagresji na 10 lat, co ma dać Polsce czas na zorganizowanie obrony przed ewentualnymi roszczeniami lub agresją ze strony Niemiec
* w wielu wypowiedziach widać było, że czuł nadciągającą katastrofę
e) przekonanie o konieczności własnego wysiłku zbrojnego i o konieczności posiadania samodzielnej siły zbrojnej
- zasadnicze przekonanie, że niepodległość ni zostanie Polsce podarowana aktem łaski ze strony zaborców czy szczęśliwym zbiegiem okoliczności, ale będzie efektem własnego wysiłku zbrojnego
* wysiłek zbrojny jest najważniejszym wkładem kształtującym sprzyjające okoliczności międzynarodowe
* jest też warunkiem sine qua non skutecznego zaistnienia sprawy polskiej w przyszłej wojnie
* nieuchronność daniny krwi w obronie niepodległości- założenie, że nie wszyscy zaborcy pogodzą się z niepodległością Polski i ustąpią jedynie wobec siły polskiego oręża- szczególnie wobec RR
- z tego powodu nacisk na tworzenie kadr, z których ma wyrosnąć armia polska
g) staranne i systematyczne przygotowanie czynu zbrojnego
- nie zamierzał powtarzać błędów Powstania Styczniowego- mniej zajmował się polityką, bardziej zaś starannym przygotowaniem do powstania
- Polacy muszą być gotowi do działania, gdy pojawią się stosowne okoliczności
- docenianie wagi morale- zwycięstwo w ¾ zależy od siły moralnej wojska i społeczeństwa, w ¼ od przygotowania pod względem technicznym
h) rozumiał rolę państwa i jego instytucji w czasie zagrożenia dla bezpieczeństwa narodu
- z jego inspiracji doszło do podjęcia prac nad nową konstytucją RP, której podstawowe założenia odzwierciedlały sytuację Polski, leżącej między dwoma totalitaryzmami; chodziło o wzmocnienie władzy wykonawczej
i) nadzwyczajny etos żołnierski, honor i służba ojczyźnie
j) dowódczy instynkt i innowacyjność taktyczna- rozważania o wojnie 1920 roku:
- głównym problemem był problem przestrzeni i zaludnienia jej pracą wojny- bezsilność liczebna w stosunku do przestrzeni
- z tego powodu na nic w tym przypadku zdawała się strategia mas, strategia wiążąca ściśle jednostki wojskowe we wzajemną taktyczną współpracę, ani strategia pozycyjna
- wynalazkiem Piłsudskiego okazała się „strategie de plein air”- strategia pełnego powietrza (zawsze więcej pełnego powietrza niż zaludnienia wojennego przestrzeni) czy „strategie encadrante”- strategia ścieśniona- ścieśnienie wojska w ruchu tak, by mu zapewnić siłę masy
k) krytycyzm wobec klasy politycznej:
- konieczność silnej władzy wykonawczej ze względu na małość klasy politycznej, która w systemie parlamentarnym działała na szkodę kraju
l) krytycyzm wobec narodu:
- słaby wewnętrznie,
- niesamodzielny, łatwo służy obcym
- zmienny
l) wady podejścia strategicznego Piłsudskiego:
- strategia pełnego powietrza nie mogła być właściwą odpowiedzią w obliczu postępu organizacyjno- technicznego Niemiec
- zdawanie się na instynkt dowódczy powoduje zupełne niedocenianie roli sztabu generalnego, którego zadaniem jest systematyczne opracowywanie planów wojny i przyporządkowanie ich przyszłym potrzebom odpowiednich rozwiązań w sferze przemysłu czy infrastruktury; dla Piłsudskiego to rutyna i doktrynerstwo
2) Roman Dmowski:
a) nie reprezentował sztuki strategicznej, ale poruszał szereg zagadnień towarzyszących
b) refleksje geopolityczno- cywilizacyjne- Niemcy, Rosja i kwestia polska
- główne zagrożenie dla Polski jako narodu pochodzi od Niemiec- stałym celem polityki niemieckiej jest unicestwienie Polski
- jedynym państwem, jakie może przeciwstawić się ekspansji Niemiec, jest Rosja
- kluczem do rozwiązania kwestii polskiej jest zatem właściwe ułożenie stosunków polsko rosyjskich- porzucenie linii powstańczej i porozumienie z Rosją jako autonomiczne zjednoczenie wszystkich ziem pod berłem Romanowów, co miało stać się punktem wyjścia do przyszłej niepodległości
- trzeba też doprowadzić do zmiany stosunku Rosji do Polski- ale demokratyzująca się na sposób zachodni Rosja przestanie być dla Poski zagrożeniem
c) Do celu trzeba zmierzać stopniowo, dzięki korzystnej koniunkturze międzynarodowej, dając prymat zabiegom politycznym, nie zaś poprzez walkę
d) przekonanie o potrzebie silnego państwa polskiego
- tylko takie może przetrwać w swym położeniu geopolitycznym
- państwo musi być dostatecznie silne, by mieć wpływ na otoczenie=> pozycja ważnego czynnika w polityce europejskiej=> zapewni, że będziemy wartościowym partnerem dla Francji, która nie będzie zmuszona opierać się wyłącznie na Rosji ze szkodą dla Polski w polityce niemieckiej
e) duże nadzieje w rozbudzeniu witalności cywilizacyjnej narodu polskiego
f) na przeszkodzie temu rozbudzeniu stoją politycy polscy i słabość polskiej całościowej refleksji politycznej
g) zwraca tez uwagę na wady charakteru narodowego Polaków:
- bierność i łagodność
- silna obecność w naszym życiu umysłowym nieinteligentnych intelektualistów
- doświadczenie zaborów- niewola wychowuje nieowilników
3) Władysław Sikorski:
a) poglądy międzynarodowe:
- lojalny wobec Austrii
- przeciwnik wojny z Rosją Sowiecką
- wielki zwolennik sojuszu z Francją
- prawidłowo oceniał zagrożenie niemieckie
b) kariera:
- 1921- dobry, choć krótko, minister spraw wojskowych i szef sztabu generalnego
- 1923- premier przez pół roku
- 1928- odsunięty definitywnie od pracy w wojsku
- 1939-43 premier rządu emigracyjnego i naczelny wódz sił zbrojnych
c) postulaty co do wysiłku obronnego, niezbędnego w obliczu zagrożenia niemieckiego:
- należyta gotowość bojowa armii polskiej
- moralna czujność narodu
- system sojuszów i powiązań z państwami, którym również zagrażały Niemcy
d) zagrożenia dla tego programu:
- prywata partyjna
- brak dyscypliny wew
- brak solidarności na zewnątrz
e) jako teoretyk wojskowości- najważniejsze dzieło z 1934 roku- „Przyszła wojna. Jej możliwości i charakter oraz związane z nimi zagadnienia obrony kraju”.
- przyszła wojna będzie:
* powszechna- w sensie, że będzie wymagała mobilizacji całych zasobów państwa oraz integracji w jeden system jego instrumentów ekonomicznych, wojskowych i administracyjnych
* światowa
* koalicyjna
* długotrwała
* rozstrzygające znaczenie będzie mieć potencjał materiałowo ekonomiczny
- rozległa i rzetelna analiza SM i warunków bezpieczeństwa w Europie
- konserwatywny w odniesieniu do roli, jaką odegrają w przyszłej wojnie wojska zmotoryzowane, pancerne i lotnicze
4) Kutrzeba, Mossor- Studium planu strategicznego Polski przeciwko Niemcom
a) najbardziej wartościowe i całościowe opracowanie poświęcone obronie Polski w obliczu możliwej agresji ze strony Niemiec, które jednak nie wywarło wpływu na ostateczne ustalenie planu operacyjnego obrony
b) rzetelna analiza sytuacji międzynarodowej:
- duży sceptycyzm co do skuteczności przymierza z Francją- ze względu na trudności wew
- liczyć należy raczej na pomoc w wyniku ogólnego roszerzania się podstaw wojny, wtedy po stronie Polski oprócz FRA mogłaby stanąć Mała Ententa i ZSRR
- zakładali jednak również, że Polska zostanie osamotniona
c) trzeźwa ocena stosunku sił i szans w wojnie z Niemcami:
- Polska jest niezdolna do samodzielnego rozstrzygającego zwycięstwa, ale jest zdolna do wojny w obronie niepodległości
- Niemcy runą na Polską ogromnym potencjałem militarnym, koncentrującym się na określonych punktach ciężkości, co sprawi, że manewr operacyjny (ulubiona broń Polski) okaż się całkowicie nieskuteczna
d) strategiczne potrzeby przygotowania wojny:
- zadania PZ- sojusze i problem ich zawodności; pomoc surowcowo- sprzętowa
- zadania polityki gosp i finansowej
- zadania polityki wew- mowa o rozroście partii i inflacji idei
- konieczność stworzenia wielkiego planu państwowego i precyzyjnego podziału zadań w jego realizacji
V II Wojna Światowa:
1) Niemożność zdyskontowania politycznego wyjątkowego wysiłku wojskowego narodu:
a) IV armia II wojny światowej
b) ale słabość władz politycznych:
- rząd emigracyjny- na łasce i niełasce aliantów
- Lublin- marionetkowy
c) najbardziej wyrazisty przykład- Powstanie Warszawskie:
- całkowite oderwanie działań zbrojnych od kontekstu polit- strateg
- błędy diagnostyczne, myślenie życzeniowe:
* fałszywie oceniono przyszło postawę sojuszników- nikt nie miał motywacji, by znacząco pomagać
* ignorowanie sytuacji militarnej wokół Warszawy- o ruchach wojsk GER i ZSRR
- brak wariantui porażki, refleksji nad konsekwencjami powstania
- skutek- 200 tys zabitych, zburzona stolica
- Po II Wojnie- dominacja nurtu martyrologicznego, uniemożliwiającego wyciąganie wniosków
VI PRL:
1) Brak niezależności strategicznej- satelita ZSRR, której strategii była cząstką
2) Wyznaczało to ramy refleksji teoretycznej
3) Element wspólny z okresami poprzedzającymi- udział większości elit w utrwalaniu satelickiego charakteru państwa oraz w reprezentowaniu wobec pozostałej części społeczeństwa interesów obcego mocarstwa
VII Szanse strategii państwowej w Polsce po 1989 roku:
A) Wiadomości ogólne:
1) Nowe wyzwania które domagają się od polskiej praktyki i myśli politycznej myślenia strategicznego
a) dynamicznie zmieniająca się sytuacja geopolityczna:
- w kategoriach geopolitycznych EŚW wraca do tego, czym była w czasach Mackindera- ze względu na szczególne znaczenie dla ogólnego układu sił w całej Eurazji jest narażona na szczególne oddziaływania mocarstw prowadzących geostrategiczną grę.
- uniknięcie przedmiotowej czy satelickiej roli wymaga nadzwyczajnego wysiłku w dziedzinie myśli strategicznej
- myśl ta powinna zapewnić „państwo wielkie” w rozumieniu Dmowskiego- zdolność do wywierania wpływu na otoczenie międzynarodowe
b) wyzwania związane z systemową transformacją
- konieczność ciężkiej pracy, która bez określenia wyraźnych celów grozi zagubieniem się
2) Większość elit rozumiała to zagadnienie w kontekście międzynarodowej pozycji Polski, ale już nie w kontekście wewnętrznych zmian ustrojowych
3) Uwarunkowania wewnętrzne, niesprzyjające tworzeniu i wdrażaniu strategii państwowej lub podejściu strategicznemu w polityce polskiej
- bagaż złej, obciążającej tradycji strategicznej
- stan państwa
- stan klasy politycznej
- stan myśli politycznej
- kompetencje w zakresie analizy i planowania strategicznego
4) Bagaż złej, obciążającej tradycji strategicznej:
- poniższe czynniki są tyleż przyczynami upośledzenia podejścia strategicznego, co następstwem niedorozwoju polskiej kultury strategicznej, mającego swe źródło w okresie przedrozbiorowym, niewoli oraz PRL
5) Stan państwa:
a) ogólnie- stan państwa, jego legitymizacja, sprawność i skuteczność w wypełnianiu podstawowych funkcji odbiega od współczesnych standardów w tym zakresie
b) na poziomie podstaw konstytucyjnych:
- po upadku PRL długi nie mogliśmy zdobyć się na nową konstytucję i przez pierwsze lata transformacji państwo znajdowało się w hybrydowym rezimie konstytucyjnym- konstytucja stalinowska z 1952 roku + mała konstytucja z 1992 roku.
- nowa konstytucja wyznacza pożądane z punktu widzenia skuteczności rządzenia miejsce i kompetencje organom władzy wykonawczej
- ale też słabości:
* dualizm i sytuacje kohabitacji mogą osłabić efekt skuteczności władzy wykonawczej
* konstytucja nie chroni przez faktycznym paraliżem prac rządu- poprzez sposób sformułowania konstruktywnego votum nieufności umożliwia rządom mniejszościowym pozostanie przy władzy i jedynie administrowanie krajem, gdyż takie rządy nie mając zaplecza parlamentarnego nie są w stanie podejmować decyzji wymagających ustaw (2000-2001; 2003-2004)
c) poziom funkcjonowania państwa:
- nadmierna redukcja funkcji regulacyjnych państwa w pewnych dziedzinach oraz nadmiar funkcji w innych
- w ten sposób w jednych obszarach, gdzie państwo jest nie do zastąpienia, jest ono niewystarczająco obecne, w innych zaś tłumiona jest inicjatywa prywatna i odpowiedzialność indywidualna
- przynosi to negatywne skutki w sektorach strategicznych dla bezpieczeństwa i rozwoju cywilizacyjnego państw w postaci:
* niedorozwoju infrastruktury, niskich nakładów na edukację, na badania naukowe, niskiej sprawności i braku współdziałania administracji, bardzo słabej egzekucji prawa, zaniechania w sferze bezpieczeństwa energetycznego, anachronicznej i antyrozwojowej strukturze budżetu
* tłumienia indywidualnej przedsiębiorczości, pogarszających się warunków dla prorozwojowych inwestycji zagranicznych,
d) sposób używania państw przez klasę rządzącą:
- instrumentalny stosunek większości polskiej klasy politycznej do państwa- traktowanie go jako narzędzia służącego zapewnianiu dobrobytu klasie rządzącej oraz realizacji interesów grupowych przybierających nierzadko mafijną postać
- jest to pochodną dominującego w Polsce gminnego rozumienia demokracji, w której zwycięzca bierze wszystko, w przeciwieństwie do republikańskiej wersji, w której polityka służy osiąganiu dobra wspólnego
- upadek standardów stanowienia prawa przez rząd i parlament
6) Klasa polityczna- właściwości:
a) rozdrobnienie życia politycznego w Polsce:
- nieustanna zmienność ugrupowań- słabość, upadanie i powstawanie nowych; karuzela programowo- organizacyjna; karuzela kadrowa
- skutki:
* uniemożliwia to skutecznie osiągnięcie trwałości i spójności programowej partii rządzącej
* uniemożliwia konsekwentne wdrażanie programu rządowego- sabotowane przez słabszego koalicjanta, którego silniejszy staje się zakładnikiem
* powoduje obniżenie jakości programowej działań rządu
* powoduje to obniżenie skuteczności działań rządu
* powoduje to obniżenie jakości prac parlamentarnych
* partie polityczne koncentrują całą swą aktywność na politycznym przetrwaniu, nie na sprawach państwowych
* uniemożliwia podejmowanie niezbędnych dla modernizacji reform gosp czy społ
b) karlenie kultury politycznej i obyczajów klasy rządzącej:
- załamanie się standardów i etyki życia publicznego (upadek wartości- honor, prawda, przyzwoitość)
- nałożenie się postkomunistycznej erozji moralnej na prymitywną interpretację liberalizmu (świat bez norm i wartości)
- kryminalizacja klasy politycznej
- niemożność zastosowania właściwych sankcji prawnych
- zanik poczucia państwowości- brak rozumowania w tych kategoriach
c) właściwości te są częścią kultury polityczne, a zarazem obciążają kulturę strategiczną
7) Poziom myśli politycznej:
a) skutki rozdrobnienia życia politycznego w Polsce:
- tylko wielkie bądź mające długą tradycję formacje polityczne stają się ośrodkiem tworzenia i krystalizacji dojrzałej myśli politycznej
- tylko takie formacje stać na zaplecze- think- tanki- instytutów badawcze, ośrodków eksperckie,
- skutek rozdrobnienia- partie i grupy polityczne są zmuszone do koncentracji na walce o przetrwanie, pozostawiając mało czasu na poważniejszą refleksję o sprawach państwa
b) Polska- tradycja niezbyt pomocna:
- nawiązywanie do obozu narodowego czy paryskiej Kultury ma w nowych warunkach ograniczoną wartość, ze względu na zasadnicze różnice świata
c) imitacyjne przenoszenie nurtów ideowo- politycznych z państw zachodnich na polski, nieprzygotowany społecznie i ekonomicznie grunt, nie daje szybkich rezultatów
d) specyficzne narodowe uwarunkowania- lenistwo myśli, niezdolność do głębokiego i całościowego myślenia
e) efekt:
- w sferze programu- przywódcy partii chętnie sięgają po hasła i slogany, narodowe mity;
- w warstwie praktycznej-w miejsce idei pojawia się pragmatyzm, który zwalnia od wysiłku intelektualnego i standardów moralnych
- styl myślenia doraźnego- brak zdolności do całościowego i strukturalnego postrzegania rzeczywistości
f) tymczasem prawidłowe odczytanie współczesnych wyzwań wymaga rzetelnego i systematycznego wysiłku
g) sprawa tożsamości narodowej:
- ma pozytywy wpływ, czego dowodzi awans i pozycja w zyciu międzynarodowym narodów o silnej tożsamości- USA, IZR, KOR, IRL
- Polska stała się natomiast narodem niepatriotycznym:
* stosunek do instytucji państwowych
* skala i charakter emigracji
* zanik kapitału społecznego- systemu elementarnych wartości, będących podstawą istnienia grupy społecznej (m.in. uczciwość, dotrzymywanie umów, wzajemność, obowiązkowość)
* zwycięstwo egoizmu nad więzami społecznymi
- bez spójności społecznej nie można dążyć do osiągnięć, które byłyby znakiem miejsca cywilizacyjnego Polski w świecie
8) Kompetencje w zakresie analizy i planowania strategicznego:
a) brak organu, który zarazem:
- byłby wyposażony w odpowiednie atrybuty- autonomię decyzyjną, właściwy zakres kompetencji
- miałby odpowiednie kwalifikacje w zakresie planowania strategicznego
b) brak profesjonalnych, właściwie zorganizowanych i wyposażonych ośrodków planowania strategicznego, wspierających rząd
c) nie pełni takiej funkcji Rządowe Centrum Studiów Strategicznych:
- jest organem analitycznym i studyjnym, nie planistycznym
d) powstało kilka niezależnych czy prywatnych ośrodków analityczno- diagnostycznych, lecz ich raporty są rzadko brane pod uwagę przez ośrodek rządzący
e)łączy się z tym niedojrzałość studiów strategicznych jako przedmiotu refleksji teoretycznej, dydaktyki akademickiej i obszaru doradztwa politycznego.
f) w sytuacji braku stałych i profesjonalnych ośrodków tego rodzaju, rządowe programy ogłaszane jako strategiczne przeniknięte były myśleniem doraźnym i życzeniowym
- sztandarowy przykład- Strategia dla Polski Kołodki 1993- treściowo to zbiór życzeń, w dodatku szkodliwych- kładły nacisk na sprawy socjalno- związkowe, zaś na końcu znalazła się konkurencyjność polskiej gospodarki, co mogło zahamować rozwój Polski
9) rezultatem tych negatywnych czynników było:
a) rozproszenie potencjału gosp, społ i polit w taki sposób, że niemożliwe jest jego ujęcie w sposób strategiczny, zapewniający realizację wielkich celów
b) Polska rozwijała się, jakby dryfując, unoszona zasadniczo korzystnymi warunkami międzynarodowymi oraz dzięki wysiłkowi Polaków, nie zaś dzięki mobilizującej funkcji państwa.
c) substytutem strategii i czynnikiem ułatwiającym utrzymanie kursu po 1989 roku była perspektywa członkostwa w NATO i UE, kóra określając warunki brzegowe polityki wew i zagr spełniała wazne funkcje dyscyplinujące politykę i motywujące do określonych działań
10) Przy tym wszystkim pozytywnym zaskoczeniem jest polska strategia bezpieczeństwa lat 90- cechy:
a) źródłem jej sukcesu było wyciągnięcie wniosków z historycznego doświadczenia Polski
b) centralny element strategii bezpieczeństwa narodowego- kierunek NATO- został rozegrany w sposób jak najbardziej strategiczny:
- koncentracja środków
- wszechstronność podjętych działań
- ogromna konsekwencja i determinacja dążenia do celu
c) polityka bezpieczeństwa cieszyła się znaczną autonomią w stosunku do bieżącej polityki:
- bo w tej sprawie istniała zgoda głównych sił politycznych
d) Polska postawiła w swej polityce bezpieczeństwa na najbardziej solidne z dostępnych rozwiązanie, czyli NATO i USA jako główny czynnik sprawczy
- nie były brane pod uwagę żadne rozwiązania pośrednie, trzecie drogi itd.
- był to efekt przedwojennych doświadczeń- niewiary w rozwiązania europejskie
e) strategia przede wszystkim polityczno- dyplomatyczna, nie zaś obronna
- do NATO doprowadziła nas raczej dyplomacja niż reformy w siłach zbrojnych, które by zapewniły zgodność ze standardami NATO i interoperacyjność
f) Ale ta strategia miała tez swoją cenę:
- NATO- centryzm i amerykanizacja polityki bezpieczeństwa , dla której NATO i specjalne więzi z USA stały się jedynym wyznacznikiem wszystkiego
- przejawiało się to w analizie międzynarodowego środowiska bezpieczeństwa i percepcji zagrożeń, identycznych z analizami USA czy NATO, mimo, że nasza sytuacja jest nie taka sama
- strategiczne więzy i lojalność z USA, co znalazło wyraz w bezwarunkowym i pozbawionym samodzielnej podstawy analitycznej poparciu dla wojny z Irakiem
- ociężałość polityki obronnej w reformowaniu i modernizacji armi- nie ma pośpiechu, skoro już jesteśmy bezpieczni
- zanik innowacyjności w reagowaniu na nowe źródła zagrożenia- bo już jesteśmy bezpieczni
- dystans i wstrzemięźliwość wobec EPBiO- zapatrzenie w USA i NATO sprawiło, że członkostwo w UE nie było postrzegane w kategoriach bezpieczeństwa; polska klasapolityczna nie potrafiła dostrzec, że dzięki postępom w ESDP UE stawała się systemem bezpieczeństwa zbiorowego i wzajemnej obrony, co jakościowo zmieniło położenie geopolityczne POL, że doszło do zasadniczej zmiany środowiska bezpieczeństwa; nie dostrzegaliśmy, że ten rozwój jest dla nas korzystny i ż trzeba go utrwalać, a nie mu przeciwdziałać (osłabianie spójności i zdolności wojskowych UE)
g) przejawem całości tego strategicznego rozumowania był Irak:
- uznanie, że to, co jest dobre dla USA, jest także dobre dla Polski, nawet jeśli nie jest dobre dla reszty świata czy Europy
- zachowanie typu bandwagoing- oznacza przyłączenie się do wyłaniającego się hegemona, wsparcie jego polityki, postawienie na niego w grze w nadziei na uzyskanie w zamian korzyści politycznych czy ekonomicznych- zapewnienie bezpieczeństwa, zyski materialne, zapewnienie wpływu na sytuację międzynarodową
- negatywne skutki i słabości podejścia:
* pełne uzależnienie od mocarstwa
* brak wpływu na politykę, dla której oczekuje się naszego poparcia
* życzeniowe odczytywanie amerykańskiej wizji świata
* życzeniowa kalkulacja krótko- i długofalowych zysków związanych z udziałem w tej wojnie
h) Frustracyjny bilans tej polityki sprawił, że od połowy 2004 roku nastąpił powrót do nieco bardziej zrównoważonej orientacji strategicznej, jednak nadal bardzo wyraźne stawianie na USA powodowało, że nasi politycy bronili się przed świadomością konieczności dokonywania niekiedy wyboru między USA a EUR, co było świadectwem pewnej infantylizacji postrzegania polityki
11) Perspektywy zmiany w polskiej kulturze politycznej i strategicznej:
a) rozwój sytuacji politycznej w Polsce ostatnich lat nie daje podstaw do oczekiwań na przełom w tej materii
b) przeciwnie, życie polityczne zaczęło się pogrążać w nieustających walkach o sprawy trzeciorzędne
c) naszą klasę polityczną cechuje doraźność, krótkowzroczność, miernota, prowincjonalizm
d) Polskę określa się jako państwo błądzące, państwo łup, państwo klientelistyczne
e) przejawia się to w upośledzeniu zdolności do suwerennego i samodzielnego myślenia strategicznego
f) do ewentualnej zmiany dojdzie dopiero, gdy:
- pojawi się nowa klasa polityczna wolna od przekonania, że w sprawach bezpieczeństwa konieczne jest bezwarunkowe zdawanie się na specjalne stosunki z podmiotami zewnętrznymi
- pojawią się korzystne przeobrażenia zachodzące w naszym otoczeniu
- gdy nastąpi rozwój cywilnych studiów strategicznych w Polsce
1