URZĄDZANIE SZKÓŁ INNOWIERCZYCH
APEL PIOTRA STATORIUSA W SPRAWIE ZAKŁADANIA GIMNAZJÓW HUMANISTYCZNYCH
Pierwsze polskie gimnazjum humanistyczne powstało w roku 1551 w Pińczowie. Prowadził je początkowo Grzegorz Orsacjusz. Później kierownictwo powierzono sprowadzonemu specjalnie z Genewy Francuzowi, Piotrowi Statoriusowi (który z polska Stoińskim się nazwał), wychowankowi gimnazjum w Lozannie i akademii genewskiej, gdzie był uczniem Kalwina. Opracował nową organizację i program gimnazjum pińczowskiego na wzór gimnazjum lozańskiego, wprowadzając m.in. naukę języka greckiego, stosowanie pomocnicze języka polskiego, podręczniki humanistyczne z Francji. Program ten ogłosił drukiem w roku 1558 pt. Gymnasi Pinczoviensis institutio.
„Prawa szkoły Lewartowskiej” nadane w roku 1593 przez rektora Wojciecha z Kalisza ariańskiemu gimnazjum w Lubartowie koło Lublina. (przepisy te są głównie wzięte z przepisów opracowanych przez Jana Sturma dla gimnazjum w Strasburgu alzackim)
Kto nie przychodzi w godzinach oznaczonych i nie przynosi ze sobą książek i przyborów szkolnych, zaniedbuje się w pilności, opuszcza lekcje szkolne i kazania, jeśli go nie usprawiedliwią rodzice lub nadzór domowy: ponieważ dopuszcza się przestępstwa z złej woli a nie słabości umysłu - rózgami ma być ukarany.
Kto się spóźnia ma być ukarany jak rektor i nauczyciele uznają; gdyby się tego dopuścił dwa lub trzy razy w tygodniu, winien ponieść karę jak za przekroczenie pierwszego prawa.
Kto przez niedbalstwo uciążliwy jest nauczycielowi, nie spisuje wykładu nie wyucza się go na pamięć i dlatego na pytania nie umie odpowiedzieć, czyli nie czyni zadość obowiązkom uczniowskim, grzeszy przeciwko rodzicom, nauczycielom i kolegom, których naukę opóźnia: stosownie do wieku i uzdolnienia ma być ukarany albo użyciem rózgi albo skarceniem, zależnie od tego, który środek przyczyni się do wykorzenienia tych błędów.
Kto podczas nauki o czym innym myśli, baraszkuje, bawi się, rysuje, rachuje szyby w oknie lub czyta inne książki aniżeli będące przedmiotem nauki: ma być ukarany pogróżką słowną i skarceniem.
Kto używa języka ojczystego albo słów nieprzyzwoitych i sprośnych , ma być ukarany według wielkości przewinienia.
Kto przed rodzicami, krewnymi, opiekunami czy kim innym osobiście lub listownie fałszywie oskarża nauczycieli lub nadzór domowy, jest niewdzięczny wobec swoich nauczycieli i dozorców i kłamstwem swym przykrość im wyrządza: ma być ukarany dla przykładu drugim, by pojęli, jak ciężki to grzech naruszać 7 przykazanie.
Kto wyszydza pilność kolegów, zadaje się z niecnymi, wbrew uczciwości broni występków, wyśmiewa się z nauki drugich, rozbija się i zakłóca spokój z dążnością obraźliwą i wrogą: kto przysięga, kto mijając starców lub osoby wielkiej powagi i nauki nie uczci ich, nie pozdrowi, kto w przyzwoitych zebraniach nie zachowuje się z uszanowaniem: tacy jako wzgardziciele dobrych obyczajów i nieprzyjaciele cnoty, mają być ukarani rózgami.
O konwikcie i gospodach waszych tak sądzimy, żądamy i nakazujemy, aby w nich stale i bezwzględnie panowała karność co do pobożności, obyczajów i nauki.
A więc mają się odbywać modlitwy przed i po jedzeniu, pochwala dobrodziejstw boskich i dziękczynienie wieczór i rano, każdy ma się modlić do Boga i dziękować mu i za dobrodziejstwa chwalić.
Kto bez wiedzy nadzoru domowego lub rodziców czyni niepotrzebne wydatki, kto sprzedaje ubranie, zastawia książki lub jakiś sprzęt, aby pofolgować łakomstwu, kto zabiera cudze rzeczy, swoje przetraca, dowodzi, że należy do nicponiów i darmozjadów, których się publicznie karze, którzy na swoją rodzinę szpetną hańbę ściągają a rodzicom najcięższy smutek sprawiają: aby do tego nie doprowadzić mają być rózgami karani.
Kto chce przerwać zwyczaj mówienia po łacinie, kto nachodzi sypialnie drugich nieskromnie i bez konieczności, a tylko z zuchwalstwa, kto łażeniem, dzwonieniem, hałasem, krzykiem zamąca naukę drugich albo przeszkadza w spaniu ma być karany według wielkości przewinienia.
Zimą przed 4 latem przed 1 każdy ma iść spać inaczej nie wolno bez słusznej i koniecznej przyczyny.
Za pierwszym dzwonkiem każdy ma wstać natychmiast zaścielić łóżko, zamieść sypialnie czy stancję, uporządkować wszystkie ksiązki, ubranie i inne sprzęty.
Kto nieuczesany, z rękoma niemytymi i brudną twarzą długimi pazurami w zbrukanym lub podartym ubraniu wychodzi z gospody, dowodzi niechlujstwa, które trzeba usunąć albo szorstkimi słowami, albo chłostą.
Podczas obiadu śniadania i podwieczorku i w każdym miejscu, wszystkie rozmowy mają dotyczyć spraw uczciwych, potrzebnych i pożytecznych, mowa ma być łacińska, wstydliwa, skromna, uprzejma, bez śladu brzydkości lub kłótliwości.
Kto przy śniadaniach i obiadach nie odczytuje co mu polecono, psuje temat uczciwej i potrzebnej rozmowy i zaniedbuje ćwiczeń domowych, w sposób odpowiedni i słuszny ma być ukarany.
Bez pozwolenia nauczyciela albo nadzoru domowego wybiegać z gospody do miasta, chodzić do szynku i na biesiady publiczne lub prywatne, nie może ujść bezkarnie.
Kto w gospodzie wszczyna sprzeczki, kto podważa powagę nadzorcy domowego, kto obelgami i wymyślaniem obrzuca domowników i służące, ma być ukarany stosownie do przewiny.
Stróżami tych praw w każdej klasie postanowiliśmy mianować dekurionów (dziesiętników), z nich każdy ma upominać pozostałych dziewięciu kolegów i podawać nauczycielowi nazwiska przekraczających przepisy; który by z nich tego obowiązku nie spełnił, jako dający drugim przykład przestępstwa i wciągający drugich do wspólnictwa w winie, ma ponieść karę za złe pełnienie urzędu.
Przepisy szkoły Rakowskiej ukazały się w 1602 pt. Leges Scholae Racovianae. Obowiązywały uczniów, nauczycieli i rektorów. Szkoła Rakowska jako pierwsza w Polsce uznawała oficjalnie prywatnych guwernantów (korepetytorów) i próbowała regulować ich pracę.
Przepisy dla nauczycieli:
wpajanie młodzieży dobrych obyczajów, szlachetnej nauki, uprzejmości.
plan swej pracy niech wszyscy układają wedle wskazań scholarów, a nauczyciele klas niższych również wedle wskazań rektora.
Poszczególni nauczyciele każdej klasy niech czuwają nad obyczajami i zajęciami uczniów; niech ich upominają, gdy zajdzie potrzeba i słowem skarcą. Niech każdego oddadzą w ręce jego nauczyciela.
niech każdy codziennie w swej klasie przeprowadza egzamin z obyczajów, a egzamin ogólny niech się odbywa 2 razy w tygodniu.
Uczniom należącym do naszego kościoła niech przekazują stosownie do ich pojętności podstawowe zasady religii chrześcijańskiej.
Uczniów codziennie niech prowadzają do świątyni sprawdzając obecność.
wszyscy mają być obecni w szkole ani dany znak rozpoczęcia lekcji. W tym czasie niech sami nie interesują się ani uczniów niech nie zajmują niczym innym jak tylko lekcjami. Niech zawsze posługują się łaciną z uczniami znającymi ten język.
Gdy nie mogą przyjść do szkoły niech się starają by ktoś inny ich zastąpił. Nauczyciele niższych klas niech przedstawią powód rektorowi.
gdy jacyś uczniowie bez uprzedniego zezwolenia będą nieobecni niech ci ich natychmiast wezwą, nich nie przyjmują ich wymówek, jedynie przypadku ciągłej i ciężkiej choroby lub zatrzymania przez tych, którzy nad nimi sprawują władzę.
karząc chłopców nich nigdy nie bija po głowie, nie targają za uszy, nie wyrządzają szkody na zdrowiu, ciel i narządach zmysłów.
Niech przypominają o dbałości o czystość ciała.
Rzeczy i ksiązki tych uczniów, którzy nie maja tu rodziców, ani nikogo, kto by im zastępował rodziców, niech na ich stancjach od czasu do czasu przeglądają i nich mają ich spis, do czasu aż zostaną specjalnie do tego celu wyznaczeni przez scholarchów inspektorzy i wizytatorzy.
Nich każdy od swych uczniów ściąga opłatę wyznaczoną przez scholarchów.
Przepisy dla rektora szkoły:
niech przyjmuje wszystkich uczniów, zapisuje do albumu i, zbadawszy ich postępy niech dzieli na klasy.
Jeśli jakiś uczeń posiada guwernanta rektor zobowiązuje go do przestrzegania regulaminu nauczycieli.
Niech często wizytuje poszczególne klasy, niech sprawdza, czy nauczyciele i uczniowie pilnie spełniają swoje obowiązki .
Ma również upominać prywatnych guwernantów aby pilnie wypełniali swoje obowiązki i upominali uczniów.
Prócz stałych świąt, niech na żadne inne nie zezwala, chyba wtedy, gdy do szkoły przychodzą po raz pierwszy dzieci szlachty lub mężów skądinąd znanych; również w dni kanikuły, kiedy z powodu żaru słonecznego czas nie jest odpowiedni do nauki. Czas wolny nich będzie tylko po południu.
Przepisy dla prywatnych guwernantów:
podlegają rektorowi w sprawach chłopców, którymi się opiekują.
Niech odprowadzają chłopców do szkoły i na nabożeństwa, jeśli są tego samego wyznania. Jeśli gdzieś indziej zamierzają iść niech im towarzyszą, chyba że mogą powierzyć ich komuś zaufanemu. W domu niech przebywają razem z nimi, śpią w tej samej izbie, czuwają nad utrzymaniem czystości.
Przepisy dla uczniów:
Każdy dzień nich zaczynają i kończą modlitwą zgodnie z religia w której został wychowany.
Wszyscy niech z uszanowaniem odnoszą się do nauczycieli
Punktualność.
Jeśli jakiś wypadek przeszkodzi im w przyjściu do szkoły, niech sami pierwsi podadzą powód i usprawiedliwią się przed nauczycielem; inaczej niech nikt nie śmie opuszczać lekcji.
Niech mówią po łacinie.
Ci, którzy należą do naszego kościoła niech uczęszczają na święte zgromadzenia prowadzeni przez nauczyciela.
Inni niech w tym czasie modlą się lub uczą na swoich stancjach.
Na pogrzeb niech wychodzą wszyscy i idą na przedzie konduktu. Wyjątek mogą stanowić Ci, którzy są innego wyznania.
Nich nikogo nie proszą o żadne nieprzewidziane zwolnienia.
Podczas dni wolnych niech nikt nie zabawia się, ani nie przebywa w miejscu publicznym po godzinie 3 po południu, chyba że może podać przyczynę usprawiedliwiającą inna godzinę. Po śniadaniu i po obiedzie godzina zwolnienia od nauki., po śniadaniu zawsze na stancjach, po obiedzie na wiosnę i latem mogą przebywać na dworze. Pod koniec wiosny i w ciągu lata można dodać pół godziny do wieczornej rekreacji, ale tak aby przed zmierzchem wszyscy byli w domu.
Zabawa w ustronnym miejscu, pozbawiona krzyku, sprzeczek, rozpustnych i bezwstydnych wyrazów, bojek, i bijatyk, niech jeden drugiemu nie wyrządzi krzywdy.
zakaz grania w gry hazardowe i na pieniądze.
Zakaz wchodzenia do rzeki, stawu bez wyraźnego rozkazu rektora. Tylko na jego zezwolenie w obecności nauczyciela w wyznaczonym miejscu.
Zakaz łowienia ryb i hodowli ptaków w domu.
Nich każdy ma spis rzeczy i swoich książek i niech go okazuje na żądanie nauczycielom i wizytatorom to tego powołanym.
Zakaz sprzedawania, zastawiania, zamieniania i kupowania czegokolwiek od innych uczniów.
Bron maja oddać rektorowi upomnieć się o nią mogą jedynie w przypadku wyjazdu.
Niech nie grają na instrumencie w rodzaju fletu lub na instrumencie wojskowym, który pospolicie nazywa się kobzą, ani też niech ich nie mają w swoim posiadaniu.
Gospodarzą u których mieszkają lub jedzą niech okazują szacunek.
Niech utrzymują czystość w swoim pokoju.
Niech nikt nie wychodzi z domu, chyba, że w dni wolne na polecenia tych, którzy nad nimi sprawują władzę, lub tez z innych jakiś koniecznych powodów; jeśli wyjdzie niech wraca wcześnie, niech nikt nie ośmieli się nocą gdzieś chodzić lub gdzieś spać.
Niech nikt nie wyjeżdża na wieś ani do innych miast na bez wyraźnej zgody rektora.
w przypadku gdyby odwoływali ich stąd rodzice czy ktoś inny, kto ma do tego prawo, niech okażą zarówno rektorowi, jak i nauczycielom niewątpliwe dowody, że mają polecenie wyjazdu, i niech nie wydają się bez ich i swych gospodarzy zgody.
Plan nauk i studiów w szkole rakowieckiej: (list Marcina Raura do Piotra Rzeczyckiegozaleca mu aby:)
dokładne poznanie Pisma św. Woli Boga i tajemnicy zbawienia, ponieważ cale nasze życie zmierza uzyskania szczęścia wiecznego. Powinno się codziennie przeczytać jeden rozdział ze Starego i Nowego Testamentu w języku ojczystym.
Nauczenie się na pamięć kilku psalmów Dawida, nauka łaciny, włoskiego, francuskiego Cycerona i Terencjusza, Polintiana i Bandiusa.
Nauka logiki, matematyki, nauka o państwie i prawa
URZĄDZANIE SZKÓŁ JEZUICKICH
Przepisy dla szkół jezuickich Ratio atque institutio studiorum Societatis(Plan i urządzanie studiów szkolnych Towarzystwa Jezusowego)
Młodzież ma nabierać obyczajów godnych chrześcijanina
Modlitwa przed nauką;
Obowiązkowa obecność na codziennej mszy, na kazaniu w dni świąteczne i w wielkim poście 2x w tygodniu
Katechizm - recytowany na pamięć
W piątek lub w sobotę przez pół godziny pobożna egzorta albo objaśnianie katechizmu
Także w prywatnych rozmowach jezuita będzie wdrażał te same ćwiczenia religijne, tak jednak, aby nie zdawało się, że wabi kogoś do naszego zakonu; gdzie jednak taką skłonność napotka, nich go odsyła do spowiednika
W sobotę wieczorem w klasie odmawianie litanii do N. Panny i Anioła Stróża
Czytanie żywotów świętych
Pilnowanie aby nikt nie opuścił spowiedzi miesięcznej
Niech modli się za swoich uczniów i buduje przykład własnego bogobojnego życia
We wszystkim posłuszny prefektowi studiów gimnazjalnych
Niech wszystkie szkoły pozostają na swoim stopniu; gramatyki powinny być trzy klasy
Gramatyka grecka: część pierwsza dla klasy niższej, zaczynając od wiadomości elementarnych, obejmie imiona proste, verbum substantum i słowa proste.druga dla klasy średniej, imiona ściągnięte, słowa zwrotne, słowa na mi i łatwiejsze formacje. Trzecia dla klasy najwyższej, resztę części mowy i co się rozumie przez gramatykę elementarną z wyjątkiem narzeczy i uwag trudniejszych. Czwarta, dla humanistyki, całą składnię. Część piąta dla retoryki, naukę wierszowania.
Podział czasu szkolnego: w retoryce 2h, w humanistyce i innych szkołach półtrzeciej godziny rano i tyleż po południu, a najmniej dwie godziny w dniu wolnym.
Zwyczaj mówienia po łacinie ma być surowo przestrzegany, z wyjątkiem tych szkół w których uczniowie jeszcze po łacinie nie rozumieją, dlatego używanie języka ojczystego w rzeczach szkolnych nie ma być nigdy dozwolone
Koncertacje zawody na tematy z nauki szkolnej między zawodnikami tej samej klasy lub dwiema klasami jako całości
Na lekcjach objaśniać trzeba tylko starszych autorów nigdy zaś nowszych
Zawody, nauczyciel zadaje pytania a współzawodnicy poprawiają odpowiedzi, miały szkolić współzawodnictwo
W karaniu niech nie będzie gwałtowny ani w śledztwie uciążliwy; niech lepiej przymruży oko jeśli może to zrobić bez czyjejkolwiek szkody; nich tez nie bije sam żadnego ucznia (należy to do czynności korektora (poprawiacza) wynajmowanego człowieka świeckiego za opłatą), lecz wstrzymuje się w ogóle od wszelkiej obrazy słownej czy czynnej; niech nikogo inaczej nie nazywa jak tylko imieniem jego i nazwiskiem; będzie też niekiedy pożyteczniejsze wyznaczyć komuś zamiast kary jakąś pracę pisemną oprócz pensum codziennego
Akademie związki lepszych uczniów pod przewodnictwem profesora w celu ćwiczeń literackich lub naukowych, na których młodzież ma się gromadzić szczególnie w dni świąteczne, celem uniknięcia próżniactwa i złego towarzystwa.
Niech nie okazuje się bardziej poufały względem jednego ucznia niż względem drugiego; poza szkołą niech rozmawia z uczniem tylko krótko i poważnie i na miejscu otwartym, to jest nie w obrębie szkoły lecz przed drzwiami lub na dziedzińcu lub przed bramą kolegium, aby przez to tym bardziej budująco oddziaływać
WEZWANIE MARCINA LUTRA DO ZAKŁADANIA SZKÓŁ
Reformacja spowodowała częściowy upadek szkolnictwa parafialnego związanego z kościołem, a rozwój szkolnictwa miejskiego. Zasłużył się tym m.in. M. Luter, który w roku 1524wystapil z posłaniem Do burmistrzów i rajców wszystkich miast w Niemczech, iż powinni zakładać i utrzymywać szkoły chrześcijańskie.
Zwrócenie uwagi na to, że pomagając młodzieży przez tworzenie szkoły pomagamy samym sobie tworząc w ten sposób wykształcone pokolenie
Co roku tyle się łoży na działania wojenne, na drogi i gościńce i tamy, aby choć na krótko zapewnić sobie doczesny pokój , dlaczego więc nie wyłożyć chociaż tyle dla biednej zaniedbanej młodzieży, aby dla niej utrzymać jednego czy dwóch dobrych nauczycieli
Zwrócenie uwagi, że w Niemczech jest wielu doskonałych uczonych, zdobnych w języki i wszelkie sztuki, którzy niezwykłe mogą oddać korzyści w kształceniu młodzieży
Języki obce takie jak łacina i greka są pomocne w zrozumieniu Biblii, pomimo tego ludzie uważają je za zbyteczne, co innego sądzą o językach przydatnych w handlu Luter to krytykuje.
Ewangelii nie utrzymamy bez języków. Język to pochwa, w której tkwi miecz ducha, to szafa, w której się ten klejnot chowa. Jeżeli języki zaniedbamy, to nie tylko ewangelie zatracimy, ale dojdzie do tego, że nie będziemy umieć porządnie mówić ani pisać, ani po łacinie ani po ni po niemiecku.
Świat by utrzymać swój porządek cywilny, potrzebuje dobrze wychowanych mężów i kobiet, mężów, by umieli rządzić krajem i ludźmi, kobiet, by dobrze kierowały domem dziećmi i służbą . Otóż, tacy mężowie wyróść muszą z chłopców, takie kobiety z dziewcząt, do tego trzeba dobrze wychować i wykształcić chłopców i dziewczęta.
4