ZAJĘCIA X - REFORMA OŚWIATY JANUSZA JĘDRZEJEWICZA Z 11.03.1932 ROKU

1. Rozwój szkolnictwa w latach 1918 - 1932:

• W nocy z 6 na 7 listopada 1918 powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. Rząd lubelski wydał Manifest, w którym zapowiedział realizację reform społecznych, a wśród nich utworzenia powszechnego, bezpłatnego i świeckiego szkolnictwa.

• Unifikacja administracji szkolnej - zalążkiem naczelnej władzy oświatowej stał się Departament Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, który powstał w Warszawie w styczniu 1917 jako organ wykonawczy Komisji Przejściowej Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego. W grudniu 1917 Departament przekształcił się w Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, którego zakres działania określił dekret Rady Regencyjnej z 7 grudnia 1917 O tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim. W myśl tego dekretu do nowo powstałego Ministerstwa należały - poza zarządzaniem szkolnictwem - opieka nad literaturą, nauką, sztuką, archiwami, bibliotekami, czytelniami, muzeami i teatrami. Ministerstwo WRiOP działało początkowo tylko na terenach byłego Królestwa Kongresowego, zarządzając bezpośrednio szkołami średnimi i zawodowymi. Dla nadzoru nad szkołami powszechnymi powołano do życia okręgowe inspektoraty szkolne. Trzeba było uruchomić dawne szkoły i tworzyć nowe, zapewnić warunki do powszechnego nauczania, pozyskać do pracy nauczycieli, zorganizować dokształcanie nauczycieli niewykwalifikowanych, poszerzyć organizację terenowej administracji szkolnej.

• Podstawy prawne systemu kierownictwa i zarządzania szkolnictwem w całym kraju stworzyła ustawa O tymczasowym ustroju władz szkolnych z 4 czerwca 1920. Ustawa powierzała ministrowi WRiOP kierownictwo naczelne i nadzór nad wychowaniem publicznym w całej Rzeczypospolitej. Dla celów administracyjnych w zakresie wychowania polecono ministrowi stworzyć okręgi szkolne, na czele których postawiono kuratorów, mianowanych przez Naczelnika Państwa. Kuratorium okręgu szkolnego, jako władza szkolna II instancji, pełniło nadzór, opiekę i kontrolę nad szkolnictwem powszechnym, średnim, ogólnokształcącym i zawodowym oraz nad wychowaniem przedszkolnym i pozaszkolnym. W okręgach powstawały inspektoraty szkolne, stanowiące władze I instancji, które nadzorowały i opiekowały się szkołami powszechnymi i przedszkolami oraz koordynowały poczynania różnych instytucji i organizacji w zakresie oświaty pozaszkolnej.

• Program Praussa i Sejm Nauczycielski - w gabinecie Jędrzeja Oraczewskiego utworzonym 18 listopada 1918 tekę ministra Oświaty objął socjalista Ksawery Prauss. Po miesiącu od objęcia stanowiska Prauss wystąpił z projektem programu działalności swego resortu, zwanym „programem Praussa”. W projekcie tym jako pierwszoplanowe zadania wysunięto zjednoczenie szkolnictwa wszystkich dzielnic Polski pod jednym zarządem oraz przygotowanie projektów ustaw szkolnych, które obowiązywać będą na całym obszarze ziem polskich. Podstawą przyszłego ustroju szkolnego miała być 7-klasowa szkoła powszechna przeznaczona dla dzieci wszystkich warstw społecznych. Reforma szkolnictwa średniego ogólnokształcącego polegać miała na wydzieleniu niższych klas i połączeniu ich ze szkołami powszechnymi oraz na utworzeniu klas wyższych, 5-letnich gimnazjów kilku typów. Szczególny nacisk położono na konsekwentne przeprowadzenie zasady jedności szkolnictwa. Między szkołami powszechnymi, nawet najniżej zorganizowanymi, a szkołami średnimi i wyższymi miała być zachowana ciągłość programowa. W kwestii nauczania religii proponowano, by szkoła nie wywierała przymusu wyznaniowego, jednakże dzieci miały pobierać naukę religii, o ile rodzice nie zażądają uwolnienia ich od niej.

- chociaż projektów tych nie zrealizowano, a Prauss wraz z upadkiem gabinetu Oraczewskiego w styczniu 1919 opuścił stanowisko ministra Oświaty, które w gabinecie Ignacego Paderewskiego przypadło prof. Janowi Łukaszewiczowi, to jednak ów program odegrał wybitną rolę w obradach Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycielskiego, zwanego Sejmem Nauczycielskim, który odbył się w Warszawie w kwietniu 1919. Zjazd nazwano Sejmem Nauczycielskim, bo delegaci obradowali nad projektami, które miały być potem przedłożone Sejmowi Ustawodawczemu. Pierwsze posiedzenie ogólne Zjazdu odbyło się 14 kwietnia w sali Filharmonii Warszawskiej. Na Zjeździe wysunięto zasady powszechności, obowiązkowości i bezpłatności szkolnictwa powszechnego. Obowiązek szkolny miał rozpoczynać się w 7 roku życia, a szkoła powszechna miała być 7-klasowa i jednolita, tj. nie podzielona na cykle programowe, które mogłyby stać się podstawą niepożądanej na tym szczeblu selekcji. Najniżej zorganizowaną szkołą powszechną miała być szkoła o dwu nauczycielach, a w każdej gminie miała powstać pełna szkoła 7-klasowa. Pełna szkoła powszechna miała być podstawą szkół średnich ogólnokształcących i zawodowych. Wypowiadano się w większości za 5-letnią szkołą średnią, do której przyjmowano by bez egzaminów wstępnych absolwentów 7-klasowych szkół powszechnych. Dla młodzieży, która po skończeniu 7-klasowej obowiązkowej nauki rozpoczyna pracę, powinny być tworzone szkoły uzupełniające. Po skończeniu szkoły średniej zarówno ogólnokształcącej, jak i zawodowej, młodzież powinna mieć prawo wstępu do szkół wyższych. Przedstawiciel Związku Nauczycieli Szkół Powszechnych Henryk Rowid wysunął postulat, aby nauczyciele szkoły powszechnej kształcili się w 2-letnich studiach pedagogicznych o charakterze wyższych szkół zawodowych dopiero po skończeniu pełnej szkoły średniej ogólnokształcącej. Postulat ten przyjęto jednomyślnie. Propagowana przez Zjazd demokratyczna idea szkolnictwa jednolitego, w którym dostęp do różnych stopni kształcenia uzależniony byłby tylko od uzdolnień i zainteresowań młodzieży, a nie od pozycji materialnej czy przynależności stanowej lub klasowej jej rodziców, szkolnictwa tak zorganizowanego, by ułatwić uczniom przechodzenie ze szkoły jednego do innego, równorzędnego typu nie doczekała się wprawdzie urzeczywistnienia w II RP, ale legła u podstaw koncepcji demokratyzacji szkolnictwa, stała się natchnieniem i ukierunkowaniem działalności postępowych oświatowców.

• Pierwsze akty ustawodawcze - do pierwszych aktów państwowych z tego zakresu należały Przepisy tymczasowe o szkołach elementarnych w Królestwie Polskim wydane 10 sierpnia 1917 przez Tymczasową Radę Stanu Królestwa Polskiego. Przepisy zawierały zalecenia udostępnienia publicznej szkoły elementarnej wszystkim dzieciom w wieku szkolnym. Realizację zalecenia miała ułatwić bezpłatność nauki w tych szkołach i odpowiednie rozmieszczenie ich w terenie. Obowiązek utrzymywania publicznych szkół elementarnych ciążył na gminach. Obowiązkowość nauki szkolnej miała charakter względny, występowała bowiem tylko tam, gdzie szkoły mogły objąć wszystkie dzieci w wieku szkolnym, a więc uzależniono jej realizację od istniejących szkół.

- wnet po odzyskaniu niepodległości zasady realizacji obowiązku szkolnego zostały ustalone przez dekret O obowiązku szkolnym z 7 lutego 1919. Dekret stanowił, iż kształcenie w zakresie szkoły powszechnej jest obowiązkowe dla wszystkich dzieci w wieku szkolnym, tj. od 7 do 14 lat. Szkoła powszechna obejmowała 7 lat nauczania, ale do czasu utworzenia wszędzie 7-letnich szkół powszechnych dekret zalecał utrzymywanie i przejściowe zakładanie szkół powszechnych 4 i 5-letnich z obowiązkową nauką uzupełniającą 3 i 2-letnią. W dekrecie nałożono na gminy obowiązek zakładania szkół powszechnych w każdej miejscowości, w której było co najmniej 40 dzieci w wieku 7-14 lat, a w przypadku gdy liczba dzieci była niewystarczająca, tworzono wspólną szkołę działającą w obwodzie, którego promień nie mógł przekroczyć 3km. Dekret szczegółowo określił formy kontroli obowiązku szkolnego i ustalił zasady odpowiedzialności prawnej za niedopełnienie tego obowiązku.

- obok realizacji obowiązku szkolnego sprawą nie cierpiącą zwłoki było podniesienie pozycji społecznej nauczyciela szkoły elementarnej. Sprawie tej posłużył przygotowany przez Praussa tymczasowy dekret Rady Ministrów z 18 grudnia 1918 O stabilizacji i wynagrodzeniu nauczycielstwa szkół powszechnych. Stosownie do postanowień dekretu nauczyciele stali się pracownikami państwowymi, prawnie uniezależnionymi od gmin, księży i dziedziców, a wysokość ich uposażenia miesięcznego miała być zrównana z wynagrodzeniem średnich urzędników, ponadto przysługiwało im bezpłatne mieszkanie, opał, a na wsi także po 2 morgi ziemi. Wymiar obowiązkowych zajęć lekcyjnych nauczyciela ustalono na 30 godzin tygodniowo. Równie ważne jak podniesienie rangi zawodu nauczyciela szkoły powszechnej było określenie jego kwalifikacji zawodowych. Zadanie to spełnił dekret O kształceniu nauczycieli szkół powszechnych z 7 lutego 1919. Za podstawowe zakłady kształcenia nauczycieli szkół powszechnych uznano 5-letnie seminaria nauczycielskie, w których trzy roczne kursy miały charakter ogólnokształcący, natomiast dwa ostatnie - głównie zawodowy. Do seminariów przyjmowano absolwentów 7-klasowych szkół powszechnych. Jednakże seminaria nie były równowartościowe ze średnimi szkołami ogólnokształcącymi, nie dawały bowiem prawa wstępu do uczelni wyższych. Wprowadzono dwa egzaminy nauczycielskie: pierwszy po ukończeniu seminarium, drugi - po co najmniej 2-letniej praktyce w szkole.

- zasady organizowania i budownictwa szkół powszechnych zostały sformułowane w dwu ustawach z 17 lutego 1922, a mianowicie w ustawie O zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszechnych oraz w ustawie O budowie publicznych szkół powszechnych. Stosownie do zawartych tam postanowień władze państwowe i samorządowe miały obowiązek zakładania szkół powszechnych według planu sieci szkolnej, opracowanego przez inspektora szkolnego. Przy tworzeniu obwodów szkolnych konieczne było zachowanie trzech warunków: 1) droga dziecka z domu do szkoły nie przekracza 3km; 2) obwód szkolny skupia jak najwięcej dzieci, ale nie więcej niż 650; 3) najmniejsza liczba dzieci w obwodzie wynosi 40. Stopień organizacyjny szkoły zależał od liczby dzieci w wieku szkolnym zamieszkałych w obwodzie. Jeśli liczba ta nie przekraczała 60 dzieci - szkoła była 1-klasowa (o 1 nauczycielu), przy liczbie od 61 do 100 dzieci - 2-klasowa (o 2 nauczycielach), od 101 do 150 dzieci - 3-klasowa, przy liczbie ponad 300 dzieci organizowano szkołę 7-klasową (tj. o 7 lub więcej nauczycielach).

• O szkołę jednolitą i demokratyczną - zgodnie z postulatami Sejmu Nauczycielskiego usiłowano w konstytucji wyraźnie stwierdzić, że obowiązek szkolny obejmuje 10-letnią szkołę powszechną i nauczanie uzupełniające do 17 roku życia włącznie. Usiłowania te spełzły na niczym. Niezwykle gwałtowny przebieg miała dyskusja w Sejmie dotycząca wyznaniowości szkoły. Prawica domagała się szkół wyznaniowych, grupujących dzieci jednego wyznania. Przeciwko tym żądaniom występowała energicznie lewica społeczna, która wykazywała, iż przyjęcie zasady wyznaniowości szkoły naruszyłoby poważnie w praktyce jej powszechność. Sprawa bezpłatności nauki szkolnej wywołała wśród posłów pewne wahania. Ostatecznie jednak przyjęto zasadę bezpłatności nauki we wszystkich szkołach publicznych, z zaznaczeniem, że państwo zapewni uczniom wyjątkowo zdolnym a niezamożnym utrzymanie w zakładach średnich i wyższych. Przedmiotem ostrej krytyki ze strony postępowych działaczy oświatowych był odziedziczony po zaborach dualizm ustroju szkolnego, polegający na istnieniu dwu odrębnych torów kształcenia: masowego i elitarnego. Pierwszy wiódł przez szkołę ludową i na niej zazwyczaj się kończył, drugi zaś przez szkolnictwo średnie ogólnokształcące, które przygotowywało do studiów uniwersyteckich i „produkowało inteligencję”. Przeciwko temu dualizmowi wysuwano hasła jednolitej szkoły. Idea jednolitej szkoły powszechnej i średniej była wysuwana wielokrotnie na kolejnych zjazdach nauczycieli szkół powszechnych i postępowych ugrupowań nauczycielstwa szkół średnich. Na Zjeździe Delegatów Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych i Związku Zawodowego Nauczycieli Polskich Szkół Średnich w Warszawie (maj 1921) uchwalono rezolucję domagającą się przestrzegania dekretu o obowiązku szkolnym, zagęszczenia sieci szkół powszechnych 7-klasowych, stopniowego likwidowania szkół niżej zorganizowanych o jednym, dwu nauczycielach, znoszenia niższych klas gimnazjalnych oraz swobodnego przechodzenia (bez egzaminów wstępnych) absolwentów szkół powszechnych do 5-klasowych szkół średnich.

• Rozwój szkolnictwa powszechnego - lata 1922-1928 były na ogół pomyślnym okresem rozwoju szkolnictwa. Możliwość nauczania i pobierania nauki w języku ojczystym i w duchu polskim po półtorawiekowej rusyfikacji i germanizacji stała się niezwykle silnym bodźcem wzrostu szkolnictwa wszystkich szczebli. Okolicznością sprzyjającą w upowszechnieniu nauczania elementarnego był postępujący spadek liczbowy dzieci w wieku obowiązku szkolnego. Wraz ze spadkiem liczebności roczników wzrastała powszechność nauczania. Malejące liczby dzieci coraz łatwiej znajdowały miejsce w szkołach, tym bardziej, że stopniowo zwiększała się liczba szkół i nauczycieli. Na poprawę warunków pracy szkolnej wpłynęło dalsze ustabilizowanie kadry nauczycieli i wzmocnienie ich pozycji społecznej dzięki ustawie O stosunkach służbowych nauczycieli z 1 lipca 1926. W myśl tej ustawy nauczyciel wykwalifikowany, który uzyskiwał pozytywne wyniki w pracy zawodowej, stawał się po 3 latach praktyki nauczycielem stałym, którego zwolnić można było tylko na własną prośbę, w drodze dyscyplinarnej lub jeżeli otrzymał dwie kolejne oceny niedostateczne w półtorarocznych odstępach. Postanowienia te poważnie ograniczały możliwość zwolnienia z pracy nauczyciela niedogodnego z jakichś względów dla władz.

- w latach 1919-1921 Ministerstwo opracowało szczegółowy program nauki szkoły powszechnej zawierający treści nauczania i wskazania metodyczne uwzględniające najnowsze zdobycze nauk pedagogicznych. We wszystkich klasach szkoły podstawowej występowały następujące przedmioty nauki: religia (2 godz. na tydzień), język polski (9-4), rachunki z geometrią (4), rysunki (2), roboty (3, 4), śpiew (2), gry i gimnastyka (3, 2); od klasy III do VII nauczano: przyrody (2-4), geografii (2), historii (2) oraz nadobowiązkowo - robót kobiecych (2); wreszcie od klasy V do VII prowadzono w szkołach o sześciu lub siedmiu nauczycielach naukę języka obcego (4, 3). Programy powstawały stopniowo dla poszczególnych przedmiotów nauki i chociaż były dziełem wybitnych fachowców, to jednak nie tworzyły jednolitej całości, a ich cele i treści nie wiązały się w zintegrowany system kształcenia i wychowania. Programy grzeszyły nadmiarem materiału nauczania, nie licząc się z możliwościami intelektualnymi dzieci.

• Kierunki rozwoju średnich szkół ogólnokształcących - równie pilną sprawą, co wprowadzenie obowiązku szkolnego, było zreformowanie szkoły średniej ogólnokształcącej. Reforma ta została dokonana nie drogą wydania odrębnej ustawy, lecz przez Program naukowy szkoły średniej (Warszawa 1919), przedrukowany następnie w II wydaniu zatytułowanym Zasady planu nauczania w szkole średniej. Obok problematyki związanej ściśle z programami, a więc przedmiotami nauczania, ich treścią, zakresem i rozkładem, omawiano w nich także zagadnienia dotyczące dydaktyki, metodyki, ustroju i organizacji szkoły średniej ogólnokształcącej. Myślą przewodnią nowych programów nauczania szkoły średniej było dążenie do unarodowienia jej i ścisłego związania z potrzebami odradzającego się państwa. Celowi temu miało służyć ustanowienie tzw. podstaw wychowawczych dla poszczególnych typów szkoły średniej i uprzywilejowanie we wszystkich jej typach przedmiotów matematyczno - przyrodniczych. Szkolnictwo średnie ogólnokształcące podzielono na dwa główne typy: szkoły o podstawie matematyczno - przyrodniczej i szkoły o podstawie humanistycznej. Dopuszczono również możliwość istnienia „w okresie przejściowym” dwóch dalszych typów: szkoły o podstawie wychowawczej z łaciną i szkoły o podstawie wychowawczej klasycznej (z łaciną i greką). Projektowano przeprowadzenie znacznej redukcji materiału nauczania, skoncentrowanie procesu dydaktycznego wokół przedmiotów stanowiących podstawę wychowawczą oraz zastąpienie równoczesności nauczania niektórych przedmiotów ich następczością. Przypisując szkole średniej główną rolę w kształceniu elity umysłowej i pionierów postępu, autorzy nowych programów opowiedzieli się przeciwko organizacyjno-programowemu powiązaniu jej ze szkołą powszechną. Troską o wysoki poziom naukowy uzasadniali oni również zachowanie 8-letniego kursu szkoły średniej. Jedyną w tym zakresie nowością było podzielenie jej na dwa szczeble programowe: 3-letni przygotowawczy i 5-letni systematyczny. Pierwszy szczebel - programowo jednolity - otrzymał nazwę gimnazjum niższego, drugi - zróżnicowany na typy o oddzielnych podstawach wychowawczych - gimnazjum wyższego. Program naukowy szkoły średniej stanowił podstawę, na której oparło się Ministerstwo WRiOP przy opracowywaniu programów szczegółowych, jak również przy przeprowadzaniu reorganizacji szkół średnich ogólnokształcących - państwowych i prywatnych.

- zastosowanie się właścicieli szkół prywatnych do ministerialnych programów nauczania wiązało się przede wszystkim z uprawnieniami, jakie uzyskiwały one po przyjęciu tych programów. Szkoły prywatne, w których uczono według programów ministerialnych, otrzymywały bowiem pomoc finansową od państwa, jak również uprawnienia szkół państwowych - łącznie z prawem przeprowadzania egzaminów maturalnych i wydawania świadectw dojrzałości.

• Kształcenie i dokształcanie zawodowe - szkolnictwo zawodowe było w okresie międzywojennym słabo rozwinięte wskutek techniczno-ekonomicznego zacofania kraju. Szkoły zawodowe dzieliły się pod względem poziomu nauczania na:

• Szkoły zawodowe niższe - przyjmowano do nich absolwentów 4, 5 oddziałów szkoły powszechnej, w wieku 15-16 lat. Nauka w tych szkołach trwała od 2 do 4 lat, a kończyła się egzaminem czeladniczym;

• Średnie szkoły zawodowe - przyjmowały zasadniczo absolwentów 6, 7 oddziałów szkoły powszechnej lub 4 klas gimnazjum ogólnokształcącego. Nauka w nich trwała od 3 do 5 lat, a absolwenci uzyskiwali - na podstawie egzaminów - tytuł technika;

• Nieliczne szkoły zawodowe o poziomie ponadśrednim były przeznaczone dla absolwentów 6 klas gimnazjum ogólnokształcącego. Nauka w tych szkołach trwała 3 - 3,5 lat, podzielonych zazwyczaj na semestry. Absolwenci zdobywali - po egzaminach końcowych - tytuł technologa.

- najbardziej rozpowszechnioną formą zawodowego kształcenia młodzieży było tzw. „terminowanie” u prywatnego majstra, który często wyzyskiwał młodocianego ucznia - robotnika, zanim został „wyzwolony” na czeladnika zdolnego do samodzielnej pracy.

- ponadto przygotowaniu do pracy zawodowej służyły kursy zawodowe, zazwyczaj jednoroczne, organizowane na różnych poziomach. Większość szkół zawodowych stanowiły szkoły prywatne, w których nauka była opłacana przez uczniów, a niedostatek stypendiów, burs i internatów czynił je trudno dostępnymi.

- ustawa O pracy młodocianych i kobiet powtórzyła postanowienia konstytucji o zakazie pracy dzieci, które nie ukończyły 15 lat, ustalała 46-godzinny tydzień pracy dla młodocianych poniżej 18 lat, zabraniała zatrudniania ich na nocnej zmianie i w godzinach nadliczbowych. W ustawie nałożono na młodocianych obowiązek uczęszczania na naukę dokształcającą lub na kursy dla analfabetów, a zakładom pracy polecano wliczać 6 godzin nauki tygodniowo do czasu pracy. Rozporządzenie wykonawcze uczyniło pracodawców odpowiedzialnymi za dokształcanie pracowników, ale równocześnie zezwalało na zwalnianie ich od tego obowiązku w przypadku braku miejsc w szkołach i wyjaśniało, że wliczanie godzin nauki do czasu pracy ma miejsce tylko wówczas, gdy nauka odbywa się podczas pracy. A tymczasem szkoły dokształcające pracowały wyłącznie późnym wieczorem, więc przepis ustawy, tak ważny dla uczących się pracowników młodocianych, pozostał martwą literą.

• Kształcenie nauczycieli - kadry nauczycielskie kształciły się w Polsce początkowo w różnych typach szkół. Znajdujemy wśród nich seminaria nauczycielskie, państwowe kursy nauczycielskie oraz - od 1928 - pedagogia. Szczególne możliwości przygotowania do seminariów stwarzały preparandy nauczycielskie. Były to szkoły 2-letnie koedukacyjne, przeznaczone dla kandydatów do seminarium nauczycielskiego w wieku 12-15 lat, z ukończoną co najmniej 4-oddziałową szkołą powszechną. Preparandy znajdowały się we wsiach lub niewielkich osiedlach, miały własne internaty dla młodzieży zamiejscowej, której była przytłaczająca większość.

- seminaria nauczycielskie były organizowane na podstawie dekretu z 7 lutego 1919 o kształceniu nauczycieli szkół powszechnych. Program wykształcenia ogólnego miał odpowiadać poziomowi wykształcenia uzyskiwanemu przez absolwentów szkoły średniej ogólnokształcącej. Program tych przedmiotów ujmował materiał w zakresie zbliżonym do programu gimnazjum typu matematyczno-przyrodniczego, szerzej natomiast uwzględniając przedmioty artystyczno-techniczne: rysunki, prace ręczne, śpiew, muzykę oraz wychowanie fizyczne. Przedmioty pedagogiczne obejmowały naukę psychologii i naukę o dziecku, historię wychowania i pedagogikę oraz metodykę nauczania elementarnego oraz z ćwiczeniami praktycznymi. W przygotowaniu kandydatów do zawodu nauczycielskiego ważną rolę odgrywała praktyka pedagogiczna, która odbywała się w szkołach ćwiczeń lub w szkołach powszechnych, pełniących zastępczo obowiązki szkół ćwiczeń. Seminaria nauczycielskie były łatwiej dostępne dla młodzieży chłopskiej i robotniczej aniżeli średnie szkoły ogólnokształcące. Młodzież ta na ogół chętnie kształciła się na nauczycieli, gdyż objęcie stanowiska nauczyciela stanowiło dla niej niewątpliwy awans społeczny. Pobyt w seminarium był tańszy, a okres nauki krótszy niż w szkołach średnich ogólnokształcących; możliwość uzyskania miejsca w internacie i większe szanse otrzymania stypendium czyniły ten pobyt dostępniejszym dla dzieci ze sfer niezamożnych. Wady seminariów tkwiły przede wszystkim w ich strukturze organizacyjno-programowej. Programy nauczania były przeładowane. Seminaria chciały dać swoim wychowankom wykształcenie ogólne na poziomie średnim i rzetelne przygotowanie zawodowe do trudnej pracy nauczycielskiej w takim samym czasie, jak szkoły ogólnokształcące. Wyboru zawodu młodzież dokonywała za wcześnie, bo w wieku 13-14 lat. Poza tym znaczna część seminariów prywatnych miała nieodpowiednie warunki lokalowe i wielu nauczycieli dochodzących, pozostających na etatach w innych szkołach.

- pomocniczymi i zastępczymi zakładami kształcenia nauczycieli były Państwowe Kursy Nauczycielskie (PKN). Przyjmowały one kandydatów z wykształceniem ogólnym, w zakresie najpierw IV, a potem VI klasy szkoły średniej. Podstawy organizacyjne PKN ustalił statut z 1920, który dopuszczał do organizowania dwóch typów kursów: 2-letnich dla kandydatów po VI klasie szkoły średniej ogólnokształcącej i jednorocznych dla kandydatów po maturze ogólnokształcącej.

- dużą popularnością cieszyły się Wyższe Kursy Nauczycielskie (WKN), które dawały wykwalifikowanym nauczycielom dodatkowe kwalifikacje do nauczania jednej z następujących grup przedmiotów: humanistycznej, geograficzno-przyrodniczej, fizyko-matematycznej, robót ręcznych, rysunku, śpiewu i wychowania fizycznego. Nie zaspokajały one jednak potrzeb ani ambicji tych nauczycieli, którzy pragnęli zdobyć wyższe wykształcenie. W poszukiwaniu drogi wyjścia uruchomiono nowy typ uczelni - instytuty

- w 1918 zaczął w Warszawie działalność Państwowy Instytut Pedagogiczny, który przygotowywał pod względem pedagogicznym nauczycieli szkół średnich i nauczycieli przedmiotów pedagogicznych, a w 1921 powstał, również w Warszawie, Państwowy Instytut Nauczycielski, kształcący nauczycieli średnich szkół ogólnokształcących i seminariów nauczycielskich na wydziałach: polonistycznym, historycznym, matematycznym i przyrodniczym. Działalność instytutów trwała jednak krótko. W 1925 zniesiono Państwowy Instytut Pedagogiczny, a w 1926 taki sam los spotkał Państwowy Instytut Nauczycielski. Jednak w 1930 wznowiono Państwowy Instytut Nauczycielski z zadaniem „kształcenia czynnych nauczycieli szkół powszechnych dla celów szkolnictwa powszechnego w kierunku pogłębienia ich studiów pedagogicznych”. Studia w powołanym na nowo do życia Instytucie trwały 2 lata i obejmowały naukę pedagogiki, psychologii, opieki społecznej, dziejów kultury, filozofii i sztuki, wychowania fizycznego oraz luźne wykłady lub cykle wykładów na różne tematy z różnych dziedzin życia.

- obok państwowych instytutów działały inne uczelnie, o zbliżonych celach, programach i metodach. Należały do nich: Instytut Pedagogiczny w Katowicach i wydział pedagogiczny Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie z oddziałem w Łodzi

• Rozwój szkolnictwa wyższego - w grudniu 1918 utworzono w Warszawie Instytut Pedagogiczny, a w Lublinie powstał Katolicki Uniwersytet z 4 wydziałami: teologii, prawa kanonicznego, prawa i nauk społeczno-ekonomicznych oraz humanistycznych. W kwietniu 1919 powołano do życia uniwersytet w Poznaniu, a 7 maja, w czterechsetną rocznicę założenia Akademii Lubrańskiego, nastąpiło jego uroczyste otwarcie. Początkowo uniwersytet miał tylko 2 wydziały: filozoficzny i prawny, ale jeszcze w październiku 1919 zdołano uruchomić wydział rolniczo-leśny, a w 1920 wydział lekarski, tworząc jednocześnie przy wydziale filozoficznym studium farmaceutyczne, zaś wydział prawny uzupełniono sekcją ekonomiczną.

- 20 sierpnia 1919 uniwersytet w Wilnie rozpoczął działalność, a 11 października dokonano oficjalnego otwarcia i nadano mu nazwę Uniwersytetu Stefana Batorego. Zdołano uruchomić 6 wydziałów: humanistyczny, teologiczny, prawa i nauk społecznych, matematyczno-przyrodniczy, lekarski i sztuk pięknych.

- na Uniwersytecie Warszawskim stworzono wydział teologii katolickiej i teologii protestanckiej oraz studium weterynaryjne przy wydziale lekarskim, a Towarzystwo Kursów Naukowych, które przybrało nazwę Wolnej Wszechnicy Polskiej, zorganizowało Wyższą Szkołę Ogrodniczą i Wyższe Kursa Leśne.

- we Lwowie nadano uniwersytetowi nazwę Uniwersytetu Jana Kazimierza, a w Szkole Politechnicznej, którą w 1921 przemianowano na Politechnikę Lwowską, utworzono nowy wydział - rolniczo-lasowy.

- w Krakowie powołano Komitet organizacyjny do uruchomienia Akademii Górniczej

- 13 lipca 1920 Sejm zatwierdził Ustawę o szkołach akademickich. W myśl jej założeń „najwyższe uczelnie poświęcone pielęgnowaniu i szerzeniu wiedzy” miały nosić nazwę szkół akademickich obejmujących wszechnice, uniwersytety, szkoły główne, politechniki i akademie. Szkoły akademickie dzieliły się na państwowe i prywatne, a naczelną władzą zwierzchnią był Minister WRiOP. Prawo do studiów przysługiwało wszystkim osobom, które ukończyły szkołę ogólnokształcącą średnią państwową lub takąż szkołę prywatną, mającą prawo wydawania świadectw, uznanych przez Ministerstwo za równorzędne ze świadectwami szkół państwowych. Szkołom akademickim zapewniała ustawa prawo wolności nauki i nauczania. Działalnością szkoły kierowały organa samorządowe, a mianowicie: zebranie ogólne profesorów, senat, rektor, rady wydziałowe i dziekani. Najwyższą godność w szkole sprawował rektor. Wiele uwagi poświęcała ustawa sprawom związanym z gronem nauczycielskim. Do jego składu należeli tzw. nauczyciele akademiccy, tj. profesorowie honorowi, zwyczajni, nadzwyczajni i docenci oraz nauczyciele nieakademiccy - lektorzy. Do najważniejszych obowiązków profesorskich należało prowadzenie badań i twórczej pracy naukowej, prowadzenie wykładów i ćwiczeń, kierowanie związanym z katedrą zakładem lub seminarium, egzaminowanie z wykładanego przedmiotu oraz branie udziału w posiedzeniach rady. Ustawa przewidywała tylko jedną możliwość usunięcia profesora z katedry, a mianowicie wtedy, kiedy zebranie ogólne profesorów lub senat, po przeprowadzeniu dochodzenia dyscyplinarnego lub postępowania honorowego, podjął taką uchwałę 2/3 głosów. Ustawa wprowadzała też opłaty za naukę. Każdy student i wolny słuchacz obowiązany był po przyjęciu do szkoły uiścić wpisowe, na początku każdego roku wnieść ustalone przez ministerstwo opłaty (czesne), a ponadto ustawa przewidywała osobne opłaty za ćwiczenia w pracowniach i seminariach oraz za egzaminy. Młodzież niezamożna a pilna po złożeniu na piśmie zobowiązania mogła uzyskać odroczenie opłat za wykłady, ćwiczenia, seminaria i egzaminy w całości lub częściowo do czasu, w którym osiągnie stanowiska, umożliwiające spłacenie zaciągniętego długu, nie dłużej jednak niż na 10 lat. W odrębnym rozdziale regulowała ustawa sprawy szkół akademickich prywatnych. Mogły one otrzymywać niektóre lub wszystkie prawa szkół państwowych, ale tylko wtedy, o ile są: 1) należycie wyposażone; 2) przyjmują w poczet studentów kandydatów, którzy ukończyli szkołę średnią ogólnokształcącą, państwową lub prywatną, mającą prawa szkoły państwowej; 3) jeżeli profesorowie powołani są za zgodą Ministerstwa WRiOP; 4) jeżeli plan studiów nie różni się zasadniczo od planu studiów w państwowych szkołach akademickich i jeżeli liczba wykładających jest dostateczna.

- została uporządkowana organizacja wszystkich szkół wyższych państwowych zaliczonych do rzędu szkół akademickich. Należały do nich: UJ, UW, UJK, Uniwersytet Stefana Batorego, Uniwersytet Poznański, Politechnika Lwowska, Politechnika Warszawska, Akademia Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie, SGGW oraz Akademia Górnicza w Krakowie. Spośród szkół prywatnych do szkół akademickich zaliczono Wolną Wszechnicę Polską w Warszawie, KUL, ASP w Krakowie oraz WSH w Warszawie.

• Próby zreformowania szkolnictwa - koncepcje reformy szkolnictwa, które przygotowywano w Ministerstwie w okresie silnych wpływów endeckich w tym resorcie, były sprzeczne z interesem społecznym i dorobkiem postępowej pedagogiki. Wiosną 1925 ówczesny minister oświaty Stanisław Grabski stwierdził w Sejmie, iż pora przystąpić do ustalenia zupełnie ścisłego wychowania narodowego, które służyć będzie zupełnej przebudowie psychiki Polaków, budowie i umacnianiu państwa polskiego. W ciągu 1925 przygotowany został przez MWRiOP projekt reformy szkolnictwa, opracowany w tajemnicy przed opinią publiczną przez wąskie grono współpracowników Grabskiego. Bez konsultacji z nauczycielstwem projekt ten 28 października 1925 został zaaprobowany przez Radę Ministrów, jednakże protest nauczycielstwa i opinii publicznej zmusił Grabskiego do rezygnacji z zatwierdzenia nowej reformy przez Sejm. Projekt Grabskiego nie wprowadzał zasady obowiązkowego uczęszczania dzieci do szkoły powszechnej, gdyż obok wyższych klas 70-letniej szkoły powszechnej utrzymywał niezależne organizacyjnie, a równoległe programowo klasy szkoły średniej, jako tzw. licea niższe. Szkoła średnia miała być rozczłonkowana (3-letnie liceum niższe, 3-letnie liceum wyższe, a jako ukoronowanie 2-letnie gimnazjum), przejście ze szkoły powszechnej do liceum uzależniano od zdania odpowiednich egzaminów, które też obowiązywały przy przejściu z liceum do gimnazjum. Utrzymanie odrębności szkoły średniej i sita egzaminacyjne miały służyć selekcji społecznej i utrudniać jeszcze bardziej dzieciom klas pracujących dostęp do średniego i wyższego wykształcenia. Kształcenie nauczycieli miało odbywać się bądź w seminariach nauczycielskich nie dających uprawnień absolwentom do wstępu na wyższe uczelnie, bądź też w gimnazjach pedagogicznych, do których wstąpić można było po liceum wyższym, albo wreszcie na rocznych kursach zawodowych. Ponadto Grabski brał udział w przygotowaniu i ratyfikacji konkordatu między Watykanem a Polską, w którym Kościołowi przyznano daleko idące uprawnienia i możliwości wpływu na oświatę, wbrew dążeniom nauczycielstwa do wyzwolenia oświaty spod wpływów klerykalnych. Wszystko to spowodowało, iż gdy projekt reformy Grabskiego dotarł do wiadomości Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych już po zatwierdzeniu przez Radę Ministrów, podniosła się burza protestów ze strony nauczycieli i zmobilizowanej przez nich opinii publicznej.

- II Zjazd Delegatów Rad Szkolnych w marcu 1926 poparł żądania nauczycielskie, aby „jedną i wyłączną szkołą dla wszystkich dzieci w wieku obowiązku szkolnego” była wysoko zorganizowana szkoła powszechna, publiczna, a szkoły średnie ogólnokształcące i zawodowe oparte były na programach wysoko zorganizowanej szkoły powszechnej, do której przejście nie będzie utrudniane egzaminami. Po przewrocie majowym w 1926 sanacja zajmowała się przede wszystkim utrwaleniem władzy, sprawy oświaty odsuwając na nieco dalszy plan. Przede wszystkim starała się opanować aparat administracyjny oświaty oraz przyciągnąć rzesze nauczycielstwa. Toteż nie szczędzono ukłonów w stronę nauczycieli. Postulatów nauczycielskich w sprawie ustroju oświaty i reformy szkolnej nie negowano, ale też i nie realizowano ich. Oficjalnie pracowali nadal nad reformą kolejni ministrowie, Kazimierz Bartel i Gustaw Dobrucki.
- w 1927 Dobrucki przedstawił projekt reformy, którego założenia zasadniczo odpowiadały postulatom Związku PNSP, chociaż ich wprowadzenie w życie poprzedzać miał okres przejściowy, odsuwając na czas późniejszy ich pełną realizację. W myśl projektu podstawą systemu szkolnego miała być wysoko zorganizowana szkoła powszechna 7-letnia, na której oparto by 5-letnie szkolnictwo średnie (dwa szczeble: 3+2lata). Przygotowanie zawodowe nauczyciele mieli zdobywać w co najmniej rocznych studiach pedagogicznych, opartych na pełnej szkole średniej. 7-letni obowiązek szkolny miał być przedłużany, a dla młodzieży do lat 18, która nie podejmowała dalszej nauki w szkołach średnich, było przewidywane dodatkowo obowiązkowe dokształcanie. Szkolnictwo zawodowe miało być oparte bądź na pełnej szkole powszechnej, bądź na pierwszym szczeblu (tzw. mała matura) szkoły średniej. Przewidywano też i inne formy dokształcania zawodowego. Przejście do szkół wyższego stopnia miało być poprzedzone skróconymi egzaminami (tzw. sprawdzenie wiadomości). Przejściowo miały pozostać jeszcze seminaria nauczycielskie, dopóki nie zostanie utworzona dostateczna sieć szkół kształcących nauczycieli. Jednak do zatwierdzenia i zrealizowania tego projektu nie doszło.

2. Reforma szkolna:

• Koncepcja wychowania państwowego - po objęciu władzy w 1926 przez obóz polityczny kierowany przez Józefa Piłsudskiego wszedł w życie termin „wychowanie państwowe”, którym określano bądź system wychowawczy, który sanacja planowała wypracować, bądź kierunek nachylenia nauki obywatelskiej w szkołach. Ofensywa ideologiczna sanacji na terenie oświaty rozpoczęła się na wielką skalę w 1929. Prowadzono ją wszelkimi dostępnymi metodami: przez organizacje społeczne i zawodowe nauczycielskie, kursy i odczyty, publicystykę i zarządzenia odgórne władz. Od 1929 rozpoczęło się także wygłaszanie i publikowanie oficjalnych wypowiedzi ministra Oświaty i jego współpracowników na temat wychowania. Akcję rozpoczął minister Sławomir Czerwiński od przemówienia na Kongresie Pedagogicznym w Poznaniu „O ideał wychowawczy szkoły polskiej”. Punktem wyjścia stała się krytyka dotychczasowego stanu ideologii wychowawczej, której wytykano brak aktualnego ideału wychowawczego, odpowiadającego potrzebom i warunkom odrodzonej Polski i dążeniom jej obywateli. Czerwiński określił typ psychiczny, który powinien być formowany w trakcie oddziaływań wychowawczych na młodzież, jako typ „bojownika-pracownika”: karnego, lojalnego, pracowitego, łączącego umiejętność pozytywistycznego działania i pracy z romantycznym entuzjazmem dla państwa, dla wykonywania obowiązków obywatelskich. Nastawienie psychiczne miało być uzupełnione pełną orientacją młodzieży w otaczającym ją świecie i zrozumieniem obowiązków obywatelskich, co miało ją chronić od zwyrodniałego nacjonalizmu. Wychowanie obywatelsko-państwowe określił jako system środków i czynności wychowawczych kształtujących w wychowankach dyspozycje psychiczne, usposabiający ich do służby państwu, a nie do „życia z państwa”, oraz dający wychowankom wiedzę o obowiązkach wobec państwa i umiejętność czynnego działania na rzecz państwa w zakresie dostępnym do wieku i sytuacji socjalnej dziecka.

- W 1929 rozpoczęła swoją działalność grupa pedagogów, działaczy skupionych wokół czasopisma „Zrąb”, którą kierował Janusz Jędrzejewicz. Oprócz zagadnień ideologicznych omawiano tam problem stosunku mniejszości narodowych w państwie, polityki wobec nich, zgadzając się, iż powinna to być akcja przyciągnięcia ich do kultury polskiej i przekonywująca o potrzebie, konieczności i pożytkach zgodnego współdziałania z Polakami, nie przeszkadzająca jednocześnie rozwojowi własnej kultury i rodzimego języka. W teorii również stanowczo domagano się ograniczenia wpływu politycznego kleru na oświatę i szacunku dla innych, niekatolickich wyznań, chociaż zgadzano się z nauczaniem religii i wykorzystywaniem tradycji i obrzędów do uświetnienia uroczystości szkolnych oraz propagowania idei wychowania państwowego.

• Ustawa o ustroju szkolnictwa z 11 marca 1932 roku - następcą zmarłego nagle ministra Sławomira Czerwińskiego został Janusz Jędrzejewicz, który wraz z wiceministrem Kazimierzem Pierackim opracował reformę szkolną uchwaloną przez Sejm 11 marca 1932. Ustawa O ustroju szkolnictwa dokonała poważnej przebudowy całego systemu szkolnego. Programy szkół powszechnych rozbito na trzy szczeble, którym odpowiadały trzy stopnie organizacyjne szkół. Szczebel pierwszy obejmował elementarny zakres wykształcenia ogólnego; drugi był rozszerzeniem i pogłębieniem pierwszego; trzeci zaś przysposabiał nadto młodzież do życia społeczno-obywatelskiego i gospodarczego. Nauka w każdej szkole powszechnej trwała 7lat, ale szkoła I stopnia, która realizowała pierwszy szczebel programowy z najważniejszymi składnikami szczebla drugiego i trzeciego, miała 2-letnią klasę III i 3-letnią klasę IV. Szkoła II stopnia, realizująca drugi szczebel programowy z najważniejszymi składnikami szczebla trzeciego, miała 2-letnią klasę VI. Jedynie szkoła III stopnia o programie trzeciego szczebla miała 7 klas jednorocznych. Postanowiono, że szkoła I stopnia ma jednego nauczyciela, jeśli liczba uczniów nie przekracza 60 lub dwóch nauczycieli przy liczbie od 61 do 120 uczniów. W szkole II stopnia uczy trzech nauczycieli przy liczbie 121-160 uczniów lub czterech, jeśli liczba uczniów wynosi 161-210. Szkoła III stopnia liczy co najmniej 211 uczniów i pięciu nauczycieli.

- ustawa wprowadzała obowiązkowe dokształcanie ogólne i zawodowe całej młodzieży do lat 18, która wypełniła obowiązek szkolny i nie uczęszczała do żadnej szkoły. Dokształcanie to miało być realizowane stopniowo, w miarę możliwości finansowych, w szkołach i na kursach dokształcających.

- w miejsce dawnego 8-letniego gimnazjum ogólnokształcącego wprowadzono 6-letnią szkołę średnią ogólnokształcącą podzieloną na 4-letnie gimnazjum jednolite pod względem programowym i 2-letnie liceum programowo zróżnicowane na wydziały (klasyczny, humanistyczny, matematyczno-fizyczny i przyrodniczy), których podstawę dydaktyczną stanowiły odpowiednio dobrane grupy przedmiotów. Do klasy I gimnazjum przyjmowano, na podstawie egzaminów wstępnych, kandydatów, którzy ukończyli drugi szczebel programowy szkoły powszechnej III lub II stopnia, a do liceum - absolwentów gimnazjum, na podstawie świadectw.

- szkolnictwo zawodowe obejmowało według ustawy szkoły dokształcające, szkoły typu zasadniczego oraz szkoły przysposobienia zawodowego. Szkoły dokształcające zawodowe przyjmowały młodzież pracującą, podlegającą obowiązkowi dokształcania. Program tych szkół, rozłożony na 3 lata, opierał się na I i II szczeblu programowym szkoły powszechnej. Szkoły zawodowe typu zasadniczego dzieliły się na szkoły stopnia niższego, gimnazjalnego i licealnego. Szkoły niższe o charakterze praktycznym oparto na I szczeblu programowym szkoły powszechnej, a nauka w nich trwała 2-3 lata. Gimnazja zawodowe dawały, obok praktycznego, również przygotowanie teoretyczne i wykształcenie ogólne. Ich program opierał się na II szczeblu programowym szkoły powszechnej, a nauka w nich trwała 2-4 lata. Licea zawodowe wyposażały uczniów w głębsze wykształcenie teoretyczne i ogólne. Program ich był oparty na programie gimnazjum ogólnokształcącego, a nauka trwała 2-3 lata.

- ustawa zmieniła system kształcenia nauczycieli szkół powszechnych. W miejsce seminariów nauczycielskich wprowadzono 3-letnie licea pedagogiczne oparte na programie zreformowanego gimnazjum ogólnokształcącego oraz 2-letnie pedagogia przeznaczone dla absolwentów liceum ogólnokształcącego. Kształcenie kandydatek na wychowawczynie przedszkoli odbywało się w 4-letnich seminariach opartych na II szczeblu programowym szkoły powszechnej oraz w 2-letnich liceach dla wychowawczyń przedszkoli.

- absolwenci wszystkich szkół szczebla licealnego (liceum ogólnokształcącego, zawodowego, pedagogicznego i dla wychowawczyń przeszkoli) mogli wstępować do szkół wyższych na podstawie uzyskanych świadectw dojrzałości.

- przechodzenie uczniów ze szkół niższego stopnia do szkół wyższego stopnia było poważnie utrudnione, gdyż powodowało w wielu przypadkach utratę jednego roku nauki. Oparcie gimnazjum ogólnokształcącego zawodowego na II szczeblu programowym wytrąciło ostatecznie klasę VII z głównej drogi szkolnej, uczyniło z niej klasę dodatkową, przeznaczoną dla tych, którzy nie zamierzają kształcić się dalej. Ustawa utrzymała brak drożności wewnątrz systemu szkolnictwa zawodowego, gdzie każdy typ szkoły stanowił oddzielną całość programową, nie powiązaną pionowo ze szkołą stopnia wyższego. jednocześnie ustawa położyła kres dotychczasowemu dualizmowi ustroju szkolnego. Dzięki skróceniu szkoły średniej i oparciu jej na II szczeblu programowym szkoła powszechna stanowiła odtąd prawie wyłączną drogę prowadzącą do wyższych stopni kształcenia. Poważnym sukcesem było też przesunięcie momentu rozpoczynania nauki w szkole średniej z 10 do 12-13 roku życia, co łączyło się, zwłaszcza u dzieci wiejskich, z późniejszym opuszczaniem domu rodzinnego i wydłużało okres tańszej i dostępniejszej nauki w blisko położonej szkolne powszechnej.

• Nowy program nauczania - utworzono komisje ministerialne, które po kilkumiesięcznej intensywnej pracy, prowadzonej pod kierownictwem wiceministra K. Pierackiego, opracowały tezy do wytycznych dla autorów programów szkolnych. Dorobek komisji stał się podstawą do opracowania przez Ministerstwo WRiOP Ogólnych wskazań dla autorów programów oraz Wytycznych psychologicznych i wychowawczych. Pierwsze projekty programów dla publicznych szkół powszechnych III stopnia i gimnazjum z polskim językiem nauczania ogłoszono drukiem już w 1933, a rok później ukazały się one w postaci oddzielnych publikacji, wprowadzonych do szkół zarządzeniem ministra WRiOP jako programy tymczasowe. W dwa lata później opublikowano jako odrębne książki programy nauczania dla szkół I i II stopnia.

- w 7-klasowej szkole powszechnej III stopnia wymiar nauki wynosił 183 godziny tygodniowo, tj. o 8 godzin mniej niż w szkole 7-klasowej w początkach niepodległości. Zrezygnowano z prowadzenia w szkole powszechnej nauki języka obcego, głównie ze względu na brak odpowiednio przygotowanych nauczycieli. Dla szkół I i II stopnia opracowano różne warianty tygodniowych rozkładów lekcji.

- Materiał faktograficzny w programach został poważnie uszczuplony. Głównym kryterium doboru treści nauczania stało się wychowanie obywatelsko-państwowe, oparte na kulturze Polski, traktowanej jako kultura materialna i duchowa państwa polskiego. W nauce języka polskiego ograniczono poważnie obowiązkową lekturę (w poprzednim programie nadmiernie rozbudowaną). Zreformowany program nauczania historii znacznie zredukowano, ograniczając go właściwie do historii ojczystej. W celach nauczania podkreślano kult wielkości i bohaterstwa oraz konieczność umacniania wiary w ideały. Poważnej redukcji materiału nauczania dokonano również w programie geografii, której nauka miała zapewnić znajomość najniezbędniejszych, życiowo ważnych wiadomości geograficznych, dotyczących najbliższej okolicy, Polski, Europu i świata. Nowy program matematyki obejmował w zasadzie tylko arytmetykę i geometrię, przy czym moment wprowadzenia poszczególnych działów arytmetyki przesunięto na późniejsze lata. Program upraktyczniono i powiązano z potrzebami życia codziennego.

- program nauki w państwowym gimnazjum ogólnokształcącym wysuwał jako cel pracy szkolnej wychowanie i kształcenie młodzieży na świadomych swych obowiązków, twórczych obywateli Rzeczypospolitej. Społeczno-obywatelskie wychowanie młodzieży zakładało wszechstronny rozwój osobowości drogą kształcenia religijnego, moralnego, umysłowego i fizycznego. Program zalecał, aby wszystkie dziedziny pracy szkoły jednoczyły się w wytwarzaniu u młodzieży czynnego i możliwie twórczego stosunku do państwa. Działalność każdego wychowanka powinna służyć w przyszłości torowaniu dróg ku wyższym formom współżycia społecznego.

- program nauki w państwowym liceum ogólnokształcącym wysuwał jako zadania tej szkoły przygotowanie młodzieży do studiów wyższych i samodzielnej pracy nad sobą oraz udzielenie jej pomocy w dorabianiu się poglądu na świat, porządkowaniu własnych myśli i indywidualnych przeżyć. Położono przy tym nacisk na zespolenie wiadomości zdobytych w szkole średniej w jedną zwartą całość, wyrabianie umiejętności posługiwania się zdobytą wiedzą.

• Ustawa o szkolnictwie prywatnym z 11 marca 1932 roku - 11 marca Sejm zatwierdził również ustawę O prywatnych szkołach oraz zakładach naukowych i wychowawczych, która nadzór nad szkolnictwem prywatnym oddawała w ręce państwa. Ustawa ta pozornie liberalna, zezwalała osobom prywatnym i stowarzyszeniom na otwieranie różnych typów szkół, w rzeczywistości bardzo silnie podporządkowywała szkolnictwo prywatne władzy państwowej. Otwarcie szkoły prywatnej mogło nastąpić po przedłożeniu statutu szkoły i programu nauczania, pod warunkiem posiadania odpowiedniego lokalu, wyposażenia i środków utrzymania szkoły oraz po przedstawieniu orzeczenia władz o nienagannym, moralnym zachowaniu się przyszłego właściciela szkoły i o jego lojalnym stosunku do państwa. Personel pedagogiczny szkolnictwa prywatnego został poddany ścisłemu nadzorowi. Dyrektorem oraz nauczycielem mógł zostać tylko obywatel polski posiadający odpowiednie przygotowanie zawodowe i zachowujący się nienagannie pod względem moralnym oraz odznaczający się właściwym stosunkiem do państwa.

- konsekwencje ustawy były szczególnie niebezpieczne dla szkół mniejszości narodowych oraz szkół prowadzonych przez ugrupowania zdecydowanie opozycyjne wobec sanacji. Wśród średnich szkół ogólnokształcących szkoły prywatne miały przez cały okres II RP przewagę liczebną nad szkołami publicznymi (państwowymi i samorządowymi), aczkolwiek z biegiem lat przewaga ta zmniejszała się.

• Ustawa o szkołach wyższych z 15 marca 1933 roku - sanacja zaczęła dążyć do ograniczenia autonomii szkół wyższych, pragnąc w ten sposób rozciągnąć nad nimi polityczną kontrolę i w zarodku paraliżować opozycyjne poczynania ruchu studenckiego. Ta sytuacja polityczna przyczyniła się w poważnej mierze do reformy szkolnictwa wyższego. Dzięki niej sanacja starała się osiągnąć trzy cele: 1) zapewnić sobie decydujący wpływ na powstanie „elity kierowniczej”, która w normalnych warunkach wychodzi ze szkół wyższych; 2) uzyskać szerszy wpływ na młodzież akademicką ze względu na jej znaczenie w społeczeństwie w okresie wzmożonych walk politycznych; 3) wykorzystywać we własnym interesie wpływ szkoły akademickiej jako instytucji i jej zespołu profesorskiego na życie publiczne. Sanacja mogła uzyskać te rezultaty jedynie drogą stosowania nacisków administracyjnych, poprzez ograniczenie wolności nauki i nauczania oraz swobód akademickich i autonomii szkół wyższych, przez zapewnienie wpływów na dydaktyczną, naukową i finansową pracę uczelni.

- mimo silnej opozycji sanacja przeforsowała swój projekt i ustawa została uchwalona przez Sejm 21 lutego 1933, a następnie przyjęta przez Senat i podpisana przez Prezydenta RP w dniu 15 marca 1933. Stanowiła ona jedno z ostatnich ogniw jędrzejwiczowskiej reformy szkolnictwa. W porównaniu z ustawą z 13 lipca 1920 nowa ustawa rozszerzyła uprawnienia ministra WRiOP wyraźnie stwierdzając, że jest on naczelną władzą szkół akademickich i sprawuje nad nimi zwierzchni nadzór. Tworzenie i zwijanie katedr, wydziałów i zakładów odbywało się w drodze rozporządzenia ministra. Wzmocniono również pozycję rektora jako przełożonego grona nauczającego, zwierzchnika sił pomocniczych, opiekuna i zwierzchnika słuchaczy. Rektora wybierano odtąd na okres 3 lat, a nie - jak poprzednio - na 1 rok. jednocześnie uszczuplono kompetencje senatu, który stracił na rzecz rektora wiele z dotychczasowych uprawnień (zarządzanie majątkiem szkoły, zatwierdzanie umów o wykłady, nominacje pracowników, wydawanie kroniki). Jedną z pierwszych konsekwencji nowego ustawodawstwa było przeprowadzenie „czystki” na wyższych uczelniach. Minister WRiOP zwinął 52 katedry w szkołach akademickich, a mianowicie: na UJK 13, w UP 10, w UJ, USB i PL po 7, w PW 6 oraz w AG 2. Główne ostrze „czystki” skierowane zostało na wydziały filozoficzne (humanistyczne i matematyczno-przyrodnicze), w których zwinięto 18 katedr, na wydziały techniczne - 15 katedr i na wydziały prawnicze - 8 katedr.

3. Wychowanie przedszkolne (1918 - 1939):

• Pierwsze projekty - dyskusję w kierunku zwrócenia uwagi na potrzebę zorganizowania racjonalnej opieki dla dzieci w wieku przedszkolnym rozpoczęła Komisja Pedagogiczna Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego na I i II zjeździe nauczycielskim w Krakowie w latach 1917, 1918. Komisja sprecyzowała podstawowe zadania ochron jako placówek wychowawczych, upatrując ich cel w psychofizycznym przygotowaniu małych dzieci do pracy w szkole. Wychodząc ze słusznego założenia, że wychowaniem przedszkolnym należy objąć wszystkie dzieci do 7 roku życia, podkreślono konieczność upowszechnienia tej instytucji. Nasunęło to uczestnikom zjazdu w Piotrkowie (1918) koncepcję objęcia obowiązkowym wychowaniem przedszkolnym wszystkich dzieci, przynajmniej od 5 do 7 lat. W ten sposób celem ochron miało być obowiązkowe, masowe przygotowanie wszystkich dzieci do nauki w projektowanej 7-klasowej szkole powszechnej. Ujednolicenia wymagała również sprawa organizacji ochron. Proponowano nie powierzać ich zakładom lub osobom prywatnym, ani nawet władzom państwowym, lecz samorządowi, wychodząc z założenia, że jest on wyrazicielem interesów społecznych. Równie ważnym postulatem było podkreślenie celowości organizowania ochron przy każdej szkole. Ogólną koncepcję pracy w zreformowanych ochronach przedstawiły działaczki z terenów byłego Królestwa Polskiego i z Galicji: Maria Weryho-Radziwiłłowiczowa z Warszawy oraz Antonina Winiarzowa z Krakowa, które zgodnie podkreślały, że instytucje te powinny wychowywać dzieci polskie w duchu narodowym oraz prowadzić celową, planową i metodyczną działalność, zmierzającą do psychicznego i fizycznego rozwoju dziecka.

• Rozwój sieci i organizacji przedszkoli - pierwsze władze oświatowe doceniały znaczenie wychowania przedszkolnego. Z chwilą utworzenia Ministerstwa WRiOP powołano w nim Referat Wychowania Przedszkolnego, którego kierownictwo objęła M. Weryho-Radziwiłłowiczowa. Pierwszym zadaniem, jakie postawił sobie Referat, była reorganizacja i ustalenie jednolitych form organizacyjnych istniejących placówek opiekuńczo-wychowaw- czych dla dzieci. Część tych placówek objęto nadzorem pedagogicznym ministerstwa i nazwano przedszkolami, w odróżnieniu od ogródków dziecięcych, freblówek i ochron. Dla ułatwienia organizowania przedszkoli Weryho-Radziwiłłowiczowa napisała Wskazówki dla osób zakładających i prowadzących ochrony (z planami budynków) - 1921, a Towarzystwo Pedagogiczne we Lwowie opracowało w 1920 Poradnik dla ochroniarek. Pojawiły się też fachowe opracowania dotyczące wychowania przedszkolnego znanej działaczki lwowskiej Natalii Cicimirskiej Moja ochrona (1924) oraz Nowy system wychowania przedszkolnego (1925), zaś od 1925 zaczął wychodzić dwumiesięcznik „Wychowanie Przedszkolne”.

- Referat obejmował tylko regiony centralne, pozostając jedynie w luźnym kontakcie z innymi dzielnicami kraju (Poznańskie, Śląsk i kresy wschodnie). Rozwijające się na tych ziemiach przedszkola były prowadzone przeważnie przez działaczki społeczne, współpracujące z władzami oświatowymi, bądź też pracujące na własną rękę. Działalność Referatu była utrudniona brakiem ustawowego uregulowania organizacji przedszkoli. Centralne władze oświatowe nie miały możliwości koordynowania powstającej sieci przedszkolnej, co w konsekwencji doprowadziło w 1926 do likwidacji Referatu.

- najwięcej przedszkoli utworzono z inicjatywy samorządu terytorialnego (454), organizacji religijnych (349), społecznych (319) oraz prywatnych (276). Najmniejszą aktywność przejawiały na tym polu władze państwowe (149). Nierównomiernemu rozmieszczeniu sieci przedszkolnej towarzyszył niedostateczny rozwój tych placówek na wsi, zwłaszcza na zaniedbanych terenach wschodnich i południowych. W latach 1930-1931 najbardziej rozwiniętą sieć przedszkoli miały województwa: śląskie (252), poznańskie (217), kieleckie (169), warszawskie i Warszawa (282) oraz lwowskie (149). Pomyślny rozwój przedszkoli na Śląsku był wynikiem celowej polityki państwa, zmierzającej do objęcia wychowaniem przedszkolnym jak największej liczby dzieci śląskich w związku z procesem scalania z macierzą tego tak ważnego dla kraju regionu przemysłowego.

- niedociągnięcia organizacyjne instytucji przedszkolnych próbowano rozwiązać drogą ustawową. Ustawa O ustroju szkolnictwa z 11 marca 1932 wskazywała wprawdzie miejsce przedszkoli w systemie oświaty, jednakże nie określała, czym miały być przedszkola i jaki miał być ich związek ze szkołą. Władze oświatowe nie określiły aktem prawnym, do kogo ma należeć obowiązek zakładania i utrzymywania przedszkoli. Nie wydano też zapowiedzianej ustawy o szkolnictwie samorządowym. Natomiast ustawa O prywatnych szkołach oraz zakładach naukowych i wychowawczych z 11 marca 1932 określiła prawa i obowiązki kierowniczki, wychowawczyń przedszkola prywatnego, warunki, jakim powinien odpowiadać lokal placówki, jej wyposażenie i podstawy materialne.

- liczba przedszkoli zmniejszała się od 1932 z roku na rok. Spadek liczby przedszkoli spowodowany był katastrofalną sytuacją gospodarczą kraju, wywołaną kryzysem światowym. Zmniejszała się liczba przedszkoli samorządowych, a wzrastała liczba przedszkoli społecznych i zakonnych, które stawały się coraz bardziej instytucjami opiekuńczymi, przeznaczonymi dla dzieci rodzin najbiedniejszych, zwłaszcza bezrobotnych.

• Kształcenie i dokształcanie wychowawczyń - pierwsze władze oświatowe zmierzały do unormowania kwalifikacji personelu wychowawczego. Początkowym etapem tych prac było upaństwowienie najlepiej zorganizowanych kursów ochroniarskich i utworzenie seminariów. Pierwsze seminaria tego typu powstały w 1920 w Warszawie, Opatówku, Częstochowie, Wilnie, Poznaniu, Krakowie i Lwowie. Nauka w nich trwała 2 lata. Kolejnym krokiem zmierzającym do podniesienia poziomu pedagogicznego była organizacja kursów dokształcających dla czynnych, a niewykwalifikowanych wychowawczyń. Nowe perspektywy kształcenia wychowawczyń otwiera ustawa Jędrzejewicz - postanawiała ona, że kształcenie kandydatek na wychowawczynie będzie się odbywać albo w 4-letnim seminarium, albo w 2-letnim liceum. Seminaria dla wychowawczyń miały być oparte na II szczeblu programowym szkoły powszechnej, a licea - na programie gimnazjalnym. Ustawa podnosiła rangę zawodu wychowawczyń. Sekcja Wychowania Przedszkolnego ZNP starała się skompensować wychowawczyniom brak dostępu do studiów wyższych, organizując w roku 1936/37 korespondencyjny Wyższy Kurs Wychowania Przedszkolnego w Warszawie.

• System wychowawczy - w pierwszym 10-leciu niepodległości podjęto próbę ujednolicenia podstaw teoretycznych nowoczesnego przedszkola-ochrony. System wychowania kształtował się pod wpływem zachodniej myśli pedagogicznej, głównie metody Marii Montessori, Owidiusza Decroly'ego oraz Domu dla Małych w Genewie. Pod wpływem popularnej działalności pedagogicznej Janusza Korczaka stosunek wychowawczyń do dzieci stawał się subtelniejszy i bardziej pogłębiony. Jednakże niełatwo było przezwyciężyć w pracy przedszkolnej tradycje werbalizmu i dydaktyzmu. Trudne warunki materialne i lokalowe przedszkoli oraz brak ogrodów i odpowiednich urządzeń wpływały ujemnie na ogólny poziom wychowania. Wobec zahamowania - wskutek kryzysu - akcji zakładania przez państwo i samorząd placówek przedszkolnych, inicjatywę organizowania ognisk wychowania przedszkolnego na wsi przejęły Koła Gospodyń Wiejskich, a w miastach Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Towarzystwo organizowało świetlice, półkolonie, kolonie, kluby i przedszkola. Na metodach wychowawczych RTPD widać znamiona pedagogiki biopsychologicznej Janusza Korczaka. Położono więc szczególny nacisk na wszechstronne poznawania dziecka, obdarzono je zaufaniem, otoczono miłością.

SZKOLNICTWO W LATACH 1933-1939 - REALIZACJA USTAWY JĘDRZEJOWICZOWSKIEJ:

1. Kryzys szkolnictwa powszechnego.

• w końcu 1929 zapanował na świecie kryzys gospodarczy. Polska jako kraj o zacofanej ekonomice i przeludnionej wsi, odczuwała skutki tego kryzysu dużo ostrzej i znacznie dłużej niż inne kraje kapitalistyczne. Kryzys spowodował gwałtowny sadek produkcji przemysłowej, poważne zubożenie wsi, wzrost bezrobocia oraz pogorszenie sytuacji materialnej i warunków życia klasy robotniczej.

• skutki kryzysu odbiły się na sytuacji szkolnictwa, do szkół zaczęły napływać dzieci z licznych roczników powojennych. W latach 1929-1934 publiczne szkoły powszechne wchłonęły przeszło milionowy przyrost uczniów przy równoczesnym obniżeniu liczby etatów nauczycielskich i zahamowaniu budownictwa szkolnego.

• przepełnione szkoły i klasy nie były w stanie pomieścić wszystkich dzieci. Szkół przybywało za mało w stosunku do rosnącej liczby szkół. Na jedną izbę w roku szkolnym 1933/34 przypadało przeciętnie 69 uczniów, a w województwach wschodnich 74.

• obniżenie liczby nauczycieli było spowodowane trudnościami finansowymi. Spadek ich liczby w połączeniu z przyrostem ilości uczniów spowodował ze na jednego nauczyciela przypadało 64 uczniów, a w województwach wschodnich nawet 73, w tym na Polesiu - 84.

• Brak miejsca w szkole powszechnej był często powodem rozpoczęcia nauki w 8 roku życia.

• katastrofalny stan budżetu szkolnego zmuszał władze do wprowadzenia tzw. zarządzeń oszczędnościowych. Zwiększono więc wydatnie liczbę godzin nauczyciela poszczególnych przedmiotów, ograniczając równocześnie zakres treści programowych, polecono szerzej stosować nauczanie w klasach łączonych, za podstawę przydziału nauczycieli do szkół zaczęto przyjmować nie liczbę dzieci w obwodzie szkolnym, lecz liczbę dzieci faktycznie do szkoły uczęszczających, zwiększono liczbę uczniów przypadających na jednego nauczyciela, a braki nauczycieli pełnopłatnych łatano bezpłatnymi praktykantami.

• 1936/37 sytuacja szkolnictwa uległa powolnej poprawie dzięki ogólnemu poprawieniu położenia gospodarczego kraju oraz wskutek wyraźnego osłabienia tempa przyrostu liczby dzieci w wieku szkolnym.

• zjawisko śmiertelności szkolnej - umieraniem dzieci przed zakończaniem nauki.

• do głównych przyczyn przerywania nauki w szkole powszechnej należały trudne warunki materialne rodziców (brak obuwia, odzieży, podręczników dla dzieci), zatrudnienie dzieci w gospodarstwach wiejskich (wypasanie bydła, wykopki itp.)i praca zarobkowa w miastach , słabe postępy w nauce uwarunkowane najczęściej trudnym bytowaniem, zły stan zdrowia dzieci, a także znaczna odległość od szkoły, występująca szczególnie na rzadziej zaludnionych terenach wiejskich.

• budownictwo szkolne poczyniło w ostatnich latach przedwojennych duży postęp liczba izb lekcyjnych wzrosła o 20% dzięki zwiększonemu udziałowi funduszów samorządowych oraz wysiłkowi Towarzystwa Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych (powołane w 1933). Towarzystwo to rozwinęło się tak dalece, że przy końcu lat 30. wpłacało rocznie na budowę szkół powszechnych kwoty w wysokości zbliżonej do funduszów państwowych przeznaczonych na te cele.

• poprawę organizacji szkolnictwa powszechnego należy zawdzięczać uporczywym wysiłkom grupy doświadczonych pracowników administracji szkolnej z dr Marianem Falskim na czele. Z tych właśnie kręgów wyszła koncepcja szkół zbiorczych, które miały dzieciom wiejskim ułatwić dostęp do wyżej zorganizowanej szkoły powszechnej, a co za tym idzie do szkół średnich. W myśl tej koncepcji dążono do założenia w każdej gminie przynajmniej jednej szkoły zbiorczej III i II stopnia.

2. Elitaryzm średnich szkół ogólnokształcących:

• reorganizacja 8-letniej szkoły średniej ogólnokształcącej. Odbyła się w ten sposób, że poczynając od 1 lipca 1932 wstrzymano przyjmowanie kandydatów do pierwszej klasy. A z końcem roku szkolnego 1932/33 zniesiono w niej klasy drugie . na początku roku szkolnego 1933/34 klasy trzecie przekształciło ministerstwo WRiOP na klasy pierwsze 4-letniego gimnazjum według nowego ustroju. Pierwsi absolwenci wyszli z niego w czerwcu 1937. i z początkiem roku szkolnego 1937/38 znaczna ich część stanowiła już uczniów I klasy 2-letnich liceów ogólnokształcących, zawodowych, pedagogicznych i dla wychowawczyń przedszkoli. Pierwsi maturzyści 6-letnich liceów opuścili mury szkolne w 1938/39. w tym tez roku ukazały się nowe programy dla obu szczebli szkoły średniej ogólnokształcącej oraz ujednolicone przepisy w sprawie kwalifikowania, promowania i wydawania świadectw.

• Obie ustawy jędrzejowiczowskie z 11 marca 1932 obowiązywały od połowy 1937 to jest od chwili wygaśnięcia polsko-niemieckiej konwencji genewskiej, także na obszarze województwa śląskiego. Zasady wprowadzania ich do szkół śląskich określono w ustawie Sejmu Śląskiego z dnia 30 sierpnia 1937.

• W ten sposób całe szkolnictwo wszystkich dzielnic Polski zostało oparte na jednolitych przepisach, programach i podręcznikach.

• Do podstawowych powodów przerywania nauki w szkołach średnich zaliczyć trzeba - obok niepowodzeń szkolnych występujących w skutek zaostrzonych wymagań w porównaniu ze szkołą powszechną - wysokie opłaty za naukę i za internat, pobierane nie tylko w szkołach prywatnych, lecz w szkołach państwowych. W państwowych gimnazjach i liceach państwowych normalne opłaty roczne wynosiły w latach trzydziestych od 200 do 300 zł. W gimnazjach i liceach prywatnych 700-800 zł. Opłaty roczne w internatach wynosiły 600zł w państwowych i 1000 w prywatnych. W przybliżeniu 1/3 mieszkańców internatu płaciła stawki ulgowe, a 1/6 była od opłat zwolniona. Koszty kształcenia w szkołach średnich nie ograniczały się do opłat za naukę i za internat. Dochodziły do tego inne wydatki szkolne (za ksiązki, pomoce, egzaminy, świadectwa, składki na komitet rodzicielski) oraz koszty odpowiednich ubrań - mundurki stroje gimnastyczne.

• W tych warunkach ówczesna szkoła średnia miała, siłą rzeczy, charakter elitarny.

• Szkołą średni po reformie jędrzejewicza zachowała także w zasadzie swój dawny, humanistyczny profil naukowy, pogłębiony dodatkowo jeszcze skreśleniem bądź przeniesieniem niektórych praktycznych i artystycznych do grupy przedmiotów nadobowiązkowych. Od dawnej szkoły średniej ogólnokształcącej wyrażnie różniła się pod względem kierunku wychowania.

3. Rewolucja szkół zawodowych i dokształcających:

• Przezwyciężenie kryzysu ekonomicznego i postęp gospodarki narodowej u schyłku II Rzeczypospolitej wzmogły zainteresowanie państwa i kół przemysłowych rozwojem szkolnictwa zawodowego i szkół dokształcających zawodowych. W planach Obozu Zjednoczenia Narodowego położono pewien nacisk na rozbudowę szkół zawodowych w związku z perspektywnym programem przekształcenia Polski z kraju rolniczego w przemysłowy, co wymagało wykształcenia licznej kadry fachowców różnej specjalności.

• Organizację szkolnictwa zawodowego na podstawie ustawy z dnia 11 marca 1932. ustaliło rozporządzenie ministra WRiOP z 21 listopada 1933. na mocy tego rozporządzenia szkolnictwo zawodowe podzielono na 4 działy (szkolnictwo przemysłowe, handlowe, rolnicze i gospodarstwa domowego), rozbijając każdy dział na szereg grup branżowych, a poszczególne grupy na podgrupy specjalizacyjne.

• W latach 1934-1938 odbywała się w szkolnictwie zawodowym proces stopniowego realizowania postanowień rozporządzenia wykonawczego z 21 listopada 1933. proces ten przebiegał w trzech formach: a) część szkół starego typu likwidowano i w ich miejsce otwierano szkoły nowego typu., b)część szkół dawnych przekształcono nadając im nowe nazwy i wprowadzając nowe zasady organizacyjne, c) w części szkół pozostawiono dawne nazwy, wprowadzając nowe programy.

• W latach 1935/36-1938/39 nastąpił stopniowy i rytmiczny wzrost szkolnictwa zawodowego wszystkich typów i stopni. Wyjątek stanowiło szkolnictwo rolnicze, które nie wykazywało zupełnie tendencji wzrostu.

• W marcu 1937 Sejm uchwalił Ustawę o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół dokształcających. Ustawa zobowiązywała gminy wiejskie i miejskie do zakładania szkół dokształcających, postanawiając równocześnie, że wydatki na utrzymanie szkół ponosić będą wspólnie skarb państwa i gminy. Zgodnie z rozporządzeniem z maja 1937 szkoły dokształcające zawodowe podzielono na ogólnozawodowe i specjalistyczne. Pierwsze przeznaczono dla młodzieży pracującej w różnych zawodach, drugie zaś - dla młodzieży jednego zawodu lub zawodów pokrewnych. Podbudową programową szkół ogólnozawodowych był pierwszy szczebel szkoły powszechnej, zaś specjalistycznych - drugi szczebel, aczkolwiek dopuszczano możliwość przyjmowania do tych szkół absolwentów szkół I stopnia. Czas nauki wynosił 10-12 godzin tygodniowo. Utrzymano nadal krytykowany system zajęć wieczorowych i nie zakładano szkół dokształcających dla młodzieży chłopskiej pracującej w rolnictwie.

• Wzrost liczby uczniów szkół zawodowych i dokształcających spowodowany był z jednej strony procesem uprzemysłowienia kraju, a z drugiej rosnącym wyżem demograficznym młodzieży w wieku 14-18 lat. Młodzieży tej było w 1933/34 roku szkolnym 2274 tys., a cztery lata później już 3342 tys., zatem wskaźnik wzrostu wynosił 47%. W tym samym czasie liczba uczniów szkół zawodowych wzrosła o 36%, a szkół dokształcających o 30%, a więc liczby uczniów rosły znacznie wolniej od liczebności odpowiednich roczników młodszych. Wynikało to między innymi z braku miejsc w szkołach. W 1937 wobec rosnącego napływu młodzieży do szkół zawodowych część kandydatów nie mogła znaleźć w nich miejsca, np. do szkół technicznych przyjęto tylko 53%, a do szkół handlowych 54% zgłaszających się kandydatów. Szkolnictwo zawodowe, nie zaspokajało zatem rosnącego zapotrzebowania społecznego.

• Łącznie w szkołach zawodowych i dokształcających uczyło się w ostatnim przedwojennym roku szkolnym 227,5 tys. uczniów, podczas gdy do szkół średnich ogólnokształcących uczęszczało wówczas 230 tys. uczniów.

4. Zmiany w systemie kształcenia nauczycieli szkół powszechnych.

• Po zlikwidowaniu seminariów nauczycielskich zostały otwarte w 1937r. 3-letnie licea pedagogiczne, oparte na 4-letnich gimnazjach ogólnokształcących nowego typu. Program liceum pedagogicznego wprowadził nowy przedmiot noszący nazwę: „Życie dziecka w środowisku i zagadnienia życia współczesnego”. Przedmiot ten występował we wszystkich klasach w wymiarze 3 godzin tygodniowo. Obejmował on trzy działy: poznawanie życia dziecka w środowisku; poznawanie środowiska lokalnego jako wstęp do szerszych rozważań nad polską rzeczywistością; rozpatrzenie najważniejszych zagadnień współczesnego życia Polski.

• Druga formą kształcenia nauczycieli szkół powszechnych, usankcjonowaną ustawą jędrzejowiczowską, było pedagogium. Pierwsze pedagogia zostały otwarte w 1928 w Krakowie, Warszawie i Lublinie. Statut tych zakładów z 1928 przewidywał nauczanie w nich: 1. przedmiotów pedagogicznych z naukami pomocniczymi, 2. metodyki nauczania początkowego i praktyki pedagogicznej, 3. przedmiotów artystyczno-techniczncyh i 4. „przedmiotu naukowego”.

• Wśród przedmiotów pedagogicznych znajdujemy psychologie pedagogiczną, historię wychowania, pedagogikę ogólną, higienę, wybrane zagadnienia z etyki oraz socjologii. Wśród przedmiotów artystyczno-technicznych - rysunki, roboty ręczne, śpiew i ćwiczenia cielesne. „Przedmiot naukowy” obejmował jeden spośród czterech grup: 1) grupę polonistyczną (język polski, literatura polska), 2) grupę historyczną, 3) grupę matematyczno-techniczną i 4) grupę przyrodniczą (mineralogia i geologia, chemia, biologia i zoologia, botanika).

• Programy poszczególnych przedmiotów były opracowywane przez pedagogium, opiniowane przez kuratorium i akceptowane przez Ministerstwo Oświaty..

• Pedagogia była bardziej wartościową formą kształcenia nauczycieli, jednak po ich uruchomieniu nie wygasła walka o kształcenie nauczycieli szkół powszechnych w wyższych szkołach zawodowych.

• 1930 Albin Jakiel upomina się o „Uniwersyteckie kształcenie nauczycieli szkół powszechnych”.

• 1931 Henryk Rowid wydaje podstawową pracę z tego zakresu, postulując kształcenie nauczycieli w instytutach pedagogicznych, pedagogiach. Praca jego, zatytułowana „Nowa organizacja studiów nauczycielskich w Polsce i za granicą” (1931) znalazła uznanie w sferach nauczycielskich. Związek Nauczycielstwa Polskiego uznaje w zasadzie projekty wysuwane przez Rowida, wyraża je jako postulaty nauczycielstwa polskiego na III Kongresie Pedagogicznym, odbytym w czerwcu 1933 we Lwowie, a także w ustawach podjętych na Ogólnopolskim Zjeździe Pedagogicznym w maju 1936; daje im ostateczny wyraz w odezwie skierowanej do ministra WRiOP 9 października 1936 a ogłoszonym drukiem w oddzielnej publikacji: O właściwy poziom kształcenia nauczycieli szkół powszechnych.

• Związek Nauczycielstwa Polskiego wypowiadał się za kształceniem nauczycieli szkół powszechnych w akademiach pedagogicznych, uważając licea pedagogiczne oparte na 4-letnim gimnazjum za przygotowujące do zawodu nauczycielskiego w sposób niewystarczający. W wydziałach pedagogicznych na uniwersytetach ZNP niebezpieczeństwo zbytniego terroryzowania, na uniwersytetach przeważały bowiem stale tendencje służące „czystej nauce”, „twórczości naukowej”. Podobne niebezpieczeństwo dostrzegał także w instytutach pedagogicznych, które przyjmowały łatwo uniwersytecki system studiów.

5. Szkolnictwo wyższe po reformie:

• Przyznano prawo nadawania niższych stopni naukowych Katolickiemu Uniwersytetowi w Lublinie i Wolnej Wszechnicy Polskiej, uruchomiono wyższe studium Nauk Społecznych i Gospodarczych w Katowicach i Wyższe katolickie Studium Społeczne w Poznaniu, w Warszawie otarto Instytut Nauk Judaistycznych, a Wileńską Wyższą Szkołę Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej zorganizowano twórczą Szkołę Nauk Politycznych.

• 1938 nadano Katolickiemu Uniwersytetowi w Lublinie pełne prawa przysługujące państwowym szkołom akademickim, zaliczono do tego rzędu szkół Wyższe studium Handlowe w Krakowie i Wyższą szkołę Handlowa w Poznaniu, nadając im nazwy Akademii Handlowych, na tych samych zasadach przekształcono Instytut Wychowania Fizycznego w Warszawie na Akademię wychowania Fizycznego, a ponadto w Uniwersytecie Stefana Batorego utworzono wydział rozliczy. 1939 przyznano Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie i Akademii Handlu Zagranicznego (Lwów) prawa nadawania niższych stopni naukowych, a wileńska szkołę Nauk Pedagogicznych przekształcono na Akademię.

• Po objęciu stanowiska ministra przez Wojciecha Świętosławskiego (w końcu 1936) sytuacja szkół wyższych zaczęła stopniowo ulegać poprawie. Jednakże 4-letni bilans likwidowania jednych i tworzenia innych katedr miał wynik dodatni tylko na UW i Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

• 2 lipca 1937 nowela do jędrzejowiczowskiej ustawy o szkołach akademickich, która - ograniczając władze ministra - stanowiła m.in., że „tworzenie nowych wydziałów oraz zwijanie istniejących następuje w drodze ustawodawczej”, a katedra obsadzona „może być zwinięta jedynie na wniosek rady wydziałowej”.

• Głównymi czynnikami, które hamowały rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce w okresie międzywojennym, były związane z przeszkodami natury finansowej.

• Trudne warunki materialne dotkliwie uderzyły w młodzież studencka. Ustalenie wysokich opłata za studia, które na uczelniach państwowych, nie licząc opłat za egzaminy roczne i dyplomowe wynosiły w zależności od kierunku od 150 do 250, a w szkołach prywatnych dochodziły do 400zl rocznie, powodowało to, że miały one charakter religijny.

• W wyniku ciężkiej sytuacji materialnej czas studiów wydłużał się o kilka lat.

• Wśród młodzieży akademickiej rozwijał się żywy ruch ideowo polityczny: Młodzież Wszechpolska, Bratnia Pomoc, Związek Młodej Polski, Obóz Wielkiej Polski, Obóz Narodowo-Radykalnyn.

• Stojące w opozycji do tych wyżej: Organizacje posanacyjne: Legion Młodych, organizacje ludowe: Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”, socjaliści: Organizacja Młodzieży Socjalistycznej „Życie” oraz nielegalny Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej.

6. Krytyka polityki oświatowej sanacji, ruch nauczycielski.

• Krytyka wychowania państwowego jako koncepcja ideologiczna zawiązana jest z praca Władysława Spasowskiego Wyzwolenie człowieka (1933). Poddał krytyce po pierwsze, samą instytucję państwa burżuazyjnego, co godziło w sanacyjną definicje państwa jako dobra wszystkich obywateli, po wtóre - surowo ocenił światowe tendencje podporządkowywania spraw wychowania bezdusznym i centralistycznym, biurokratycznym koncepcjom państwowym.

• 1931 Towarzystwo Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”. Była to organizacja nauczycieli należących do lewicy społecznej, walczących o demokratyzację nauczania i wychowania w szkole, o szerokie udostępnienie szkolnictwa wszystkich stopni, zwiększenie funduszów na cele szkolne, zapewnienie nauczycielom niezależności ideowej i materialnej. Prezesem towarzystwa był od kwietnia 1936 znany fizyk, niegdyś współredaktor postępowego czasopisma pedagogicznego „Nowe Tory” (1906-1914), prof. Stanisław Kolinowski, a następnie aż do wybuchu II wojny światowej, I rena Kosmkowska, zasłużona działaczka oświatowa ruchu szkolnego. Towarzystwo wywierało dość znaczny wpływ na opinie społeczną za pośrednictwem wydawnictw popularnych „Miesięcznika Nauczycielskiego” i odezw, w których poddawano krytyce politykę oświatową sanacji, wysuwano hasła jednolitej bezpłatnej i świeckiej szkoły, prowadzącej nauczanie w języku ojczystym dzieci.

• Nauczyciele-ludowcy, socjaliści i komuniści - inspirowani przez TOD ogłosili w listopadzie 1935 wspólna deklarację zwaną Platformą Zjednoczonej Opozycji ZNP. W dokumencie tym domagano się miejsca w szkole powszechnej dla miliona dzieci pozostających poza szkołą, powszechnej szkoły 7-klasowej w języku macierzystym dzieci, przymusowej szkoły dokształcającej, bezpłatnej szkoły średniej, zawodowej i wyższej, wychowania w duchu pacyfizmu i współpracy międzynarodowej, zniesienia przymusu nauczania religii, rozwijania budownictwa szkolnego, ustalenia korzystniejszych norm dotyczących liczby dzieci w klasie (do 40) i liczby godzin pracy nauczyciela (do 24).

• Deklaracja Praw Młodego Pokolenia Polski uchwalonej przez radykalne organizacje młodzieżowe w marcu 1936. młodzi domagali się tam urzeczywistnienia zasady „dostępu do wiedzy według zdolności - a nie majętności”.

• Praca Mariana Flarskiego wydana w 1936 pod pseudonimem Rafał Praski, Pt. Walczmy o szkołę. Wysunięto w niej propozycje nowego ustroju szkolnego z 8-letnią, wysoko zorganizowaną szkołą powszechną i 4-letnią szkołą średnią. Nauczyciele wszystkich stopni według niego powinni mieć wykształcenie wyższe, szkoły powinny być świeckie, odrębne dla młodzieży o różnym języku ojczystym, wspólne zaś dla różnych wyznań i płci.

• W obronie szkoły demokratycznej przygotowane przez TOD „Nowe Tory”, poddano analizie teorię praktykę wychowania. Stwierdzono, że wychowanie jest zawsze funkcją polityczna i nigdy nie może być obiektywne, ponieważ utrwala idee, kształtuje światopogląd polityczny. Krytykowano utożsamienie wychowania państwowego z obywatelskim i dobrego obywatela z państwowcem oraz wymagania na tej podstawie karności i bezwzględnego posłuszeństwa wobec władzy, zanik demokratyzacji i wolności nauki, tendencje klerykalistyczne i próby wynarodowienia mniejszości narodowych.

• Po 1935 nastąpił wyraźny kryzys ideologiczny wychowania państwowego, związany z zaostrzeniem kursu politycznego sanacji po śmierci Piłsudskiego i uchwalenie nowej konstytucji w 1935r.
  kryzys i rozpad BBWR oddziałał silnie na nauczycielstwo, które przez szereg lat popierało na ogół politykę sanacji. Stopniowo we władzach ZNP, największej organizacji zawodowej nauczycieli, liczącej ok. 55 tys. członków, powiększyła się grupa działaczy lewicowych (Jan Kolanko, Zygmunt Nowicki, Kazimierz Maj, Czesław Wydech, Wacław Tułodziecki i in.) którzy w coraz większym stopniu wpływali na politykę Związku.

• ZNP kształtował postawy społeczne nauczycieli, występując w obronie ich praw i pozycji w społeczeństwie, wielką rolę odegrał na tym polu „Głos Nauczycielski” (wydawany od 1919) powszechnie czytany przez nauczycieli związkowców, którzy to pismo otrzymywali bezpłatnie. Związek prowadził szeroko zakrojone kształcenie i dokształcanie nauczycieli w swoich uczelniach, na wyższych kursach nauczycielskich, na kursach wakacyjnych i na konferencjach rejonowych. Dokształceniu nauczycieli służyły liczne czasopisma pedagogiczne i metodyczne Związku „Ruch Pedagogiczny”, „Praca Szkolna”, „Życie Szkolne” oraz publikacje wydawane przez wydawnictwo związkowe „Nasza Księgarnia”. Związek inicjował i organizował oświatę pozaszkolną, tworząc liczne placówki oświatowe i wydając czasopismo „Polska Oświata Pozaszkolna”. Związek wpływał wreszcie na wychowanie dzieci i młodzieży w duchu humanitaryzmu i postępu przez czasopisma „Płomyk” i „Płomyczek” szeroko rozpowszechnione wśród młodzieży szkolnej.

• Roześmiane twarze dziewczynek radzieckich na okładce „Płomyk” oraz zamieszczony w nim list pioniera do skauta angielskiego, zatytułowany, „Jak pracują w ZSRR”, ściągnął na redakcje, Zarząd Główny i cały Związek gromy świętego oburzenia polskiej reakcji, a szczególnie kół endeckich i klerykalnych. Pracownicy Zarządu Głównego nie poddali się jednak decyzjom władz i rozpoczęli strajk okupacyjny, a nauczyciele stanęli murem po ich stronie, odmawiając podporządkowania się przymusowemu rządowi. Po oświadczeniu prasowym premiera Sławoja Słodkowskiego , który zarządzenie Zarządu Głównego ZNP uzasadnił kłamliwie tendencjami komunizującymi i komunistycznymi Związku oraz rzekomą antypaństwową działalność tej organizacji, oburzone nauczycielstwo stolicy i kilku innych ośrodków kraju proklamowało strajk protestacyjny. Strajki i demonstracje nauczycieli zyskały poparcie niektórych innych związków zawodowych i organizacji społecznych. Na zjeździe delegatów w lutym 1938 nauczyciele wybrali nowy Zarząd Główny, który gwarantował utrzymanie, a nawet rozszerzenie kursu demokratycznego Związku.

• W maju 1939 odbył się IV Kongres Pedagogiczny, który stal się manifestem patriotycznej i demokratycznej postawy mas nauczycielskich i ich przywódców. Wobec narastającej agresji ze strony hitlerowskich Niemiec Kongres uznał, że „naczelnym cele wychowania musi być stworzenie zdecydowanej postawy, pełnej gotowości do obrony państwa i pomnażania jego dorobku we wszystkich dziedzinach”. Celem pracy wychowawczej jest ukształtowanie człowieka-obywatela, bojownika i pracownika aktywnego, samodzielnie myślącego, wewnętrznie zdyscyplinowanego, pracującego ofiarnie „dla rodzimej warstwy społecznej, dla swego narodu i państwa”.
  kongres położył również szczególny nacisk na demokratyzację szkolnictwa, domagając się m.in. upowszechnienie pełnej szkoły 7-klasowej i dokształcania zawodowego, rewizji sieci szkół powszechnych i średnich zgodnie z interesami ludu pracującego wsi i miast, szerszego udostępnienia szkolnictwa wyższego młodzieży chłopskiej i robotniczej.

MATERIAŁY DO ĆWICZEŃ - REFORMA SZKOLNA Z 1932 ROKU. (tzw. Jędrzejowiczowska)

Postanowienia ogólne:

• Szkoły i zakłady naukowe i wychowawcze, utrzymywane wyłącznie przez Państwo, noszą nazwę szkół (zakładów) państwowych.

• Szkoły (zakłady) utrzymywane przez państwo wspólnie z samorządem terytorialnym lub gospodarczym na mocy osobnych ustaw, noszą nazwę szkół (zakładów) publicznych.

• Wszystkie inne szkoły zakłady noszą nazwę szkół zakładów prywatnych.

• Podstawę organizacyjna i programową ustroju szkolnictwa stanowi 7-letnia szkoła powszechna najwyżej zorganizowana (III stopnia). Programy będą tak ułożone aby umożliwiały młodzieży, odpowiednio uzdolnionej, przejście ze szkół jednych typów do drugich oraz ze szkół niższych stopni do wyższych.

• Minister WRiOP może dla celów doświadczalnych zakładać poszczególne szkoły, oparte na odmiennych zakładach organizacyjnych niż zasady określone w ustawie.

Postanowienia szczegółowe:

1.Przedszkola:

• Dla dzieci w wieku od 3 at ukończonych do czasu rozpoczęcia wieku szkolnego organizuje się przedszkola, które mają na celu wychowanie fizyczne i psychiczne przez stworzenie odpowiednich ku temu warunków.

2. Szkolnictwo powszechne:

• Nauka w zakresie szkoły powszechnej jest obowiązkowa;

• Obowiązek szkolny trwa dla każdego dziecka 7 lat;

• Minister WRiOP może na pewnych obszarach lub w poszczególnych miejscowościach przedłużyć czas trwania obowiązku szkolnego do lat 8; może również skrócić go do lat 6, o ile to będzie konieczne ze względu na warunki organizacji szkolnictwa powszechnego na tym terenie.

• Obowiązek szkolny zaczyna się z początkiem roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat;

• Minister WRiOP może przyśpieszyć lub opóźnić rozpoczęcie obowiązku szkolnego o jeden rok.

• Obowiązek szkolny może być odroczony dla dzieci opóźnionych w rozwoju fizycznym lub umysłowym oraz dla tych, które z powodu warunków komunikacyjnych maja utrudniony dostęp do szkół.

• Mogą być przyjmowane do publicznych szkół powszechnych, w miarę wolnych miejsc dzieci, które n podlegają jeszcze obowiązkowi szkolnemu, a ukończyły 6 lat, jeśli wykażą odpowiedni rozwój fizyczny i umysłowy.

• Czas trwania obowiązku szkolnego dzieci anormalnych określa Minister WRiOP. Dzieci te mogą b yć zwolnione od obowiązku szkolnego, o ile nie ma zorganizowanej dla nich szkoły specjalnej.

• Szkoła powszechna ma za zadanie dać na poziomie, odpowiadającym wiekowi i rozwojowi dziecka, potrzebne ogółowi obywateli jednolite podstawy wychowania i wykształcenia ogólnego oraz przygotowanie społeczno-obywatelskie z uwzględnieniem potrzeb życia gospodarczego.

• W programie szkoły powszechnej rozróżnia się 3 szczeble: 1) obejmuje elementarny zakres wykształcenia ogólnego, 2) jest rozszerzeniem i pogłębieniem szczebla pierwszego, 3)ma przysposobić młodzież pod względem społeczno-obywatelskim i gospodarczym.

• Pod względem organizacyjnym rozróżnia się szkoły powszechne trzech stopni. Szkoła I stopnia jest szkołą, która realizuje pierwszy szczebel programowy wraz z najważniejszymi składnikami szczebla II i III; szkoła stopnia II realizuje pierwszy i drugi szczebel programowy wraz z najważniejszymi składnikami programowymi szczebla trzeciego; szkoła stopnia III realizuje wszystkie trzy szczeble programowe w pełnym zakresie.

• Wychowanie i kształcenie dzieci anormalnych odbywa się w zakładach i szkołach powszechnych specjalnych względnie w oddziałach specjalnych.

• Publiczne szkolnictwo powszechne będzie tak zorganizowane, aby obywatele mieli możliwość kształcenia dzieci w szkołach możliwie najwyższego stopnia.

3. Dokształcanie:

• Młodzież, która wypełni obowiązek szkolny, a nie uczęszcza do żadnej szkoły, podlega do 18 roku życia włącznie obowiązkowemu dokształcaniu.

• Zadaniem dokształcania jest pogłębienie indywidualnego i społeczno-obywatelskiego wychowania młodzieży oraz rozszerzenie ogólnego wykształcenia w dostosowaniu do potrzeb życia gospodarczego i zawodów, w których młodzież pracuje.

• Dokształcanie odbywa się bądź w szkołach i na kursach dokształcających ogólnych, bądź w szkołach dokształcających zawodowych.

• Od obowiązku dokształcania zwolnieni są ci, którzy po wypełnieniu obowiązku szkolnego ukończą co najmniej 2-letnia naukę w szkole.

• Minister zwalnia od obowiązku dokształcania młodzież, dla której nie ma zorganizowanej ani odpowiedniej szkoły dokształcającej zawodowej, ani ogólnej, ani odpowiednich kursów dokształcających.

4. Szkolnictwo średnie ogólnokształcące:

• Szkoła średnia ogólnokształcąca ma za zadanie dać młodzieży podstawy pełnego rozwoju kulturalnego, przygotować ją do czynnego udziału w żuciu zorganizowanego w ramach państwowych społeczeństwa oraz przygotować ją do studiów w szkołach wyższych.

• Szkołą średni ogólnokształcąca jest 6-letnia i składa się 4-letniego gimnazjum i 2-letniego liceum.

• Mogą być tworzone szkoły obejmujące tylko gimnazja lub tylko licea.

• Gimnazjum jest pod względem programowym w zasadzie jednolite i obejmuje naukę j. łacińskiego. Minister może jednak tworzyć gimnazja bez nauki j. łacińskiego.

• Program gimnazjum opiera się na II szczeblu programowym szkoły powszechnej i uwzględnia obok wykształcenia ogólnego praktyczne potrzeby życia.

• Liceum różniczkuje się pod względem programowym na wydziały których podstawę dydaktyczną stanowią odpowiednio dobrane grupy przedmiotów.

• Program liceum opiera się na programie gimnazjum i daje teoretyczno-naukowe przygotowanie do studiów w szkołach wyższych.

• Do gimnazjum przyjmuje się kandydatów którzy ukończyli co najmniej 12 lat, a do liceum 16. górną granice kandydatów ustala Minister.

5. Szkolnictwo zawodowe:

• Ma za zadanie przygotować wykwalifikowanych zawodowo pracowników dla życia gospodarczego przez teoretyczne i praktyczne wykształcenie zawodowe z uwzględnieniem potrzebnego zakresu wykształcenia ogólnego oraz przez wychowanie społeczno-obywatelskie.

• Szkolnictwo zawodowe obejmuje szkoły i kursy zawodowe.

• Szkoły zawodowe dzielą się na szkoły : dokształcające, typu zasadniczego, przysposobienia zawodowego.

• Program szkół dokształcających zawodowo, oparty bądź na pierwszym, bądź na drugim szczeblu programowym szkoły powszechnej, rozłożony jest zasadniczo na 3 lata.

• Szkoły typu zasadniczego dają przygotowanie zawodowe teoretyczne i praktyczne i dzielą się na szkoły stopnia: niższego, gimnazjalnego, licealnego; niezależnie od tych szkół organizowane są szkoły mistrzów i szkoły nadzorców.

• Szkoły zawodowe stopnia niższego mają charakter praktyczny program ich opiera się na pierwszym szczeblu szkoły powszechnej i jest rozłożony zależnie od zawodu na 2-3 lata. Przyjmuje kandydatów co najmniej 13-14 letnich.

• Szkoły zawodowe stopnia gimnazjalnego dają tez przygotowanie zawodowe teoretyczne oraz uwzględniają w potrzebnym zakresie wykształcenie ogólne

• Szkoły zawodowe stopnia licealnego dają oprócz przygotowania praktycznego, większe przygotowanie zawodowe teoretyczne oraz uwzględniają w pewnym zakresie wykształcenie ogólne.

• Program ich opiera się na programie gimnazjum ogólnokształcącego i jest rozłożony na 2 3 lata.

• Szkoły mistrzów i szkoły nadzorców są przeznaczone na wykwalifikowanych rzemieślników i pracowników przemysłowych i technicznych i dają rozszerzenie wiedzy zawodowej. Przyjmuje się do nich osoby, które złożyły egzamin czeladniczy lub posiadają inne przygotowanie uznane przez Ministra. Oraz odbyły następnie 3 letnia praktykę zawodową.

• Szkoły przystosowania zawodowego są przeznaczone dla absolwentów wszystkich szkół wszelkich stopni i dają elementy wiedzy zawodowej dla wprowadzenia w zawód. Szkoły te są roczne.

• Kursy zawodowe przeznaczone są dla osób specjalizujących się w pewnych działach danego zawodu. Czas trawina kursów zależny jest od potrzeb danej specjalizacji.

6. kształcenie kandydatów na nauczycieli:

• Ma na celu przygotowanie pracowników posiadających potrzebną do spełnienia zawodu nauczycielskiego wiedzę oraz przygotowanie pedagogiczne i społeczno-obywatelskie.

Wychowanie przedszkoli:

• Kształcenie kandydatek na wychowawczynie przedszkoli odbywa się: a) w 4-letnich seminariach dla wychowawczyń przedszkoli, b) w 2-letnich liceach dla wychowawczyń przedszkoli.

• Na pierwszy rok przyjmuje się kandydatki które w danym roku ukończyły co najmniej 13 lat, na pierwszy rok liceum kandydatki, które ukończyły co najmniej 16 lat.

• Program seminariów dla wychowawczyń przedszkoli opiera się na II szczeblu programowym szkoły powszechnej, program liceum opiera się na programie gimnazjum.

Nauczanie szkół powszechnych:

• Kształcenie nauczycieli na kandydatów szkół powszechnych odbywa się w 3-letnich liceach pedagogicznych, w 2-letnich pedagogiach.

• Na pierwszy tok przyjmuje się kandydatów, którzy ukończyli co najmniej 16 lat, na pierwszy rok pedagogium 18 lat.

• Program liceum pedagogicznego opierał się na programie gimnazjum, program pedagogium na programie liceum ogólnokształcącego.

• Program liceum pedagogicznego i pedagogium obejmuje wykształcenie ogólne, przygotowanie społeczno obywatelskie, wykształcenie pedagogiczne oraz praktykę pedagogiczna.

• Program pedagogium uwzględnia nadto specjalizację w zakresie obranych grup przedmiotów.

Nauczyciele szkół średnich ogólnokształcących, seminariów i liceów dla wychowawczyń przedszkoli, liceów pedagogicznych i pedagogiów:

• Obejmuje wykształcenie w zakresie obranej dziedziny wiedzy, przygotowanie społeczno-obywatelskie, wykształcenie pedagogiczne oraz praktykę pedagogiczną.

7. Szkoły wyższe:

• Dzielą się na akademickie i nieakademickie;

• Organizacje szkół nieakademickich określają statuty zatwierdzone przez Ministra WRiOP;

• W szkołach wyższych studiować mogą w charakterze studentów zwyczajnych absolwenci liceów ogólnokształcących, liceów dla wychowawczyń przedszkoli i liceów pedagogicznych oraz szkół zawodowych stopnia licealnego, którzy wykażą się świadectwem kwalifikującym do studiów w szkołach wyższych, jako też osoby, które uzyskały także świadectwo na podstawie egzaminu.

• Studiować mogą w charakterze studentów zwyczajnych osoby, które uzyskały zezwolenie Ministra.

• Dla studentów szkół wyższych będzie zorganizowane studium w zakresie obrony technicznej państwa i nauki obywatelstwa i sprawności fizycznej.

• Studium to będzie tworzone bądź przy szkołach wyższych bądź oddzielnie na zasadach jakie ustala rozporządzenie ministra.

1

---