FILOZOFIA A NAUKA: Od czasów kultury helleńskiej spostrzegano filozofię z wiedzą racjonalną, łączono z nauką w najszerszym tego słowa znaczeniu. W starożytności powstały opisy natury i człowieka. Dopiero po opracowaniu metody naukowej coraz ostrzej zarysowywał się podział. Do dzisiaj istnieją różne koncepcje stosunku filozofii do nauki, które można rozmieścić na skali gdzie jednym końcem będzie teza, że filozofii w ogóle nie ma (neopozytywizm logiczny) a drugim klasyfikacje, które do filozofii zaliczają całą naukę (neotomizm). Jasne stało się, że wiele zagadnień, którymi zajmuje się F nie sposób włożyć w ramy metody naukowej (np. nie można sprawdzić czy Bóg istnieje). FILOZOFIA to umiłowanie mądrości. Zawsze była czymś więcej niż nauka, obejmuje każdą dziedzinę rzeczywistości, wyjaśnia. NAUKA jest działalnością ludzką, umysłową, która ma określoną dziedzinę, w sposób autentyczny zmierza do poznania rzeczywistości, do ustalenia dlaczego dane fakty zachodzą. F zajmuje się ogólną koncepcją świata, człowieka, poznania. Jej funkcje podzielić można na a) teoretyczne, które zaspokajają ludzkie potrzeby poznawcze formułując określone koncepcje, określone poglądy na świat i b)funkcje praktyczne - kształtując treści światopoglądowe F wywiera wpływ na praktyczną postawę każdej jednostki.
WNIOSKI: F jest pewnym namysłem nad R, próbuje opisać największą osnowę tego co istnieje. Stara się ustalić w R pewne związki, powiązania, relacje pomiędzy częściami składowymi rzeczywistości. Stara się wyrazić sytuację bytową człowieka. Ustala pewien zespół i hierarchię wartości i przedstawia go człowiekowi do realizacji w postaci norm, reguł postępowania. F jednak nie powinno utożsamiać się z innymi naukami szczegółowymi, ani jej zawężać. Filozofia nie jest „ograniczona”. Różni się od innych nauk metodą, bo filozof nie obawia się korzystać z różnych metod poznania, różni się punktem widzenia (gdy filozof bada dany przedmiot to rozpatruje go ze stanowiska granicznego - pod kątem atrybutów, cech. F t o nauka o podstawach, gdzie inne nauki się zatrzymują tam F dopiero zaczyna pytać. Nauki poznają, natomiast F pyta czym jest poznanie. W tym sensie jest nauką radykalną, stara się dotrzeć do głębi, do źródeł. Jako nauka uniwersalna, nie wyklucza żadnej dziedziny i korzysta z dostępnych założeń i metod. Filozofia jest ponad jak i w nauce. Kiedyś F próbowano uważać za królową nauk i czasem w środowisku filozoficznym jest za takową uważana. Kiedyś omijała ona poznanie empiryczne. Spoglądając na problem spekulatywności F XVII i XVIII w. możemy powiedzieć, że filozofia bada najpierw podstawy, czyli to co ogólne, że materiałem dla filozoficznej syntezy były i są rezultaty osiągnięte w naukach szczegółowych. Schemat beczki
FILOZOFIA A RELIGIA - Religia, podobnie jak filozofia, podejmuje zagadnienia metafizyczne. Niemniej rozstrzygnięcia metafizyczne religii są dokonywane na mocy wiary w świadectwo objawienia. Natomiast tezy filozoficzne są wynikiem analizy i oceny siły argumentów za i przeciw. W starożytności i średniowieczu próbowano wyprowadzać "definicję" religii z samego słowa. I tak Cyceron wywodził termin "religia" od słowa łacińskiego "relegere", co znaczyło "odczytywać na nowo"; Laktancjusz od słowa "religere" (wiązać, spajać) i określał religię jako związanie człowieka z Bogiem; św. Augustyn od "reeligare" - ponownie wybierać. Religia to skutek wiary czyli osobowe, łączności człowieka z Bogiem. Religia = doktryna + kult bóstwa + zbiór norm postępowania + instytucja społeczna (np. kościół). Religię wyznacza wiara. Wiara składa się na akt i przedmiot wiary. Akt wiary to określona postawa człowieka wierzącego, osobista treść egzystencjalna, a p.w. to treść, w którą się wierzy. Wiara wiąże się istotnie z dziedziną woli, wartości i nawet uczucia. Osoba wierząca uznaje daną treść za prawdziwą przez wolę. Wiarę cechuje rozumność i wolność. Wiara mieści się pomiędzy wiedzą opartą na dowodach, a paradoksem ślepego zaufania.
Filozofia w swojej historii utrzymuje związki z religią, a wielu wybitnych filozofów było ludźmi głęboko wierzącymi, choć czasem znajdującymi się poza nurtem oficjalnej religii. Początków filozofii należy jednak szukać w opozycji do myślenia religijnego, w podawaniu w wątpliwość uznawanych wierzeń. W średniowieczu filozofia była całkowicie podporządkowana teologii i miała służyć rozumowemu wyjaśnianiu prawd danych przez Objawienie. W epoce nowożytnej niektóre filozoficzne nurty miały nastawienie areligijne lub antyklerykalne (oświecenie, marksizm, scjentyzm, pozytywizm). Szczególnie krytykowane były religie w formie zinstytucjonalizowanej.
POGLĄDY FILOZOFÓW: św. Klemens Aleksandryjski - miał wielki szacunek dla filozofii greckiej, uważał filozofów za proroków, Bóg prowadził ich do prawdy. Zaznaczał przydatność filozofii na podstawie nauk Jezusa, umożliwiał współdziałanie wiary i rozumu; Orygenes - połączenie F z R; Terturian - brak elementów wspólnych między F a R; św. Augustyn - F i W wzajemnie się warunkują i tworzą jedną wiedzę; F służyła wyjaśnianiu wiary - „zrozum abyś uwierzył uwierz byś zrozumiał”, rozum jest niezbędny aby wiara osiągnęła poznanie; św. Anzelm - nie rozumie się po to by wierzyć, wierzy się po to by rozumieć („creolo unt intelliga”), należy dążyć do tego w co się wierzy, pominięcie wiary na początku to przejaw zarozumialstwa, ale nie uwzględnianie rozumu to przejaw zaniedbalstwa; św. Tomasz z Akwinu - XIIIw. - rozum i wiara nie mogą sobie wzajemnie zaprzeczać, bo obie pochodzą od Boga; uznawał wiarę i rozum za indywidualne ale nie separatystyczne - jedno pomagało drugiemu; wiara jest czynnością myśli, rozum ludzki nie musi zaprzeczać samemu sobie; CZASY NOWOŻYTNE: wyodrębniały się poszczególne dyscypliny naukowe, wyodrębniły się wiara i dziedzina rozumu w nauce, zupełnie ze sobą nie współgrały, ale wykluczało to też korzystanie z rozumu przy rozumieniu wiary; rozum stał się podstawą ateistycznego humanizmu; JPII - rozum niezbędny do prawidłowego zgłębienia wiary;
wniosek: wiara i rozum są niesprzeczne, wzajemnie się wspomagają; zarówno F i teologia rozprawiają o bycie, ale F opiera się wyłącznie na rozumie, wychodzi od faktów; teologia za źródło poznawcze przyjmuje objawienie; współcześnie F jest niezbędnym narzędziem poznania teologii
FILOZOFIA A ŚWIATOPOGLĄD I IDEOLOGIA
Filozofia może dostarczać światopoglądu albo być jego uporządkowaną logicznie wersją. Ideologie traktują filozofie instrumentalnie czerpiąc z niej te elementy, które uzasadniają jej założenia lub pozwalają ukrywać rzeczywiste cele ideologów (por. komunizm). Nie ma czystych nauk - nie skażonych wpływem kultury, historii i wydarzeń dnia codziennego. W związku z tym istnieje związek pomiędzy filozofią, a światopoglądem i ideologią.
ŚWIATOPOGLĄD - związek trwałych i uporządkowanych wyobrażeń o świecie jako całości i o różnych fragmentach tego świata. Światopogląd zawiera twierdzenia/poglądy o świecie jako całości, ludzkich sprawach egzystencjalnych, ocenach i normach moralnych. Światopogląd cechuje subiektywność, wykazuje podatność na doskonalenie i podleganie ciągłemu rozwojowi; jest czymś jednoznacznie wyznaczonym np. przez naukę, zawiera elementy wiary w coś lub kogoś oraz elementy pozanaukowe (pozaracjonalne)
IDEOLOGIA - swoista konkretyzacja światopoglądu. Jest to ogół stanów świadomości, całokształt poglądów, zasad wartościowania w celu realizacji interesów. Jej podstawą jest określony światopogląd. Chociaż nie musi być tak, że z każdego światopoglądu wyrasta ideologia. Ideologia to społeczna forma samookreślenia się grupy, wyraz grupy do całości społeczeństwa. Jest to ocena i projekcja porządku społecznego. Światopogląd zaś obejmuje rzeczywistość w jej całokształcie (wyjaśnianie sensu życia, powstawania życia itp.)
FILOZOFIA - jest to zarówno światopogląd, jak i przedstawienie modelu życia, patrzenie konkretnej grupy społecznej. Stanowi ona system poglądów na świat, społeczne myślenie. Daje, jako nauka, pewne uporządkowane, logicznie uzasadnione twierdzenia mające charakter praw. Staje się wyrazem rozwoju historycznego, działań pewnych grup społecznych
WNIOSEK: Filozofia może dostarczać światopoglądu albo być jego uporządkowaną logicznie wersją. Ideologie traktują filozofie instrumentalnie czerpiąc z niej te elementy, które uzasadniają jej założenia lub pozwalają ukrywać rzeczywiste cele ideologów. Nie ma czystych nauk - nie skażonych wpływem kultury, historii i wydarzeń dnia codziennego. W związku z tym istnieje związek pomiędzy filozofią, a światopoglądem i ideologią.
Często mówi się, że filozofowie mają „poglądy”. Różnią się one wszakże od światopoglądu tym, że światopogląd jest przyjmowany bezkrytycznie, natomiast poglądy filozoficzne są zawsze próbami rozwiązania jakiegoś problemu pojęciowego i, jako takie, poparte jakimiś argumentami oraz krytyką alternatywnych rozwiązań problemu.
FILOZOFIA A SZTUKA
Niektórzy uważają filozofię za szczególną odmianę literatury pięknej. Faktem jest, że dzieła literackie często są nasycone treściami filozoficznymi, a dzieła filozoficzne często mają artystyczną formę. Jednak motywy filozoficzne w literaturze występują jako składniki wizji artystycznej, na zasadzie eksperymentu myślowego przedstawiającego jakąś możliwość pod rozwagę, lecz bez samych rozważań na jej temat, bez argumentów. Natomiast dzieło filozoficzne nie może poprzestawać na wizji, musi jej użyć do rozwiązania jakiegoś problemu, przedstawić argumenty za i przeciw. Zaś forma literacka dzieła filozoficznego ma charakter drugorzędny względem jego zawartości argumentacyjnej.
Sztuka ujmuje świat w aspekcie piękna, uświadamia go nam
-stanowi formułę poznania świata, niekiedy przekracza realny świat i prowadzi w kierunku fikcji artystycznych
-subiektywność - jedna z zasadniczych cech sztuki, sztuka łączy się z przeżyciami i emocjami
-prawda filozoficzna - leży w płaszczyźnie rozumowej, a prawda sztuki - leży w sile ekspresji
-filozofia chociaż poprzedza i przekracza sztukę, nie może jej zastąpić
-filozofia i sztuka to dwa różne sposoby widzenia świata, które mogą się uzupełniać.
wg Tatarkiewicza: sztuka jest odtworzeniem rzeczy, bądź konstruowaniem form, wyrażaniem przeżyć, jeśli wytwór tego konstruowania, wytwarzania jest zdolny, aby wzruszać.
PODZIAŁ NAUK WG WUNDTA XIX/XX w
Nauki dzielą się na filozoficzne i szczegółowe; szczegółowe dzielą się na:
- formalne (logika, matematyka), które dają poznanie świata, dotyczą stosunków logicznych, sprawdzają swoje tezy na drodze sprowadzania do pewników, opierają się na logice, dają poznanie ostateczne
- realne: przyrodnicze (dzielą się na nauki fizyczne i biologiczne) i humanistyczne (historyczne) - dotyczą faktów, sprawdzają swoje tezy przez odwoływanie się do doświadczenia, dają poznanie świata rzeczywistego
Żeby rozpatrywać coś w kategoriach nauk społecznych (humanistycznych) trzeba rozpatrywać to „coś” w odpowiednich kategoriach, umieć wczuć się w odrębność twórcy, trze mieć na uwadze indywidualność, trzeba dążyć do syntezy, rozpatrywać każdy aspekt indywidualnie, oceniać z perspektywy czasu
PODZIAŁ NAUK WG TATARKIEWICZA
Podział nauki na typologiczne (ustalające typy) i nomologiczne (ustalające prawa)
ISTOTA ŚWIATA - ARCHE - MAKRO I MIKROŚWIAT
Arché to zasada, pierwotne podłoże, to co ważne i zasadnicze, to prazasada, reguła postępowania, do przyczyna (sprawcza, materialna, celowa), to władza - pierwszeństwo w hierarchii, przejaw pewnej struktury społecznej ułożonej w hierarchii, to państwo, kraj, pewna dziedzina działalności człowieka; W filozofii przedsokratejskiej arché oznaczało praprzyczynę wszystkich bytów i zarazem ich zasadę. Świat nie tłumaczy sam siebie, racja jego istnienia leży głębiej, nawet znajduje się poza światem. Drogi jego poszukiwań prowadzą do wewnątrz (poszukiwanie zasady rozumianej jako podłoże, fundament tego, co jest dane), na zewnątrz w kierunku transcendencji (otwiera się na racje istnienia tych bytów idealnych znajdujących się poza światem fizycznym). Istnienie arché postulowała jońska filozofia przyrody. Dla Talesa arché to woda, dla Anaksymandra to bezkres powietrza, dla Anaksymenesa to powietrze, dla Pitagorasa liczba, dla Heraklita ogień, dla Ksenofanesa ziemia. Eleaci twierdzili, że dostępny czystemu poznaniu jest tylko byt, a to co fizyczne jest nierzeczywiste, jest złożone. Parmenides twierdził, że istotą bytu jest to, że jest a niebytu jest to, że go nie ma ^^. Kiedyś filozofowie za arche uważali ostateczny byt. Arystoteles uważał, że arché to woda, ogień, ziemia, powietrze i eter.
Problem podstawy, istoty, znalazł wsparcie ze strony nauk przyrodniczych, zwłaszcza ze strony fizyki. Fizyka zajmowała się badaniem nad istotą materii.
Makroświat - rządzą nim prawa mechaniki Newtona, obowiązuje zasada ścisłego determinizmu, która wyznacza jednocześnie kierunek badanego fragmentu rzeczywistości. Opis zjawisk zachodzących w makroświecie możliwy jest w języku naturalnym, może być opisany
Mikroświat - wynik zastosowania skomplikowanych przyrządów pomiarowych, rządzą nim prawa mechaniki kwantowej, rządzi zasada prawdopodobieństwa przewidywana przyszłym stanom (Heisenberg). Opis jest możliwy jedynie dzięki wyspecjalizowanemu językowi.
To co makro jest determinowane przez mikro, a dotarcie do tego co się dzieje w mikro jest możliwe tylko dzięki mechanizmom, które są dostępne w makro
Makroświat jest nieskończony, umysł ludzki nie jest w stanie go ogarnąć.
CZAS I PRZESTRZEŃ
Czas - przemijanie, trwanie, następowanie jednego stanu po drugim. Przesłanką czasu jest zmienność rzeczy i procesów. Czas trwa od przeszłości do teraźniejszości. Cechy przestrzeni to rozciągłość, wielkość i trójwymiarowość rzeczy. Istnieją trzy koncepcje na czas i przestrzeń. a) substancjalno-absolutystyczna (A.Einstein) czas i przestrzeń są tu spostrzegane jako byty niezależne od świata materialnego, nie wynikające ze struktury rzeczywistości. Demokryt rozprawiał o próżni (przestrzeni), stwierdzając, że to odrębny byt, jakby konieczny warunek istnienia atomów, stanowiący absolutny układ odniesienia względem, którego te atomy się poruszają. W nowożytności przestrzenią zajmował się Newton, tłumacząc, że poruszające ciało porusza się ruchem względnym, a także absolutnym względem przestrzeni. Przestrzeń ta była absolutnie przenikliwa, nie oddziałująca na żadne inne rzeczy, była nieruchoma, niejednorodna. Obok istniał czas absolutny, niezależny od zmian innych rzeczy. Argumentem dla istnienia przestrzeni absolutnej miała być geometria Euklidesa. b) subiektywistyczno-absolutystyczna - czas i przestrzeń traktowane są jako niezależne kategorie poglądów, a więc kategorie subiektywne.
Przykładem są poglądy Kanta, który traktował czas i przestrzeń jako kategorie absolutną,, niezależną od świata fizycznego, a także że były to kategorie, właściwości umysłu. Twierdził on, że geometria (przestrzeń) jest aprioryczna, niezależna od doświadczenia, jaki i przestrzeń jest naszym subiektywnym forum danym nam przed doświadczeniem. Są one kategoriami naszego umysłu; c) relatywistyczna - początki tej koncepcji widoczne są u Arystotelesa, który mówiąc o ruchu ciał, mówił, że odbywa się on względem innych ciał. Dla ruchu danego ciała tłumaczył, że nie jest konieczne istnienie żadnej przestrzeni absolutnej, ponieważ jedno ciało zastępuje drugie ciało, które właśnie zmieniło swoje miejsce. Nie ma absolutnej próżni - tylko ciała są trwałe i mają wymiary, a próżnia nie ma wymiarów. Do tej koncepcji nawiązują poglądy Leibniza, który traktował przestrzeń jako porządek. Miał na uwadze czas jako porządek zmieniających się stanów ciał, zjawisk. W XIX w. F. Engels mówił, że czas i przestrzeń są formami istnienia różnorodnej materii, która zmienia się ciągle i w oderwaniu od zjawisk materialnych. Czas i przestrzeń nie posiadały żadnych odpowiedników.
Ogółem: Nie ma doświadczenia bez przestrzeni i czasu. Bez nich mielibyśmy chaos wrażeń.
CZY ŚWIAT PODLEGA PRZEMIANOM? - CYKLIZM I EWOLUCJONIZM
czy świat należy traktować jako ciągle zmieniający się w kwestii jakości? Jak traktować czas w sensie całości - jest statystyczny czy dynamiczny? W filozofii te dwa spojrzenia najlepiej obrazuje pogląd zwany cyklizmem (ujęcie statyczne) i ewolucjonizmem (dynamiczne postrzeganie świata)
Cyklizm - jeśli świat nie ma celu, nie rozwija się w żadnym kierunku, jest skończoną całością rządzoną prawami, to trzeba przypuszczać, że po upływie pewnego czasu konfiguracja rzeczy składowych może się powtórzyć. Te przemiany wewnątrz świata dają się przyrównać do koła. Idea wiecznych powrotów znajduje swe odzwierciedlenie u pitagorejczyków, u Heraklita (wszystko płynie, ale istnieje wieczny kołowrót zjawisk, wszystko jest z praw ognia i do nich zmierza). Świat jest stały (constans). Do tezy Heraklita nawiązują jeszcze stoicy (następujące po sobie światy są do siebie tak podobne, że wszędzie zjawiają się te same rzeczy). Nietzsche uważał myśl o wiecznych powrotach za trudną do zniesienia dla człowieka. Doszło do przewartościowania wszystkich wartości - Nietzsche odrzuca cały dorobek kulturalny i stawia na myśli fizykochemiczne. Świat nie ma początku ani końca, a jego istotę stanowi energia. Świat to energia, która znajduje się w ośrodkach. W świecie wszystko się powtarza, nic nowego nie może powstać, bo świat nie jest zdolny do wytwarzania nowych jakości. Świat jako całość ani się nie zmniejsza ani nie zwiększa, nie ma celu, bo jakby miał to ten cel zostałby osiągnięty. (Nigdy nie nastąpi stan znieruchomienia). Nietzsche podbudowuje swoją tezę odrzucając Boga-Stwórcę, tezę życiu pozagrobowym - w to miejsce wstawia świat bezcelowych przemian energetycznych. Świat jest
nieśmiertelny, bo to co było jest i będzie. To co było powraca po to, by zginąć. „Nicość i bezsenność ma być wieczna”
Ewolucjonizm - Ewolucjoniści nie mogli przyjąć schematu koła, dla nich świat rozwijał się w jakimś kierunku do określonego celu. Te koncepcje powstawały niezależnie od badań szczegółowych.
Arystoteles - działanie stanowi podstawę bytu, a w przyrodzie panuje rozrzut ?:D
Hegel (XVIIIw) - teoria rozwoju - cechą rzeczywistości jest rozwój jakościowy absolutu. Teoria rozwoju przez przeciwieństwa.
Spencer (XIXw.) - system ewolucyjny oparty na prawach integracji i dezintegracji - Przedstawienie przemian w świecie. To co na początku przedstawia się jako całość (niezorganizowana) stopniowo coraz bardziej się różnicuje i zespala za pomocą różnorodnych związków (Opiera się na Le Marcu i Darwinie). Proces ewolucji społecznej dokonuje się podobnie jak ewolucja przyrody. Zmiana jednorodności w kierunku różnorodności. Zmiana grup ludzkich ze wspólnoty pierwotnej w kierunku coraz większej spoistości. Zdaniem Spencera społeczeństwo to pewnego typu całość biologiczna. Organizm parabiologiczny, który podlega prawom ewolucji jakie rządzą światem. Świat będzie rozwijał się aż osiągnie stan równowagi. Ewolucja osiągnie swój szczyt i zacznie się proces rozkładu. Dynamiczny rozwój świata zdolnego do kształtowania nowych form
CZAS HISTORYCZNY
Czas historyczny nastawiony jest na kolejność zdarzeń po sobie następujących, bardzo skupia się na przeszłości.
Pierwszym twórcą koncepcji czasu historycznego był św. Augustyn (chrześcijaństwo). Podział na 3 etapy: I etap - jest nim raj - jedność z Bogiem, II etap - to zerwanie tej jedności poprzez grzech pierwotny (dzieje ludzkie), III etap - to powtórne połączenie człowieka z Bogiem. Rozwinięcie tej koncepcji znajdujemy u św. Augusta w traktacie pt. „O państwie Bożym”. Dzieli on drugi etap(dzieje ludzkie) na dwa obozy: pierwszy pod przywództwem Boga (civitas Dai) i drugi obóz pod przywództwem diabła, szatana (civitas terrena). Ciągłą walkę pomiędzy tymi obozami wygrywał obóz Boga (wg. jego planu kształtują się dzieje-człowiek jest ich przedmiotem ,a nie podmiotem). Czas historyczny jest jednym z wielu czasów jakich istnienie człowiek widzi i może sobie uświadomić i jest od nich różny. Ludzkie istnienie jest zakorzenione w historycznie zmiennej społeczności ludzkiej. Jakość jego jest określona możliwościami osiągnięcia przez człowieka dóbr potrzebnych do możliwie godnego życia(każdy potrzebuje czegoś innego). Przeżywanie czasu ludzkiego życia jest związane z przeżyciem historii. Los człowieka jest wyznaczony przez wydarzenia minione - jest to stopień przenikania się osobowości czasu teraźniejszego i minionego. Niekiedy czas teraźniejszy jest ograniczony do wydarzeń, w których człowiek niegdyś uczestniczył. Formuła mówiąca, że „kiedyś było lepiej” jest przesłanką, że czas i jego wartości ulegają uogólnieniu. Na tym poziomie pojęcie czasu minionego i obecnego ma treści wartościujące. Czas, trwanie, przemijanie, istnienie jest jakby ze sobą powiązane. 21
BYT to po prostu cokolwiek istniejącego, lub nieistniejącego ale wyróżnialnego, a więc jakakolwiek treść (aspekt istotowy bytu), która istnieje (aspekt egzystencjalny bytu). Platon - bytem jest to, co stanowi jakąkolwiek całość;
2 ujęcia bytu :
„byt” w sensie dystrybutywnym odnosi się do każdego bytu z osobna
„byt” w sensie kolektywnym oznacza jeden przedmiot - Byt jako całość
4 rodzaje bytu:
Byt realny - stanowi to co istnieje realnie, co jest względne w istnieniu, niezależne od człowieka jako podmiotu poznającego i to czego istnienie nie jest uwarunkowane istnieniem człowieka. (św. T)
Byt logiczny (myśli) - taki byt, który może istnieć tylko jako przedmiot myśli i nie może mieć istnienia realnego.
Byt intencjonalny - to jakby byt danego przedmiotu, który jest już poznany. Może obejmować wszystko to co jest realne, możliwe, przyszłościowe i to co jest nierealne (logiczne).
Byt idealny - to sposób jakby istnienia przysługujący ideom. Przykładem tu jest teoria idei Platona. Byt ten dla fenomenologów nie jest ani realny, ani nierealny, ale jest irrealny. Cechuje go porządek ponadczasowy, niezmienny. Nie daje się umieścić ani w umyśle duchowym, ani w ludzkim. 17
KATEGORIA BYTU - SUBSTANCJA
Substancją wg Arystotelesa było to czemu przysługują dane właściwości, cechy (to rzecz) ale sama niczemu nie przysługuje. Substancja może być orzekana, ale nie może być orzeczona niczym innym. Arystoteles przez byt substancjalny rozumiał konkretne rzeczy, osoby. Ten pogląd stoi w sprzeczności i zdecydowanej opozycji do poglądów jego nauczyciela Platona, który uważał, że bytami są tylko idee, których zmysłami nie można poznać, ale tylko za pomocą umysłu. Arystoteles wprowadza dwa podstawowe składniki elementu: formę (morfe) i materię (hile) , które składają się na byt substancjalny. Wg A. istotniejsza jest forma - to, co należy do definicji, to co w rzeczach ogólne gatunkowe. Materia - wszystko, co nie wchodzi w zakres definicji, to co w rzeczach jest przypadkowe i specyficzne. Forma nie jest oderwana od rzeczy. W miejsce formy przestrzennej A. wprowadził pojęcie formy funkcjonuj. Forma to nie tylko zespół cech formujących substancję, to zespół cech pozwalających zakwalifikować przedmiot do określonego gatunku. A. mówił o konieczności oddzielenia materii od formy. A. twierdził, że materia jest wieczna, czyli że materia staje się bytem, ciałem dopiero przy połączeniu z formą materialną. U A. pojawia się rozgraniczenie formy i materii, ale jest również podkreślone, że one ze sobą współdziałają. (Już przed A. istniało w filozofii greckiej pojęcie materii. Starożytni uważali ją za coś, co istnieje - Tales (mnogość zjawisk świata miała znajdować wytłumaczenie w materialnej jedności), Heraklit (materia jako osnowa rzeczywistości, z niej powstały wszystkie inne rzeczy). Wielcy starożytni nie zaprzeczali istnieniu materii. Dla świata antycznego tezy powstania świata z niczego były zupełnie obce. Platon - materia jest substytutem świata materii, a więc jest czymś drugorzędnym. Tomasz z Akwinu mówi nam przez kategorię istnienia o bycie substancjalnym. Kartezjusz tłumaczył, że substancją jest to co do swojego poznania nie potrzebuje niczego innego prócz substancji boskich. Dla Laibnitza substancja to byt aktywny obdarzony siłą działania, miał tylko charakter duchowy, stąd mówiąc o substancji duchowej nie dostrzegał on substancji o charakterze obiektywistycznym wobec człowieka. Ta substancja jego rozwijała się jakby samoczynnie nie narażona na odczucia zewnętrzne. Lock, Berkley, Kant uważali generalnie substancję za coś co było trwałe w rzeczach, które się nie zacierają i to stanowiło podstawę kolejnych własności rzeczy. Istota rzeczy to dla nich podstawy strukturalne. Współczesna filozofia najczęściej rozprawia o substancjach jednostkowych, charakteryzując je jako cały, samodzielny w istnieniu byt szczegółowy łącznie z własnościami, cechami, które uzupełniają ową substancję.
KATEGORIA BYTU - PRZYRODA (grec. Physis)
Przyroda - niezależne tworzywo, nie tylko zbiór organizmów żywych, w filozoficznym ujęciu podkreśla się jej niezniszczalność, niezmienność procesów, które zachodzą w przyrodzie według pewnych praw w niej funkcjonujących. Kategoria przyrody jest połączona z pytaniem: dlaczego to wszystko istnieje, dlaczego jest byt, a nie ma nie bytu? Patrząc ogólnie można powiedzieć, że rozważania o przyrodzie ukształtowały się w wyniku oddziaływania na siebie dwóch tradycji : judeochrześcijańskiej i greckiej.
Tradycja judeo-chrześcijańska przyrodę traktowano jako coś stworzonego, jako obszar i przestrzeń, w której żyją istoty stworzone przez Boga - w tym człowiek, który może tą przyrodę ujarzmić, korzystać z jej dóbr, rozmnażać się itd. Podporządkowania sobie przyrody nie można jednak utożsamiać z jej niszczeniem. Przyroda jest częścią historii - ma początek i swój punkt docelowy. Według tradycji greckiej przyroda była wieczna (nie miała swego początku i tym samym nie przemijała). Przyroda interesowała starożytnych filozofów, wiele dzieł miało temat: „o naturze”.
Arystoteles dokonuje podziału filozofii, w którym wyodrębnia również fizykę, która miała zająć się przyrodą. Od czasów XVI/XVII w. coraz bardziej wyeksponowano założenie podporządkowania sobie przyrody. W II połowie XIX w. zaczęto nawoływać do obrony przyrody przed człowiekiem.
Poglądy na temat przyrody i stanowiska: a) traktowanie przyrody jako sposobu bycia - przyroda jako sposób wyłaniania się i trwania rzeczy - physis i natura przyroda łączona ściśle z pojęciem istoty
b) przyroda jako samo zjawisko powstawania i przemijania rzeczy - przyroda jest wszystkim tym, co żyje. Jest obszarem, w którym konieczne zmiany zachodzą wedle określonych praw. Wszystko
tym prawom podlega, jeśli mieści się w czasie i przestrzeni c) przyroda jako boski artefakt - Biblia - Bóg stwarza świat z niczego; Najpełniejszą teorię przyrody zawiera dialog Platona pt. „Ti majos”. Według niego bóg stwarza świat wprowadzając do świata chaos. Mówi on, że przyroda jest poznawalna, może być przedmiotem wiedzy i może mieć charakter matematyczny. Dodawał, że matematyka i byt idealny w przyrodzie znajdowały jakby swe odzwierciedlenie w jej pięknie. Platon uchwycił zagadnienie ruchu w przyrodzie, które ujmował dwojako: -wyraz tego co nietrwałe - ruch miał w sobie dążenie w spoczynku, który był traktowany jako doskonałość, -przejaw tego co trwałe - ruch uporządkowany, nawiązał tutaj Platon do wyrażenia „kosmos” oznaczającego to co swoim uporządkowaniem tworzy piękny widok. Przyroda wg Platona nie jest wyjęta z zasięgu boskości, jest porządkiem, więc jest też boskiego pochodzenia. Arystoteles swoje poglądy wyłożył w głównym traktacie pt. „fizyka”. Dla Arystotelesa ruch jest głównym i podstawowym zjawiskiem przyrody, jest urzeczywistnieniem bytu tradycyjnego. Zdaniem A. przyroda jest uporządkowana, bo procesy jakie w niej zachodzą mają strukturę celościową, teleologiczną. Arystoteles podzielał też pogląd o wieczności wszechświata, który ciągle jest w ruchu, ale po dotarciu do celu nie pozostaje w spoczynku, ale jest nieustanny. Jest to ruch obrotowy. Wszelki ruch zawiera w sobie tendencje do przechodzenia w spoczynek (idea wielkiego poruszycie la, który wszystko porusza, a sam pozostaje w spoczynku).
Od czasów Kartezjusza doszło do rozróżnienia pomiędzy przyrodą myślącą, a rozciągłą (materialną). Przyroda była przeciwstawiana człowiekowi, który jest wolny. Przyroda za sprawą rozwoju praw mechaniki to ściśle określony mechaniczny system.
KATEGORIA BYTU - MATERIA
to byt rozciągły w przestrzeni i w czasie, co nie oznacza jednak, że położenie obiektów materialnych może być jednoznacznie określone. Nazwa pochodzi z łaciny, termin oznaczał początkowo „ścięty las”, później odnoszony był do wszelkiego materiału, budulca, tworzywa. Z materii powstały wszystkie rzeczy i przedmioty. Tales - mnogość zjawisk świata fizycznego miała znajdywać wytłumaczenie w jedności materialnej - wodzie. Pojęcie materii w filozofii starożytnej kształtowało się przez obserwacji obok spekulacji. Wg Demokryta wszystko zostało stworzone z cząstek, z atomów (wtedy uznawanych za niepodzielne). Platon uważał, że przyroda stanowi jedność elementów materialnych i pierwiastków idealnych oraz duchowych. Świat został zbudowany z istniejącego już przedtem tworzywa. W ten sposób Platon wprowadził nową koncepcję materii, którą uważał za abstrakcyjny składnik ciał. Wszechświat powstał za sprawą Demiurga z nieokreślonej, bezkształtnej materii. Arystoteles rozróżniał w każdym obiekcie formę i materię. Materia nie istnieje samodzielnie, jest tylko podłożem zjawisk i przemian. Tomasz z Akwinu nauczał, że istotą substancji cielesnych jest forma i materia. Było to pogląd wspólny z Arystotelesem. Kartezjusz głosił, że przymiotem ciała jest rozciągłość. Ponieważ właściwością rozciągłości jest podzielność, Karteziusz nie akceptował teorii atomizmu, odnowionej za jego czasów. G.W. Leibniz twierdził, że ciała są materialne, rozciągłe i podzielne. Jednak ciała traktował jako zjawiska. Newton mówiąc o rozciągłości, mówił także o nieprzenikliwości i bezwładności ( pojęcie masy ). Następcy Newtona do atrybutów materii zaliczali również ważkość. Holbach - materia to wszystko, co pobudza nasze zmysły. Podstawowe własności materii wg Holbacha: rozciągłość, ruchliwość, podzielność, ciężkość, nieprzenikliwość, bezwładność. W XIX za materię uznano to, co istnieje obiektywnie. J. S. Mill mówił, że materia jest podstawą stałej możliwości wrażeń. Nie postulował obiektywnego istnienia materii. W XX i XXI w. związku z rozwojem badań fizycznych nad cząstkami elementarnymi filozofia przejęła stanowisko fizyki w rozumieniu czym jest oraz czym nie jest materia.
PROBLEM JEDNOŚCI ŚWIATA
MONIZM - pogląd wg wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną, duchową lub materialno-duchową; u podstaw świata istnieje jedna substancja, której różnorodne zjawiska sa znamionami, jej postaciami. np. Teokryt odwoływał się do atomu, jako cząstki świata.
- monizm właściwy (baruch spinoza, 17 wiek). Głosił ze istnieje jeden rodzaj bytu (substancji o wielu cechach). Ten byt ma nie tylko własności duchowe, ale i cielesne - teoria identyczności.
- monizm Hume'a (18 wiek) nawiązywał do Berkeleya, "monizm immamentny"; Hume głosił ze ani dusza ani ciało nie sa ostatecznymi składnikami, z których zbudowana jest przyroda, ciała i dusze to zbiór kolorów, smaków, dźwięków. Berkeley uważał dusze za cos, co uświadamia sobie wrażenia, ale jest czymś rożnym od tych stanów - dusza była podmiotem zjawisk psychicznych. hume nazywał treści świadomości tworami immamentnymi. Monizm immamentny głosi, ze owe zapachy, dźwięki, mogą istnieć tylko w świadomości. monizm może występować w 2 wersjach: substancji i stawania się.
Idealizm -to stanowisko filozoficzne głoszące tezę o pierwotności czynnika duchowego (myśli, idei, świadomości) wobec materialnej rzeczywistości. Przeciwstawiane materializmowi i naturalizmowi. Wyróżnia się dwa podstawowe kierunki idealizmu: obiektywny oraz subiektywny.
Idealizm obiektywny (ontologiczny) - zakłada, że jedynym obiektywnym bytem rzeczywistym jest idea, która istnieje niezależnie od materii i świadomości ludzkiej. Główni przedstawiciele tego kierunku: Platon, Tomasz z Akwinu, G.W.F. Hegel Idealizm subiektywny oparty jest na twierdzeniu, że świat realny jest jedynie wytworem podmiotu poznającego, neguje istnienie obiektywnej rzeczywistości. Reprezentanci: G. Berkeley, D. Hume, H. Bergson.
Spirytualizm - w filozofii (metafizyce) jeden z kierunków monizmu zakładający, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe (dusze). Tym samym spirytualizm przeciwstawia się wszelkim kierunkom materializmu. W historii filozofii pojawiają się dwie odmiany spirytualizmu.
Materializm - jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka, to co nazywane duchem jest tylko bytem wtórnym (Hobbes)
DUALIZM - jest stanowiskiem, które mówi o dwóch rodzajach bytu, rzeczywistości, głosi, że istnieją niezależnie od siebie dwa rodzaje substancji: cielesne i duchowe - materia i duch. Dualizm istnieje w wymiarze skrajnym i umiarkowanym. Wymiar skrajny - Kartezjusz (17w.) Wprowadzenie rozróżnienia doświadczenia. Dokonał podziału na doświadczenie introspekcyjne (zapoznaje nas z pamięcią, uczuciami, wola, myśleniem). Zjawiska przebiegające w czasie, ale nie w przestrzeni - zjawiska świadomości. Doświadczenie ekstraspekcyjne zapoznaje nas z ciałami, które maja ciężar, znajdującymi się w ruchu. Cechy świata wewnetrznego różnią się od cech świata zewnętrznego. Podłożami sa inne substancje (duchowa lub materialna). Człowiek, jako przykład istoty dualistycznej (ciało i dusza). 2 Typy substancji: bezwzględnie boska, względna (rzecz myśląca i rzecz rozciągła). świadomość i rozciągłość, jako atrybuty substancji niewystępujące razem.
Interakcjonizm - przyjmuje wzajemne działanie, odrzucając rozróżnienie duszy i ciała. Paralelizm psychologiczny - substancje nie oddziałują na siebie.
Wg arystotelelesa istnieją ciała, które sa jedynymi substancjami. Każda rzecz składa się z materii i formy. Do tego nawiązywał Tomasz z Akwinu, 2 rodzaje bytu: materialny i dusza, ich źródłem jest bóg, SA one zależne od bytu niezależnego. Dualizm to forma pluralizmu.
PLURALIZM - zakłada wielość bytów indywidualnie odrębnych, istnieje wiele substancji, które są niezależne od siebie. pluralizm ontologiczny to inaczej indywidualizm ontologiczny. Empedokles mówił o 4 niezależnych substancjach; ogniu, wodzie, ziemi, powietrzu. Anaksagoras mówi o wielości składników, z których składa się makro świat. Obaj wskazywali na wielość pierwiastków składających się na rzeczywistość.
- Leibniz - światy maja charakter duchowy. Jego system: monadologia. Byty duchowe (monady), których jest nieskończenie wiele nie mogą komunikować sie ze sobą bezpośrednio. Każda monada jest indywidualnością i odzwierciedleniem Kosmosu. Monada może cały czas zmieniać się w obrębie siebie. L. Głosił tez tezę o wzajemnej niezależności. Wprowadził hierarchie bytów duchowych, na czele, której stała monada najwyższa - bóg. harmonia z góry ustalona miała tłumaczyć ład i porządek.
PROBLEM ARCHE - pytanie o początek
B.Spinoza - nawiązywał do Kartezjusza, który twierdził, że należy mówić o substancjach stworzonych, czyli rzeczach i o substancji idealnej - Bogu; Spinoza utożsamia całość świata z Bogiem. Bóg to byt konieczny, to wszystko, podstawa i przyczyna wszystkiego. Rzeczy materialne nie istnieją samoistnie.
I. Kant - podstawą jego wizji jest subiektywność. Wyodrębnił fenomeny (zjawisa świata) i noumeny (rzeczy same w sobie). Najważniejszą kategorią jest substancja, dzięki niej poznajemy następstwa zjawisk w czasie. Poznajemy świat zjawisko, tak jak się przedstawia naszym zmysłom. Poza światem zjawisk istnieją noumeny. Noumen jest podstawą rzeczywistości (ale jego zbadania wykracza poza nasze możliwości)
Schopenhauer - pogodził rzecz samą w sobie z subiektywnością; świat jest wynikiem samopoznania woli, świat jest upodmiotowieniem, zwierciadłem woli. Pierwszym z nich jest świat idei - idea nie jest rzeczą samą w sobie, dlatego różni się od woli, a drugiej strony jest jej czymś bardzo bliskim
H.Bergson - istotą rzeczywistości jest ruch, nic poza tym. Rzeczywistość utożsamia się z czasem (w pewnym sensie), ale czas nie dzieli się na dające się wyodrębnić jednostki. Czas to bezustanny przeływ, cały czas trwa. I właśnie trwanie jest tym, co należy uznać za osnowę rzeczywistości. Istota trwania jest nam dana w intuicji
Teilhard de Chardin - Chrustis punktem początkowym w końcowym procesie ewolucji. Istotą rzeczywistości jest ewolucja, jest ona przede wszystkim ewolucją życia. Cechą charakterystyczną ewolucji jest ciągłość zachodzących procesów od rzeczywistości nieuporządkowanej do uporządkowanej. Finalistyczny punk ewolucji różni Chardina od Bergsona. Finał zespoli ludzi z Chrystusem, ewolucja dokonuje się w otoczeniu ludzkim. Mówi on o Chrystusie kosmicznym - twórcy środowiska boskiego - w to wpisywane jest arche.
M. Heidegger - nawiązywał do Lebniza w kwestii poszukiwania istoty rzeczywistości. Leibniz powiedział, że nic nie jest bez racji - każdy byt ma jakąś rację, do bycia należy racja, a więc bycie i racja to to samo. Tak też twierdzi Heidegger. W rozumie zawiera się bycie i racja.
DIALEKTYKA (z gr. dialogos - rozmowa, dyskusja, przekonywanie; tłumaczono ją jako całokształt umiejętności prowadzenia sporów, dochodzenia do prawdy jako mądrości poprzez ujawnianie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika. W starożytności można powołać się na Homera, który już zaczął dialektykę interpretować jako wewnętrzne rozważania mające na celu rozwikłanie trudności. Sokrates sprowadził dialektykę do tzw. biegłości w mówieniu i przez całe wieki po Sokratesie traktowano dialektykę jako umiejętność spierania się, ujmowaną bardzo szeroko i wieloznaczną. Tzw. Dialektyka bytu związana jest z eleatami. Występowali oni przeciwko idei zmienności. Dla Parmenidesa ruch był przechodzeniem z bytu do niebytu, a jak wiadomo niebytu nie ma, więc ruch był niemożliwy.
W dziejach starożytnych specyficzną formą dialektyki była tzw. dialektyka żywiołowa. Oparta była na spontanicznych, bezpośrednich obserwacjach zmysłowych, domysłach, o sprzecznej naturze świata, występowaniu w tym świecie ruchu zmienności, sprzeczności. Poglądy przedstawiciela filozofii jońskiej - np. Heraklita (przełom V i VI w) był autorem zasady powszechnej zmienności, ruchu - „panta rei” - wszystko płynie. Drugą zasadą była zasada jedności i walki przeciwieństw (dla niego była to walka życia i śmierci, które ze sobą „współpracują”, przykładem może być łuk, który z jednej strony zapewnia człowiekowi pokarm, a z drugiej symbolizuje śmierć, gdyż zabija). Dialektyka szczegółowa: Heraklit podkreślał, że przeciwieństwa mają charakter zmienny, przeplatają się, ale nigdy nie zanikną, przynależą one do rzeczywistości. Heraklit poszukiwał źródła ruchu w tym samym ruchu, czego uznaniem było przez Heraklita, że „świata nie stworzyli bogowie, świat był jest i będzie żywym ogniem”. Charakterystyką tej dialektyki żywiołowej był jej charakter powtarzalności (co 10800 lat miał być wielki rok, świat ulegałby całkowitemu zaognieniu i na nowo by się odradzał - proces stawania się i zanikania).
W średniowieczu - problem dialektyki między wiarą a rozumem. Doszło do sporu między dialektykami, którzy stawiali rozum nad wiarą (Anzelm XIw.) a antydialektykami, którzy stawiali wiarę ponad rozumem (Piotr Damiani). W czasach nowożytnych dialektyka była metodą zgodnie, z którą świat należy rozpatrywać w sposób dynamiczny, łączyć ze sobą wszystkie elementy życia.
Do czasów Hegla (początek XIX w.) nikt nie ujął dialektyki w pełni systematycznie w jakąś teoretyczną całość. Hegel założył jedność rzeczywistości i rozumności, ujednolicił myśl z jej treścią, dlatego mógł powiedzieć: „wszystko co rozumne jest rzeczywiste i wszystko co rzeczywiste jest rozumne”. Hegel mówi, że u podstaw świata i wszystkich w nim przemian znajduje się owa idea absolutna. Niekiedy ta idea jest wyjaśniona jako duch chrześcijański. Byt logiczny alienuje z siebie własne przeciwieństwo. Przeciwieństwo absolutne (innobyt) to materialna, ale nieświadoma przyroda. Między tym świadomym bytem (duchowym), a innobytem (instyktem) powstają sprzeczności w wyniku czego zostaje zanegowany ten świat przyrody. Byt logiczny (pierwobyt) prowadzi do zanegowania tej przyrody przez inny już byt obdarzony już świadomością (społeczeństwo). Hegel przedstawia to w takim zapisie, mówiąc że jeżeli ten pierwobyt stanowi tezę, a innobyt antytezę, to w wyniku ich ścierania kształtuje się synteza w postaci społeczeństwa wyposażonego w świadomość.
Nietrudno zauważyć, że Hegel podkreślał, że całą rzeczywistość należy rozstrzygać, spostrzegać w jej wewnętrznym rozwoju - „wewnętrznej dynamice”. Ponadto trzeba dostrzegać zależności przyczynowe jakie tkwią u podstaw każdej części rzeczywistości. Hegel mówi, że nie możemy mówić, iż dany fragment rzeczywistości da się opisać i zrozumieć w odniesieniu od całości, ustatecznienie rzeczywistości jest niezgodne z jej naturą. Źródłem ruchu jest sprzeczność. Metoda heglowska starała się wydobyć tkwiące w rzeczywistości sprzeczności. Każdy konflikt oznacza wzbogacenie poszczególnych zjawisk i narodziny nowych jakości. Hegel pierwszy odkrył rozwój dialektyczny w społeczeństwie.
STRUKTURA FILOZOFII: Arystoteles pierwszy dokonał podziału filozofii, był on równoznaczny z podziałem nauki. Podział ten obowiązywał, aż do wieku XVII. Był to podział dychonomiczny /dwuczłonowy/. Człon pierwszy: filozofiia praktyczna ( ekonomia, polityka, etyka i poetyka.) Człon drugi: filozofia teoretyczna, (fizyka, matematyka i tzw. filozofia pierwsza inaczej metafizyka.). W ujęciu klasycznym filozofia dzieli się na: metafizykę (można nazwać ją „filozofią pierwszą” lub teorią bytu, którą się zajmuje, nazwa używana znamiennie z ontologią, wyjaśnia ona istnienie całej autentycznej rzeczywistości.), epistemologię =gnoseologię (teorie poznania- bada granice wiedzy i poznania. Bada to, w jaki sposób poznajemy, nasze relacje między podmiotem oraz zakresem poznania.), aksjologię (teorię wartości, która dzieli się na etykę i estetykę), logikę (jest to teoria analitycznego i hierarchicznego myślenia. Obejmuje ona w swym zakresie: 1.metodologię, naukę o procesie badawczym i dowodzeniu; 2. semiotykę, która zajmuje się teorią znaków, jako rezultatów zabiegów empirycznych) oraz rozmaite filozofie szczegółowe ( człowieka , religii...)
CO TO JEST FILOZOFIA? KONCEPCJE
a) koncepcja irracjonalistyczna (Sokrates)
Filozofia to: - próba uchwycenia określone sposobu istnienia człowieka w świecie - światopogląd
- ogólna postawa życiowa, bytowanie człowieka w świecie, zanurzenie człowieka w rzeczywistości
- sposób istnienia człowieka w świecie
b) koncepcja klasyczna (Platon, Arystoteles) Filozofia: - to nauka - jest poznaniem materialnem
- posiada własny przedmiot, wypracowaną metodę - cieszy się pewną niezależnością wobec innych dyscyplin - ma się zajmować istotą świata, podstawami i jego częściami składowymi
- chce poznać ostateczne przyczny, naturę wszystkiego
c) koncepcja pozytywistyczna - początek XIX wieku; scjentyzm: - podstawą są nauki przyrodnicze - filozofia jest wiedzą wtórną względem nauk przyrodniczych, była ich kontynuacją
- filozofia utraciła metodologiczną autonomię
c) koncepcja neopozytywistyczna - lata 20te XXw. - zwolennicy koła wiedeńskiego, zwolennicy empiriokrytycyzmu - zakwestionowanie naukowego charakteru filozofii - rozwiązywanie problemów filozoficznych możliwe tylko na podstawie nauk humanistycznych i przyrodniczych - wszystko inne pozbawione jest sensu naukowego - przedmiot filozofii sprowadzono do empiryzmu - filozofia nauk eksperymentalnych (?)
d) koncepcja lingwinistyczna (języka) - druga połowa XX wieku Filozofia: - ma w sposób odpowiedzialny, naukowy zająć się tylko charakterem i strukturą języka - wszystko związane jest tylko z problemami językowymi przez niepoprawne wyrażanie się - świat poznajemy rozważając idee jakie mamy a je możemy poznać tylko przez to, co mówimy (specyficzny typ językonzawstwa)
DETERMINIZM DEMOKRYTA
Pytanie: Jakie cechy można przypisać światu jako całości? Istnieje spór pomiędzy zwolennikami przyczynowego sformułowania świata (determiniści) a celowego sformułowania świata (finaliści, teleolodzy)
W świecie nie ma nic przez przypadek, wszystko dzieje się z przyczyny. Wszystko jest wyznaczone przez konieczność, nie ma wolnej woli (anegdota o łysym starcu i żółwiu: szedł łysy facet przez pustynię, spadł mu na głowę żółw, rozbił mu czaszkę - czy to przypadek? Nie, nic w przyrodzie nie dzieje się bez przyczyny. Otóż żółwia niósł w szponach orzeł i wypuścił go dlatego, że widząc pod sobą czaszkę łysego człowieka wziął ją za kamień. Orły posiadają następujący nawyk: unoszą żółwia i rzucają go na kamień, aby rozbić pancerz i dostać się do mięsa.) Podstawy determinizmu:
Istnieje jedna słuszna zasada, zasada prawidłowości, a obok niej zasady przyczynowości i konieczności:
z. prawidłowości - wszystkie zjawiska podlegają prawom (cuda nie istnieją)
z. przyczynowości - wszystko wyznaczone jest przez przyczyny i skutki
z. konieczności/jednoznaczności - jednakowe przyczyny w jednakowych warunkach wywołują jednakowe skutki
TEORIA IDEI PLATONA
Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że istnieje byt, który bezpośrednio nie jest dany. Ten prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest jedynie odbiciem wiecznotrwałych, niezmiennych idei. Zdaniem Platona, relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. Wymagało to przyjęcia istnienia swoistego mechanizmu \"emanacji\" idei w przedmioty materialne. Mechanizm ten jest - zdaniem Platona - niedoskonały; na drodze od idei do przedmiotów materialnych następuje wiele przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem przedmiotów w migotliwym świetle świecy. Wyjaśnia to niekompletność, zmienność i niedoskonałość świata materialnego.
Świat idei Platon wyobrażał sobie niemal "namacalnie". Świat ten składał się z nieskończonej liczby idealnych i doskonałych obiektów, takich jak np. bryły platońskie, które są bardziej "realne" i "rzeczywiste" od przedmiotów materialnych. Obiekty te są "wieczne", co znaczy, że nie były nigdy stworzone, ani nie mogą ulec zniszczeniu. Idee tworzą hierarchię - najwyższą ideą jest idea dobra, obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością.
Idee Platona były posokratesowską odpowiedzią na te same zagadnienia, na które przedtem odpowiadała liczba pitagorejczyków czy atomy Demokryta. I tu i tam chodziło o wyjaśnienie natury bytu. Niektóre z odpowiedzi zbliżały się do Platońskiej: bytu prawdziwego nie pojmowały na podobieństwo rzeczy. Jednak była zasadnicza różnica: tamte dawniejsze doktryny pojmowały byt prawdziwy jako należący do świata materialnego, zaś idee Platońskie znalazły się poza nim. Idee stanowią odrębny świat.
Platon przyjmował, że istnieją dwa rodzaje bytu: byt poznawany przez zmysły i byt poznawany przez pojęcia, zniszczalny i wieczny, zmienny i niezmienny, realny i idealny, rzeczy i idee.
Mówił, że byt to tylko to, w czego naturze leży, aby być i dlatego nie może przestać być. Przy takim rozumieniu bytu, rzeczy nie są już bytem, bytem są wieczne i niezniszczalne idee. Jedynie idee istnieją, a o rzeczach można tylko powiedzieć, że stają się. Filozof nawiązuje tu do metafory jaskini. Mówi, że jesteśmy w słynnej paraboli, podobni do jeńców, uwięzionych w jaskini i zwróconych twarzami do jej wnętrza. Z tego co się dzieje na zewnątrz jaskini możemy widzieć jedynie cienie. Znamy bowiem bezpośrednio rzeczy, te zaś są cieniami idei. Ostatecznie stwierdził, że nie ma dwóch rodzajów bytu, lecz jest tylko jeden, mianowicie idee.
Platon miał swoich zwolenników, ale też i przeciwników. Opozycja przeciw jego filozofii rozpoczęła się już za jego życia. Zapoczątkował ją Antystenes i szkoła megarejska, ale najradykalniej podjął ja, wkrótce po śmierci Platona, najwybitniejszy jego uczeń-Arystoteles. Świat uważa on za w pełni realny. To co dla Platona jest jaskinią, dla Arystotelesa jest realne.
Zarzucał on Platonowi dwie rzeczy. Po pierwsze, że idee są fikcjami; idee, którym Platon przypisywał istnienie obok rzeczy, są według jego przeciwnika zdwojeniem rzeczy. Platon nie umiał nawet podać, jakie są idee: czy tylko idee substancji, czy także jakości, liczb i stosunków. Arystoteles mówi, że rozumowanie jakim posługiwał się Platon prowadzi do absurdu. Bo jeżeli istnieje idea odpowiadająca własnościom wszystkich ludzi, to dalej musi istnieć idea wyższego stopnia, odpowiadająca wspólnym własnościom ludzi oraz idei człowieka, i tak w nieskończoność. Drugi zarzut Arystotelesa polega na tym, że idee nie tylko są fikcjami, ale fikcjami bezużytecznymi. Są bezużyteczne, bo nie wyjaśniają faktów.
Teoria poznania Platona jest teorią anamnezi (z gr. przypomnienie) - przypominanie jest formą umysłu, który poszukuje prawdy. Trudno oddzielić teorię poznania od ontologii. Platon składał się ku przeświadczeniu, że człowiek może posiadać wiedzę i szukał co może być jej źródłem.
HIERARCHIA I STRUKTURA RZECZYWISTOŚCI
platonicy - przewaga bytu idealnego nad rzeczywistym, rzeczywistość podporządkowana zasadzie wiecznej jedności, oraz zasadzie wzrastającej doskonałości bytów - wizja świata hierarchicznego przejęta później przez chrześcijaństwo.
Arystoteles - byt samodzielny (posiada formę i materię, istotę substancji) i niesamodzielny. Trzt typy substancji: materialna, duchowa, wiecznie nieruchoma (Bóg, Nieruchomy Poruszyciel, substancja idealnie prosta)
Jan Szkot Eriugena - I Bóg, II świat idei , III świat rzeczywisty , IV świat nie istniejący (?)
Św.Tomasz - Bóg, czyli byt konieczny, oraz byty stworzone, konstytuowany przez formę = materia.
Kartezjusz - Bóg substancją pierwotną, obok świat stworzony. Substancja niczego nie potrzebuje do istnienia. Dualizm.
Spinoza - na podstawie Kartezjusz, z tym że Bóg jedyną substancją = naturą, obdarzony nieskończoną ilością atrybutów.
Hegel - triada: Ontologia jedności - Absolut staje się z samego siebie, rozwija się sam wyznacza swój koniec. I Absolut jako idea w sobie - byt logiczny (teza) II Absolut jako idea poza sobą - przyroda (antyteza) III Absolut jako idea w sobie i dla siebie - duch absolutny (synteza)
Popper - Teoria trzech światów: I świat przedmiotów lub stanów fizycznych II świat stanów psychicznych III świat obiektywnych treści myślowych
INDETERMINIZM - głosi, że nie wszystkie zjawiska w świecie podlegają prawom i związkom przyczynowo-skutkowym
FINALIZM - w filozofii historii pogląd, że dzieje stale zmierzają do określonego z góry celu, który jako realizacja wszystkiego, co w nich zalążkowo zawarte, stanowi ich rozwiązanie i zakończenie oraz nadaje im sens. Często analogicznie do finalizmu historiozoficznego sądzi się, że ten sam cel mają przed sobą także natura i świat jako całość. Finalizm ukształtował się przede wszystkim na gruncie chrześcijaństwa - największe znaczenie miał tu św. Augustyn, który sformułował filozoficznie nową, liniową koncepcję czasu, wywodzącą się z dogmatów chrześcijańskich. Stoi ona w opozycji do koncepcji przedchrześcijańskiej czasu cyklicznego, w której nie występuje pojęcie celu dziejów.
EPISTEMOLOGIA - nauka o poznaniu; Poznanie jest to pewna czynność psychiczna, zwana aktami poznania, które zawierają rezultaty owego poznania. Podmiot poznania - to ten kto poznaje. Przedmiot poznania -to to co jest poznawane ( mogą to być albo przeżycia wewn. podmiotu, albo to co na zewnątrz- to co jest realne). Poznanie jest różne od uczuć, emocji, działania praktycznego. Jest szczególnym rodzajem aktów świadomości.
ONTOLOGIA - nauka o bycie. Zajmuje się problemem jedności, rzeczywistości czy różnorodności oraz co jest ich podstawą. Podejmuje problem własności, tego co niezbywalne, tego co jest. To pytanie o początek. Często terminu „ontologia” używa się zamiennie z wyrazem „metafizyka” traktując oba te wyrazy jako synonimy. Fenomenologowie zaś nazywają „ontologią” wszelkie tzw. Dociekania istoty rzeczy, które ma się wg nich poznawać za pomocą owego wglądu w istotę. Zadaniem ontologii jest dążenie do definicji rzeczowych pewnych terminów opartych na wniknięciu w znaczenie przysługujące tym terminom w języku, z którego je czerpiemy.
METAFIZYKA
nazwę utworzyli uczniowie Arystotelesa porządkując jego dzieła. Arystoteles używał terminu "filozofia" w znaczeniu "nauka". Wyróżniał różne nauki , a wśród nich tę podstawową, której zadaniem było dociekanie pierwszych zasad wszystkiego co istnieje i nazwał ją pierwszą filozofią. Za drugą zaś uznał przyrodoznawstwo, któremu poświęcił wiele ksiąg pod wspólnym tytułem: fizyka. Po jego śmierci uczniowie umieścili księgi poświęcone "pierwszej filozofii" po fizyce i stąd powstała nazwa metafizyka (ta meta ta fysika - te które następują po fizyce). W średniowieczu metafizykę tłumaczono jako naukę o bycie jako takim (tj. materialnym) lub naukę o bycie boskim (niematerialnym - teologia). W czasach nowożytnych metafizykę rozumiano jako specjalny sposób poznania. Kartezjusz (XVII w.) mówił o tym co niematerialne (Bóg i dusza). Kant (XVIII w.) rozumiał metafizykę jako coś co pozadoświadczalne i pozazjawiskowe. Aktywiści (XIX i XX w.) z Kantem na czele, rozważają o metafizyce jako o czymś co jest niepoznawalne. Znaczenie neopozytywistyczne to zbiór pozornie coś mówiących wypowiedzi, tak rozumiana metafizyka nie mogła pełnić funkcji poznawczych, a jedynie funkcje emocjonalne. Stanowisko H. Bergsona (XIX/XX w.) uznawało metafizykę za absolutne poznanie, będące bezpośrednią, pozaintelektualną intuicją tego co rzeczywiste same w sobie. Sprowadza się ona do rozwoju problematyki, a nie samych pojęć. Dla heglistów i marksistów metafizyka była przeciwieństwem dialektu. Ujmowała świat jako statyczny zbiór odizolowanych od siebie zjawisk, procesów, itd. Metafizyka to na ogół dział filozofii, ale różnorodnie interpretowany przez samą filozofię. Dla wielu na ogół filozofia była związana z teorią bytu, rzeczywistości, ale część badaczy uważa ją za naukę o czymś nadmaterialnym i tu zbliża się ona do teologii.