ZAJĘCIA VIII - PEDAGOGIKA POZYTYWIZMU WARSZAWSKIEGO:

• Z rozszerzaniem się nauczania elementarnego i tendencjami do upowszechniania oświaty związany był żywy ruch pedagogiczny końca XIX i początków XX wieku. Twórcami jego byli najwybitniejsi pedagogowie, w których dziełach ścierały się prądy i tendencje europejskiej myśli wychowawczej.

• Na przełomie dwóch okresów - romantyzmu i pozytywizmu - działał popularny w owych latach pisarz pedagogiczny, Henryk Wernic (1839 - 1905). Był on autorem kilku większych podręczników z dziedziny pedagogiki, szeregu artykułów oraz kilku książek dla młodzieży. Wychowany na pismach Trentowskiego i Jean Paula poszukiwał podstaw pedagogiki w etyce i psychologii. W najpoważniejszym dziele Wernica: Przewodnik wychowania (1868) występują wyraźnie tendencje realizmu i utylitaryzmu mieszczańskiego. Zalecał w nim wychowywać młodzież w poczuciu realizmu, przeciwdziałać egzaltacji i uczuciowości.

• W początkowym okresie swojej twórczości zagadnieniami nauczania i wychowania zajmował się znany później historyk literatury, Piotr Chmielowski (1848 - 1904). Oprócz kilku artykułów na temat wychowania prywatnego, drukowanych w latach 70. na łamach „Opiekuna Domowego”, Chmielowski napisał rozprawę Co wychowanie z dziecka zrobić może i powinno (1874). Ta młodzieńcza praca była wynikiem doświadczeń autora w dziedzinie nauczania prywatnego oraz rezultatem studiów w Lipsku, w czasie których śledził bacznie postępy pedagogiki. Dzięki jego wysiłkom pedagogika polska otrzymała pierwszy nowoczesny zarys początkowego wychowania. Chmielowski omawiał w nim metody poznawania rozwoju psychicznego dziecka i zalecał opieranie wszelkich norm wychowawczych na wskazaniach psychologii.

• Inne tendencje znalazły wyraz w twórczości pedagogicznej Aleksandra Świętochowskiego (1849 - 1936). Ten wybitny przywódca obozu młodych, „herold” pozytywizmu warszawskiego, wyjechał po studiach w kraju do Lipska, który stanowił wówczas jeden z centralnych ośrodków nauk pedagogicznych. Zainteresowania Świętochowskiego ekonomiczno - społecznymi programami kapitalizmu sprawiły, iż głównym zagadnieniem jego rozpraw z dziedziny pedagogiki było wskazywanie celów wychowania, przygotowującego do życia w okresie szybkiego rozwoju przemysłu i handlu. Swoje credo w tej dziedzinie wypowiadał on w zamieszczonej w 1874 na łamach „Przeglądu Tygodniowego” rozprawie Nowe drogi. Zajął w niej zdecydowanie stanowisko mieszczańskiego utylitaryzmu. Twierdził, że celem wychowania jest „rozwijać do najwyższego natężenia wszystkie przyrodzone siły człowieka” oraz „przygotowywać do umiejętnej działalności w warunkach życiowych”. Głośne były też dwa odczyty publiczne Świętochowskiego z lat 1873 - 1874 poświęcone reformie kształcenia kobiet.

• Najobszerniejszą twórczość pedagogiczną w okresie pozytywizmu warszawskiego rozwinął Adolf Dygasiński (1839 - 1902). Główne jego dzieła pedagogiczne ukazały się w latach 80. Nawoływał w nich do przeniesienia na grunt polski „idei cywilizacji zachodniej”, co w dziedzinie wychowania wyrażało się w przeszczepianiu najbardziej znamiennych założeń pedagogiki mieszczańskiej owego czasu. Jemu również przypada zasługa upowszechnienia w Polsce poglądów pedagogicznych Herberta Spencera i Aleksandra Baina. Na poglądach Fryderyka Dittesa oparł Dygasiński jedną z głównych swoich prac pedagogicznych, a mianowicie Ogólne zasady pedagogiki (1883). Podstaw do wychowania poszukiwał przede wszystkim w psychologii. Zwracał uwagę na konieczność uwzględnienia czynników warunkujących planowe procesy wychowawcze, wrodzonych dyspozycji psychicznych i zakreślanie realnych zamierzeń oraz zadań wychowawczych. Najogólniejsze cele wychowania wypływać powinny z analizy potrzeb życiowych wychowanka i potrzeb rozwoju społecznego. Cały proces wychowawczy powinna przesycać zasada utylitaryzmu. Wychowanie powinno przygotować człowieka do umiejętnego zaspokajania potrzeb oraz do postępowania rozsądnego i zgodnego z warunkami. „Człowiek - pouczał Dygasiński w pracy Rzut oka na genezę duszy ludzkiej - jest istotą z natury swej zmuszoną do zachowania wszędzie miary. Zarówno w dziedzinie myślenia, jak i uczuć i czynów musimy poprzestać na skromniejszym zakreślaniu sobie granic. I to nie uwłacza wcale godności ludzkiej, przeciwnie, zakreślenie sobie granic świadczy chlubnie o bystrym pojmowaniu zarówno stosunków świata zewnętrznego, jak i swoich własnych czynów”. Jako konsekwentny rzecznik pedagogiki utylitarnej Dygasiński przyspieszył swoimi licznymi rozprawami proces formowania się w Polsce nowej myśli wychowawczej, dostosowanej do potrzeb burżuazji. Bezsporną zasługą Dygasińskiego było upowszechnienie przekonania, iż działalność wychowawcza powinna się opierać na znajomości natury wychowanka i zmierzać do rozwijania czynnych zainteresowań. W dziełach swoich zwalczał panujący wówczas duch formalizmu. Zalecał stosowanie takich metod, które prowadzą „do wytworzenia nawyknień spostrzegawczych i badawczych”, wzmacniają „rozumienie pojęć”, stwarzają podstawy „nie tylko rozwojowi inteligencji, ale i charakterowi moralnemu”. Był również szczerym rzecznikiem upowszechnienia wykształcenia szkolnego oraz oparcia go na podstawach rzeczowych i laickich. gorąco propagował potrzebę podniesienia zakresu programowego szkoły elementarnej. „Jedynie wspólne dla wszystkich elementarne wykształcenie może ugruntować oraz utrzymywać wzajemne rozumienie się wszystkich członków społeczeństwa, jako też ułatwić ich wspólne pożycie i wspólne działanie”.

• Czołowe miejsce w pedagogice polskiej XIX i XX wieku zajmują Jan Władysław Dawid i Stanisław Karpowicz. Jan Władysław Dawid łączył zainteresowania pedagogiczne z psychologicznymi. Główne jego dzieło: Inteligencja, wola i zdolność do pracy należy do dziedziny psychologii. W pedagogice był inicjatorem i rzecznikiem kierunku empirycznego, wyrażał więc tendencje metodologiczne, które tak szeroko postulowane są we współczesnej pedagogice. Natomiast Stanisław Karpowicz na drodze studiów uogólniających rozwój nauk szczegółowych, biologicznych i społecznych usiłował wyjaśnić istotę procesów wychowawczych, sformułować ich podstawy i prawidłową strukturę.

- Jan Władysław Dawid (1859 - 1914) po ukończeniu gimnazjum w Lublinie odbywał studia prawne i przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim. W 1882 wyjechał na dalsze studia za granicę. Odbywał je w Lipsku w znanym zakładzie W. Wundta, twórcy psychofizjologii, który zapoczątkował kierunek psychologii doświadczalnej, oraz w Halle u H. Ebbinghausa, znanego ze swoich badań nad procesami pamięci. Po powrocie do kraju, Dawid rozwinął aktywność naukową w dziedzinie pedagogiki i psychologii oraz działalność praktyczną jako redaktor „Przeglądu Pedagogicznego”, organizator badań zespołowych oraz wykładowca pedagogiki i psychologii na licznych kursach i zespołach. W początkowych latach XX wieku przerwał działalność naukową i poświęcił się całkowicie pracy politycznej, stając się jednym z trybunów rewolucji. Zbliżył się ideowo do SDKPiL, redagował czasopisma „Głos”, „Przegląd Społeczny”, „Społeczeństwo”, w których zamieszczał płomienne artykuły i wezwania do walki rewolucyjnej. Uważał, że „rewolucja jest lokomotywą historii. Cokolwiek zdobyć możemy - zdobędziemy nie pokorą i umiarkowaniem, ale siłą czynu, czynu wszystkich zjednoczonych żywiołów rewolucji”. Po załamaniu się rewolucji zarzucił bezpośrednią działalność polityczną i wrócił do pracy naukowej. Pod wpływem rozczarowań politycznych i nieszczęść osobistych (śmierć żony) nastąpił pewien zwrot w jego światopoglądzie, co znalazło wyraz m.in. w problematyce jego twórczości naukowej (studia nad psychologią, religią, intuicjonizmem, filozofią Bergsona). W dorobku naukowym Dawida okresu poprzedzającego rewolucję 1905 roku na pierwszy plan wysuwają się trzy prace, a mianowicie: Program spostrzeżeń psychologiczno - wychowawczych nad dzieckiem (1887), Zasób umysłowy dziecka (1896) oraz Nauka o rzeczach (1892).

- Program spostrzeżeń psychologiczno - wychowawczych nad dzieckiem był w naszej literaturze pedagogicznej dziełem pionierskim, które zapoczątkowało systematyczne obserwacje psychologiczne i pedagogiczne. Wzorując się na metodach systematycznej obserwacji opracował szczegółowy „kwestionariusz spostrzeżeń”, koncentrujący się na następujących zagadnieniach: 1) rodzina, wychowawcy, otoczenie; 2) dziecko, czynniki fizyczne, stan zdrowia; 3) zmysły; 4) pamięć, kojarzenie; 5) uwaga, spostrzegawczość; 6) zasób doświadczeń i wyobrażeń; 7) wyobraźnia; 8) rozum; 9) mowa; 10) uczucia; 11) ruchy. Kwestionariusz miał dwojakie cele. Miał stanowić narzędzie zawodowego doskonalenia i podnoszenia umiejętności pedagogicznych szerokich rzesz nauczycieli oraz tworzyć podstawę do badań zespołowych. „Program spostrzeżeń” stanowił podstawę do badań zorganizowanych, które przeprowadził Dawid przy pomocy Anieli Szycówny i Izy Moszczyńskiej wśród dzieci głównie Warszawy. Badaniami objęto 520 dzieci w wieku 6 - 12 lat. Przedmiotem szczegółowej analizy był zasób doświadczeń i wyobrażeń dziecka, z zakresu fauny, flory, Ziemi i zjawisk natury człowieka, pracy ludzkiej, miasta i wsi. Rezultaty badań przedstawione zostały w książce Zasób umysłowy dziecka. Za istotny czynnik rozwoju umysłowego uznał uzdolnienia wrodzone i instynkty, czyli tzw. „siły pierwotne”. Daleki jednak był od skrajnie natywistycznych tendencji. Obok bowiem „sił pierwotnych” za istotny współczynnik rozwoju uznał wpływy środowiskowe, zorganizowane podniety rozwojowe. Mówił również, że „różnice ilościowe z zasobie doświadczeń, jakie znaleźliśmy u naszych chłopców i dziewcząt, nie wyrażają jakiejś istotnej niższości umysłowej dziewcząt, ale przypisane być muszą odmiennym warunkom otoczenia i wychowania”. Dokonał porównania nie tylko między dziećmi różnej płci, ale również między dziećmi żydowskimi a chrześcijańskimi. Szczególną wartość badaniom Dawida daje nie tylko ta porównawcza analiza badanych grup dzieci, ale także zestawienie wyników badań własnych z badaniami obcymi, głównie K. Langego, B. Hartmanna, G. Stanley Halla, M. Greenwooda.

- w pracach teoretycznych i popularyzatorskich poświęcał wiele uwagi nauczaniu początkowemu. najpopularniejszą jego pracą w tej dziedzinie, a zarazem jedną z najlepszych w literaturze światowej jest Nauka o rzeczach. Mianem tym określano swoistą metodę nauczania poglądowego opartą na systematycznym i planowym zaznajamianiu dziecka z przedmiotami i zjawiskami najbliższego otoczenia. Nauka o rzeczach miała ćwiczyć zmysły, spostrzegawczość i myślenie dziecka, a jednocześnie wyposażyć je w wiadomości użyteczne w późniejszym życiu i pracy. Książka ta zawiera również części metodyczno - programowe, wraz z wzorami lekcji, których podstawę stanowią tzw. zbiory przyrodzone, czyli usystematyzowany dla celów dydaktycznych układ przedmiotów i zjawisk najbliższego otoczenia.

- w dziedzinie psychologii największym osiągnięciem naukowym Dawida jest obszerne dzieło: Inteligencja, wola i zdolność do pracy. Na jego treść składają się wykłady z zakresu psychologii stosowanej na Kursach Naukowych w Warszawie oraz rezultaty własnych badań opartych głównie na oryginalnym teście przyczyn i skutków. „Istotą inteligencji jest myślenie, zdolność tworzenia pojęć, wydawania sądów, wnioskowania, rozumienia”.

- w ostatnich latach życia zainteresowania twórcze J. Wł. Dawida w dziedzinie wychowania ześrodkowały się wokół metodologicznych podstaw pedagogiki oraz zagadnień osobowości nauczyciela i kształcenia nauczycieli. Wielki rozgłos osiągnęła rozprawa O duszy nauczycielstwa (1912), stanowiąca testament doświadczeń i przemyśleń Dawida nad istotą powodzeń wychowawczych i zadań nauczyciela. Nieodzowny warunek powodzenia wychowawczego upatrywał w żarliwości wychowawczego działania i wiedzy pedagogicznej oddawanej na usługi pracy wychowawczej. Nauczyciela - wychowawcę cechować więc powinna miłość wychowanków (miłość dusz), zamiłowanie do pracy społecznej, zalety moralne, jak doskonałość, odwaga, odpowiedzialność, wewnętrzna prawdziwość sądów i przekonań.

- jako podstawę badania zjawisk psychicznych przyjął już w okresie studiów w Lipsku obserwację i eksperyment. To stanowisko metodologiczne przeniósł na teren pedagogiki. W jednym ze swoich artykułów: Jak się uczyć pedagogiki (1890) wskazywał na potrzebę „obserwowania i sądzenia wypadków konkretnych”. Główne założenia sformułował w artykule: O duchu pedagogiki doświadczalnej (1912), w którym za główne zadanie pedagogiki uważał badanie konkretnych procesów rzeczywistości wychowawczej. „Cel pedagogiki jako nauki - jest konkretny, syntetyczny; chce ona poznać uwarunkowanie życia duchowego nie w prostych, sztucznie wydzielonych jego objawach, ale takie, jakim jest w rzeczywistości, ażeby na nie móc w praktyce oddziaływać”.

- wiele wysiłków w ostatnim okresie życia władał w sprawę powołania do życia Instytutu Pedagogicznego, jako centralnej uczelni kształcącej nauczycieli. Uczelnia miała mieć charakter ogólnopolski, z siedzibą w Krakowie. Wybuch I wojny światowej uniemożliwił realizację zadania, zachowane jednak projekty rozwiązań organizacyjnych i metodycznych zaważyły na wielu koncepcjach kształcenia nauczycieli w Polsce niepodległej.

• Kierunek badań pedagogicznych zapoczątkowany przez J. Wł. Dawida rozwijała jego uczennica i najbliższa współpracowniczka, Aniela Szycówna (1864 - 1921). Mniej aktywna w dziedzinie koncepcji teoretycznych, przewyższała swojego mistrza koncentracją zainteresowań naukowych oraz silnym i bezpośrednim powiązaniem z praktyką nauczania i ruchem nauczycielskim. Wszystkie prace badawcze Szycówny koncentrowały się wokół zagadnień młodszego wieku szkolnego. Wychowanie traktowała jako świadome oddziaływanie na naturę dziecka, wszelkie więc celowe procesy wychowawcze zalecała opierać na znajomości praw i czynników rozwoju psychicznego. Poglądy Szycówny na kierunek i metody badań nad dzieckiem ukształtowały się pod wpływem tzw. pedologii, która właśnie w początkach XX wieku miała licznych zwolenników zarówno wśród obcych, jak i polskich pedagogów. Szycówna nie tylko sama znajdowała się pod wpływem pedologii, ale również przyczyniła się do upowszechnienia poglądów pedagogicznych w Polsce. Była autorką rozprawy o pedologii (1912) jako kierunku badań nad dzieckiem, który miał stanowić uogólnienie „wszelkich studiów dotyczących stopniowego rozwoju dziecka zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym, prowadzonych bądź to niezależnie w celach naukowych, bądź z zastosowaniem do praktyki”. Z kierunkiem pedologicznym wiążą się specjalnie metody poznawania dziecka, w których najbardziej typowe są testy, kwestionariusze, szczegółowe obserwacje (dziennik obserwacji, analiza dokumentów pracy i twórczości dziecka, przedmioty wytwarzane przez dzieci, rysunki itp.). Wiele uwagi poświęciła zagadnieniom nauczania początkowego. Jej prace, głównie Nauka w domu (1896), wytyczyły kierunek nauczania początkowego w okresie poprzedzającym I wojnę światową. W okresie wojny i w pierwszych latach niepodległości przejawiała dużą aktywność w pracach nad organizacją oświaty powszechnej. Poglądy swoje w tej dziedzinie wyraziła przede wszystkim w książce O powinnościach nauczyciela i jego kształceniu (1916), w której postulowała udostępnienie nauczycielstwu wszystkich poziomów nauczania. Na jej pismach kształciła się pierwsza generacja nauczycieli w odrodzonym państwie.

• Stanisław Karpowicz (1864 - 1921) przeszedł w swoim życiu i twórczości drogę charakterystyczną dla wielu wybitnych przedstawicieli ówczesnego pokolenia: od dworu szlacheckiego na Nowogrodczyźnie, poprzez różne koleje losu w pulsującej dynamiką Warszawie - do sympatii z kołami radykalnymi i zbliżenia światopoglądowego do socjalizmu. Do szkoły średniej uczęszczał w Rydze i Słucku, ale jej nie ukończył. Wystąpił z VI klasy gimnazjum słuckiego wskutek zatargów z władzami szkolnymi na tle uczestnictwa podczas wakacji w pracach samokształceniowych tajnych kółek uczniowskich. Tak samo jak nadzór policyjny raził go filologiczny kierunek szkoły w Słucku. Po porzuceniu szkoły i kilkuletniej pracy urzędniczej w głębi Rosji Karpowicz przeniósł się do Warszawy, gdzie zbliżył się do kół postępowej inteligencji skupionej wokół „Głosu” i „Prawdy”. Ścisła więź współpracy połączyła go z warszawskim środowiskiem pedagogicznym, którego ośrodek stanowił „Przegląd Pedagogiczny”, redagowany w owym czasie przez J. Wł. Dawida. Współpraca z warszawskim środowiskiem pedagogicznym pogłębiła zapewne wcześniejszą decyzję Karpowicza, aby przedmiotem własnej pracy badawczej i studiów naukowych uczynić procesy wychowawcze i poszukiwać podstaw dla nowego systemu wychowania zgodnego z osiągnięciami nauk biologicznych oraz społecznych i odpowiadającego potrzebom życia. Na lata 90. i okres współpracy z „Przeglądem Pedagogicznym” przypada szereg rozpraw Karpowicza o tematyce zbieżnej z istotnymi partiami szczegółowo później zarysowanego systemu bądź też rozważających podstawowe zagadnienia biologicznych i społecznych podstaw wychowania. Są to rozprawy z dziedziny przyrodoznawstwa: Wiedza przyrodnicza wobec prądów życia doby ostatniej (1895); Nauki przyrodnicze w życiu i wychowaniu (1896); Przyrodoznawstwo i kultura umysłu (1896) bądź też z zakresu nauk społecznych i ich funkcji w wychowaniu, jak: Poprawa stosunków życiowych jako cel wychowania (1897); Cel i zadania wychowania wobec ewolucji społecznej (1897); Walka z egoizmem i rozwój uczuć altruistycznych (1894). Już wówczas Karpowicz zmierzał wyraźnie do syntezy i tworzenia szerszych podstaw teoretycznych. Wyrazem tego są wydane w 1897 jego Szkice pedagogiczne - usystematyzował w nich i wydał zbiorowo swoje dotychczasowe prace. Na okładce wydawnictwa sformułował zagadnienie główne, które miało wyrażać usystematyzowane rozprawy, a mianowicie: Cel i zadania wychowania (rozważania nad organizacją, treścią i metodami wychowania).

- jednocześnie z pracami naukowymi rozwijał aktywną działalność praktyczną, dając w niej ujście swoim pedagogicznym i społecznym poglądom. Co roku opuszczał Warszawę i wyjeżdżał do rodzinnej Nowogrodczyzny „robić ruch oświatowy”. Objeżdżał bryczką okoliczne wsie, wygłaszając odczyty, pobudzając inicjatywy oświatowe, organizując różne stałe formy pracy oświatowej. Nie zrażały go trudy ani kłopoty wypraw; spotykały się z żywą reakcją ludu oraz pogłębiały jego dążności oświatowe i emancypacyjne.

- jaśniejsze perspektywy studiów naukowych otworzyły się przed nim w 1899 dzięki Warszawskiemu Towarzystwu Higienicznemu. Został wówczas wydelegowany przez tę organizację do Niemiec, Belgii i Francji w celu zaznajomienia się z problematyką i organizacją gier i zabaw ruchowych dla dzieci i młodzieży. Rezultatem tych studiów był szereg drobniejszych prac drukowanych w czasopismach fachowych oraz większa rozprawa: Gry i zabawy jako czynnik wychowawczy, opublikowana w 1900 w „Encyklopedii Wychowawczej” i wydana w osobnej broszurze w 1905 roku. Interesował się zarówno gimnastyką wychowawczą, obszernie informując o nowych kierunkach i tendencjach w tej dziedzinie, jak i grami i zabawami na otwartej przestrzeni.

- atmosfera rewolucji 1905 oddziałała na Karpowicza tym silniej, że uległ on wyraźnie wpływom ideologii socjalistycznej, propagował żarliwie metodologiczne i programowe postulaty socjalizmu naukowego, chociaż stał na uboczu zorganizowanego ruchu politycznego mas pracujących. Ulegając powszechnym nastrojom krytyki i poszukiwania nowych zasad życia społecznego poddał Karpowicz wnikliwej analizie współczesne systemy wychowawcze. Rezultatem tej analizy była praca Ideały i metoda wychowania współczesnego (1907), w której obok ostrej krytyki współczesnej mu szkoły i jej klasowego oblicza ukazał perspektywy rozwojowe pedagogiki naukowej.

- dla skuteczniejszego upowszechnienia swoich poglądów i postulatów pedagogicznych zorganizował w 1903 Towarzystwo Pedagogiczne. Głównym przedmiotem prac tej organizacji były programy szkolne. Perspektywy odbudowy szkoły polskiej stwarzały w tej dziedzinie pilne potrzeby programów szkolnych. Pod auspicjami Towarzystwa Pedagogicznego ukazała się anonimowo w 1905 broszura Karpowicza Jakiej potrzeba nam szkoły? Rozwinął w niej założenia i program ośmioletniej ogólnokształcącej szkoły średniej. Powinna ona poprzedzać wykształcenie specjalistyczne w szkołach zawodowych i wolnych uniwersytetach dostępnych dla wszystkich

- jednym z zadań zorganizowanego przez Karpowicza Towarzystwa było kształcenie nauczycieli według opracowanego przez niego programu. Rozpoczęte w 1905 na specjalnych kursach zajęcia dla nauczycieli z przedmiotów pedagogicznych, biologii i wybranych zagadnień społecznych nie cieszyły się jednak większą popularnością i po upadku rewolucji uległy likwidacji. Utrzymały się natomiast przy życiu do 1911 prowadzone również przez Towarzystwo kursy dla wychowawczyń przedszkoli.

- w 1911 zorganizował w Warszawie zakład wychowawczy dla dzieci pod nazwą Dom Dziecięcy, który miał być terenem realizacji jego zamierzeń wychowawczych. Liczba dzieci nie przekraczała 24, w wieku 5 - 8 lat. Każde dziecko było przedmiotem specjalnej troski, obserwacji, indywidualnego oddziaływania. Kierownictwo Domu Dziecięcego spoczywało bezpośrednio w rękach Karpowicza. Co tydzień odbywały się posiedzenia zespołu wychowawców poświęcone omówieniu trudności i doświadczeń, ustalaniu najwłaściwszej drogi postępowania.

- lata wojny spędził Karpowicz w Rosji. Po powrocie do kraju włączył się aktywnie w budowanie nowej szkoły polskiej. Trawiony jednak ciężką pracą, zmarł w Otwocku w roku 1921.

Fryderyk Dittes - wiedeński pedagog, wybitny liberał, rzecznik wychowania laickiego oraz wysoko zorganizowanej szkoły podstawowej.

Pedologia (gr. pais - dziecko) - dział psychologii; nauka o biologicznym rozwoju dzieci. Pogląd, który ma za zadanie dostosować wszelkie poczynania wychowawcze do spontanicznego, naturalnego rozwoju dziecka.

3

---