Zagadnienia egzaminacyjne z TSM:

1. Definicja stosunków międzynarodowych

Stosunki międzynarodowe wg. definicji krakowskiej - to trans graniczne interakcje podmiotów stosunków międzynarodowych w poliarchicznym środowisku policentrycznym.

2. Uczestnicy stosunków międzynarodowych

Podmiotami stosunków międzynarodowych są:

1. Państwo czyli określone terytorium, stała ludność, silna władza (efektywna, czyli działająca rzeczywiście)

2. Organizacje międzynarodowe - IGO, NGO, powszechne, uniwersalne i regionalne, wyspecjalizowane

3. Oraz dodatkowo:

- narody - państwa narodowe, państwa wielonarodowe, państwa wielonarodowościowe, T.K. Oommen: osobno należy rozpatrywać Stary Świat i Nowy Świat; problem narodów rozproszonych (Arabowie - 37 państw. W l. 70. Żydzi - tylko 16 % populacji w Izraelu) i nie posiadających państwa (Kurdowie),

- religie - rola Stolicy Apostolskiej, rola islamu, „zderzenie cywilizacji”,

- korporacje transnarodowe- transnarodowość, wielonarodowość, trans graniczność, problem centrali, powiązania sieciowe, przewartościowania w świetle wielkich korporacji.

3. „Państwa upadłe”

Państwa upadłe to takie, które straciły fizyczną kontrolę nad swoim terytorium, albo legitymizowany monopol na stosowanie przymusu bezpośredniego na swoim terytorium:

- nastąpiła erozja władzy publicznej (Somalia) - wiele ośrodków decyzyjnych,

- jest niezdolne do dostarczania usług publicznych,

- jest niezdolne do wchodzenia w interakcje pomiędzy innymi państwami lub być pełnoprawnym członkiem organizacji międzynarodowych.

4. „Państwa zbójeckie”

Państwa zbójeckie (roque states) to takie, które stanowią zagrożenie dla pokoju.( Korea Pn., Iran).

5. Organizacje międzynarodowe - rodzaje i funkcje

Rodzaje organizacji międzynarodowych:

- rządowe,

- pozarządowe,

- powszechne,

- uniwersalne,

- regionalne.

Funkcje organizacji międzynarodowych:

- operacyjna,

- kontrolna,

- regulacyjna.

6. Definicja polityki zagranicznej

Polityka zagraniczna wg prof. Ziemowita Jacka Pietrosia to historycznie zmienny system podstawowych zewnętrznych i wewnętrznych interesów państwa realizowanych w sposób bezkompromisowy.

7. Cele polityki zagranicznej

Cele polityki zagranicznej to świadome i systematyczne działania państw oraz dążenia państw do adaptacji własnych potrzeb i interesów. Cele wyrastają z interesów państwa, są ich jasną konkretyzacją. Interesy „odzwierciedlają różnorodne potrzeby państwa”.

Klasyfikacja celów wg prof. Kukułki:

- zapewnienie bezpieczeństwa państwa,

- wzrost jego siły (potęgi),

- wzrost pozycji międzynarodowej.

8. Dyplomatyczne i niedyplomatyczne środki prowadzenia polityki zagranicznej

Dyplomatyczne czyli pozytywne środki prowadzenia polityki zagranicznej to rozmaite rodzaje aktywności państwa:

- bilateralne (dwustronne),

- multilateralne (wielostronne),

Zaliczamy do nich rozmaite rodzaje aktywności państwa: negocjacje, różnego rodzaju mediacje, misje dyplomatyczne, specjalne czy dyplomacje konferencyjną. Stosowanie niektórych środków dyplomatycznych regulowane jest przez prawo międzynarodowe i inne normy.

Niedyplomatyczne czyli negatywne środki prowadzenia polityki zagranicznej to np.

- środki ekonomiczne: przyznanie klauzuli najwyższego uprzywilejowania (pozytywny), embargo - ograniczanie i odmawianie handlu i innej współpracy gospodarczej (negatywny),

- środki wojskowe i polityczne.

Według innego podziału wyróżniamy: środki polityczne, gospodarcze, wojskowe, psychospołeczne, normatywne, również o charakterze pozytywnym lub negatywnym.

Dobranie odpowiednich środków - metoda:

- pozytywne (dyplomatyczne) pomoc gospodarcza dla państw III świata,

- negatywne (niedyplomatyczne) wymuszanie, odstraszanie, użycie siły.

9. Pojęcie „siły” (power) państwa

Termin „Power” ma znaczenie wieloznaczne - siła, potęga (mocarstwo), potencjał, władza. Jednak większość polskich autorów rozumie to pojęcie jako „siła”.

R. Aron - utożsamiał to pojęcie z „potęgą”, która jest uruchomieniem „sił” wojskowych, gospodarczych, a nawet moralnych.

J. Meckhainer - odróżnia siłę ukrytą, a więc potencjalną będącą funkcją bogactwa i wielkości populacji, od siły militarnej, która zależy od wielkości i jakości sił zbrojnych.

L. Zyblikiewicz nadaje „power” znaczenie władzy.

Power możemy również rozumieć jako mocarstwo.

Mocarstwo - termin, który odnosi się do państw o najwyższej potędze, której dominacja w systemie międzynarodowym jest niepowtarzalna.

Dla R. Arona potęgą jest to „zdolność jakiejś jednostki politycznej do narzucenia swej woli innym jednostkom politycznym”. Harold Sprout woli określenie „politycznej potencji”, której przeciwstawia „polityczną uległość”. „Polityczna potencja” jest efektem zachowań państw, ich „nacisków, albo pociągania, albo atrakcyjności”. Henry Kissinger słusznie zauważa, że „w każdym wieku pojawia się państwo dysponujące potęgą, wolą oraz intelektualnym i moralnym rozmachem, zdolne kształtować cały układ międzynarodowy zgodnie z wyznawanymi przezeń ideałami”. Państwa, które potęgą przerastają inne, pełnią rolę mocarstwa najdłużej do momentu, w którym nie potrafią już utrzymać przynajmniej względnej przewagi swojej potęgi. Paul Kennedy jedno ze swoich dzieł poświęcił „narodzinom, rozkwitowi, upadkowi” mocarstw, uznając tym samym, że potęga państwa nie jest czymś stałym w czasie.” (R. Kwieciński)

Potęga - zdolność jednostki politycznej do narzucenia swojej woli innej jednostce politycznej.

POWER jest to najważniejszy aktor w stosunkach międzynarodowych.

Ilościowo - jakościowa metoda badania siły państwa wg R. Clay'a:

Ps = (K + E + M) x (S + W)

Ps - siła

K - masa krytyczna

E - siła ekonomiczna

M - zdolności militarne

S - cele strategiczne

W - wola narodowa

10. Rola i pozycja państwa w stosunkach międzynarodowych

Państwo w stosunkach międzynarodowych wypełnia określone role. Ziemowit Jacek Pietraś odróżniał pojęcia „pozycji” i „roli” państwa. Rola państwa w stosunkach międzynarodowych: czynniki obiektywne + czynniki świadomościowe. Rola międzynarodowa jest spójnym systemem wybranych przez państwo działań w stosunkach międzynarodowych. Tak rozumiana rola jest funkcją nacisków zewnętrznych i wewnętrznych, a także osiągniętej przez państwo pozycji międzynarodowej.

Klasyfikacja ról wg Ziemowita Jacka Pietrasia:

• narzucona - określana przez systemy międzynarodowe i struktury wewnątrzpaństwowe w związku z międzynarodową pozycją danego państwa; m.in.: mocarstwowa, wyzwolicielska;

• wybieralna jest interpretacją dokonywaną przez dane państwo, które może przyjąć rolę, odrzucić ją lub przyjąć i dokonać własnej interpretacji;

• Deklarowana - zjawisko łatwo uchwytne; deklaracje mogą odbiegać od rzeczywistej pozycji państwa w stosunkach międzynarodowych;

• Rzeczywista - system działań państwa w stosunkach międzynarodowych; funkcja rolu narzucanej i wybieranej przez państwo;

Empiryczna klasyfikacja Kala Holstiego (role sklasyfikowano wg kryterium aktywności międzynarodowej), Holsti uważa, że pojęcie pozycja jest równoznaczne z pojęciem status międzynarodowy:

• Rola bastionu rewolucji lub wyzwolicielska - państwo deklaruje taką rolę, bo uważa że ma obowiązek organizowania ruchów rewolucyjnych w innych państwach, a nawet przewodzenia takim ruchom;

• Rola przywódcy regionalnego - p. uważa że posiada obowiązek lub specjalną odpowiedzialność w stosunku do innych państw danego regionu;

• Rola obrońcy regionu - p. deklaruje opiekę nad regionem geopolitycznym, zakłada istnienie specjalnej odpowiedzialności przywódczej w danym regionie;

• Rola niezaangażowana - p. deklaruje niezależną politykę zagraniczną i unikanie przystępowania do układów sojuszniczych tworzonych przez mocarstwa;

• Rola stronnika ruchów wyzwoleńczych - p. deklaruje jedynie udzielenie wsparcia polityczno - dyplomatycznego; nie obejmuje formalnej odpowiedzialności państwa za organizowanie, przewodzenie czy fizyczne wspieranie ruchów wyzwoleńczych w innych państwach;

• Rola agenta antyimperialistycznego - p. jako siła zwalczająca poważne zagrożenia ze strony imperializmu;

• Rola obrońcy wiary - p. określa cele swojej polityki zagranicznej w kategoriach obrony systemów wartości przed atakiem zewnętrznym;

• Rola mediacyjna lub integracyjna - p. deklaruje swą odpowiedzialność za realizację działań pojednawczych w konfliktach między innymi państwami;

• Rola uczestnika podsystemu regionalnego - doraźne działania w pewnych sprawach i długofalowe zobowiązania rozwijania współpracy z innymi państwami regionu w celu zbudowania wspólnoty;

• Rola pomocnika - p. przyjmuje na siebie obowiązki wspierania rozwoju państw słabiej rozwiniętych gospodarczo;

• Rola pomostu - p. podkreśla swoje funkcje komunikacyjne, czyli działania w charakterze tłumacza lub przekaźnika informacji między narodami o odrębnych kulturach;

• Rola wiernego sojusznika - wyraźnie mniej aktywna; p. przyjmuje taką rolę głosząc potrzebę wspierania polityki innego rządu;

• Rola niezależna - rządy państw deklarują, że swoje decyzje polityczne podejmują raczej zgodnie z interesami swojego społeczeństwa;

• Rola przykładu dla innych państw - wzmacnianie prestiżu i wywieranie wpływu na system międzynarodowy poprzez realizację własnej polityki wewnętrznej;

• Rola budowniczego własnego potencjału - p. kierują wszystkie swoje wysiłki na własny rozwój gospodarczy i społeczny;

• Rola izolowana - p. ogranicza do minimum wszelkie kontakty zewnętrzne;

• Rola protegowanego - odwoływanie się do odpowiedzialności innych państw za obronę państwa deklarującego tę rolę.

Pozycja państwa w stosunkach międzynarodowych: to coś co istnieje obiektywnie i musi się odbywać wg obiektywnych mierników.

11. Sun Zi i „sztuka wojny”

Sun Zi to Chińczyk, napisał dzieło „sztuka wojny”

„aby uniknąć tego co silne, trzeba uderzyć w to co słabe”,

„człowiek bez strategii, która lekceważy przeciwnika nieuchronnie skończy jako jeniec”,

„zwab wroga nadzieją korzyści i pokonaj go przez zaskoczenie”,

„Ci, którzy potrafią postępować niekonwencjonalnie, są nieskończeni niczym niebo i ziemia, niewyczerpani niczym wielkie rzeki”;

„Jeśli znasz siebie i swego wroga, przetrwasz pomyślnie sto bitew. Jeśli nie poznasz swego wroga, lecz poznasz siebie, jedną bitwę wygrasz, a drugą przegrasz. Jeśli nie znasz ni siebie, ni wroga, każda potyczka będzie dla Ciebie zagrożeniem”;

„W IV rozdziale jego dziele „Sztuka wojny” zawarte zostały zasady prowadzenia analizy strategicznej: jej proces biec powinien od „pomiaru” („odległość”), który prowadzi do określenia „zdolności działania” („pojemność”), oraz jej „kalkulacji” („liczba”), i wreszcie właściwej „oceny”(„porównania”) dającej zwycięstwo. Chińska myśl strategiczna zakłada zgromadzenie i użycie szerokiego wachlarza środków, które po analizie natury przeciwnika, pozwolą na osiągnięcie zwycięstwa, a więc uzyskanie maksymalnych korzyści minimalnym nakładem kosztów”.

Tan Daoji pisał: “Należy wielokrotnie zmieniać szyki oraz metody walki, zmuszając przeciwnika, żeby dostosowując się do nas robił to samo, aż do momentu, gdy zauważymy, że pogubił się w tych operacjach (…)” (25. „Unosić krokwie i zwalić filar”).

Analiza strategiczne wg Sun Zi: zaczyna się od poziomu (odległości), dzięki temu można określić zdolność działania (porównujemy potencjał) następnie kalkulujemy- oceniamy i wyciągamy wnioski aby osiągnąć jak największe korzyści przy jak najmniejszym nakładzie.

12. Tukidydes i Wojna Peloponeska

Tukidydes to prekursor geopolityki, zajmował się równowagą sił, interesem państwa i pojęciem sprawiedliwości jako funkcji równowagi sił.

wojny są wynikiem rywalizacji o najżyźniejsze tereny;

„sprawiedliwość może być tylko funkcją równości sił rywalizujących stron oraz poczucia honoru”;

„grożenie wojną to przejaw hegemonii, strona zagrożona może wówczas udać się do innych z prośbą o pomoc”;

„przymierza, to sprawa woli państw”;

„kładł akcent na związek między pokojem a stabilnością państw”;

„prekursor myślenia geopolitycznego”;

„kategorie równowagi sił, sojuszy, interesu”.

13. Niccolo Machiavelli i jego zasady prowadzenia polityki

Niccolo Machiavelli do jego teorii odwoływali się racjonaliści, zajmował się pojęciami etycznymi, uważał że pojęcia normatywne nie mają miejsca w etyce. Najważniejsze dla niego były: bezpieczeństwo państwa, jego ekspansja oraz tworzenie imperium, rola religii w tych procesach.

14. Tomasz Hobbes i Lewiatan

XII w. uważał państwo za zło konieczne, jest twórcą powiedzenia, iż „człowiek człowiekowi wilkiem”. Nie był zwolennikiem tworzenia superpaństwa, a co za tym idzie wolał stosunki międzypaństwowe w pierwotnej anarchii a więc efektem tego były nieuniknione wojny.

Stosunki międzypaństwowe pozostają w świecie anarchicznym, w stanie natury, wojny są nieuchronne, człowiek obawai się śmierci, dlatego stworzył „LEWIATANA” czyli państwo, państwa nie są już takie wrażliwe.

15. Idealizm Woodrowa Wilsona (tekst źródłowy)

16. Liga Narodów jako przejaw przewagi myśli idealistycznej (tekst źródłowy)

17. Realizm Hansa Morghenthau i jego pojęcie „siły”

W 1948 roku Hans Morgenthau w dziele „ Polityka międzynarodami” napisał:

- stosunkami międzynarodowymi rządzą obiektywne prawa,

- politycy myślą i działają używając pojęcia interesów, które rozumieją jako siłę (Power),

- najważniejszy cel uznaje się przeżycie państwa. Przetrwanie jest celem minimalnym, dopiero po osiągnięciu tego celu można dążyć do osiągnięcia innych celów,

- uniwersalne zasady moralne nie mogą być stosowane w abstrakcyjnym znaczeniu lecz muszą być przefiltrowane konkretnymi okolicznościami czasu i miejsca. Moralność państw różni się od moralności jednostek, a więc liczy się nie moralność lecz skutek,

- nie można utożsamiać moralnych roszczeń konkretnego narodu z moralnymi prawami, które rządzą uniwersum,

- autonomie sfery polityki - politykę należy oceniać jedynie wg kryteriów politycznych, sprzeciw wobec racji ideologicznych i religijnych.

18. System międzynarodowy

Podejście systemowe jest alternatywą z punktu widzenia poszczególnych aktorów stosunków międzynarodowych. Jest to perspektywa badawcza, opiera się na pojęciu systemu jako wyodrębnionej z otoczenia całości funkcjonalnej składającej się ze wzajemnie sprzężonych elementów, przy czym struktura sprzężeń nadaje systemowi pewne cechy jakościowe, które niejednoznacznie wynikająz cech i charakterystyk jego elementów składowych, np. państwa, organizacje i inni uczestnicy stosunków międzynarodowych. Cechy jakościowe wynikają w sposób niejednoznaczny z cech i charakterystyk jego elementów składowych.

Współczesny system światowy to powiązana ze sobą sieć uczestników międzynarodowych. Charakteryzuje się ona rosnącym stopniem złożoności, wzajemnej zależności i hierarchicznego zróżnicowania. Można wyróżnić w systemie główne elementy czyli uczestników stosunków międzynarodowych państwowych i niepaństwowych, strukturę, granicę systemu, wejście do systemu, wyjście z systemu. Konwersja wewnątrz systemu (w punkcie wejścia podejmuje działanie i przekształca się), homeostaza, kontrakcja. Wg Georga Modelskiego system międzynarodowy to system społeczny o strukturalnych i funkcjonalnych wymaganiach. Systemy złożone są ze zbioru przedmiotów (elementów) oraz relacji między tymi przedmiotami i ich atrybutami. Systemy międzynarodowe posiadają wzorce działania i wzajemnego oddziaływania między zbiorowościami oraz występującymi w ich imieniu jednostkami.

Teorie systemowe mogą być wykorzystane w różny sposób i na różnych poziomach rzeczywistości międzynarodowej.

R. Aron wyróżniał dwa poziomy:

1) homogeniczny= jednorodny, państwa tego samego typu, np. totalitarny

2) heterogeniczny - to organizacja państw oparta na różnych zasadach i odwołują się do sprzecznych wartości.

Analiza systemowa służy opisowi rzeczywistości. R. Aron proponował 3 rodaje pokoju - systemu:

1. równowaga - równe państwa,

2. hegemonia - dominujące państwo,

3. imperium -supermocarstwo.

Modele systemów w ujęciu historycznym:

1. stabilne: ponieważ grupa państw decyduje o tym czego można a czego nie. Ktoś ma władzę nad pozostałymi.

- XVIII

- drugi okres - koncert Europy - grupa państw, która ze sobą współdziała i decyduje o stosunkach międzynarodowych w danym regionie,

- trzeci okres - 1882 - 1848 - okaleczony koncert,

- czwarty okres - 1871 - 1890 - koncert Bismarca,

- piąty okres - 1945 - 1960 - powojenny.

2. niestabilne:

- 1789 - 1814 - imperium rewolucyjne,

- 1848 - 1871 - wstrząśnięty koncert (rozpad św. Przymierza, wojna francusko - pruska),

- 1890 - 1918 - imperialistyczny nacjonalizm,

- 1918 - 1945 - totalitarny militaryzm.

19. Biegunowość: układ unipolarny, bipolarny i multipolarny

MODERY - układy sił zwane w stosunkach międzynarodowych biegunowością

1. system unipolarny - jednobiegunowy

podsystemem sterującym jest pojedyncze, najsilniejsze państwo.

2. System bipolarny - dwubiegunowy

Podsystemem sterującym są dwa wielkie mocarstwa stojące na czele dwóch wrogich ugrupowań ( prognoza USA - Chiny, USA - Rosja, USA - Islam, Północ - południe).

3. System wielobiegunowy, multipolarny

W podsystemie sterującym występuje kilka elementów, czyli wielkich mocarstw (prognoza: zderzenie cywilizacji, triady, pentady)

4. Model uniwersalny -

system, w którym ostateczną rolę odgrywałaby organizacja ONZ, jest on tylko teorią., system bezpieczeństwa zbiorowego, rząd światowy, uniwersalna organizacja zbiorowa.

20. Systemy równowagi sił wg M.A. Kaplana

Stan systemu międzynarodowego i podsystemu jest określany poprzez przypisanie wartości następującym zmiennym:

- podstawowym zasadom systemu,

- zasadom transformacji - prawa zmiany dynamiki systemu,

- klasyfikacji aktora - cechy uczestników, np. państwa demokratyczne i autorytarne,

- potencjałowi aktora - terytorium, ludność, poziom rozwoju,

- informacji o systemie - wiedza o długookresowych działaniach.

I SYSTEM RÓWNOWAGI SIŁ - to system, w którym między elementami występuje równowaga sił. Państwo powinno wówczas zwiększać swoje możliwości, raczej negocjując niż walcząc, raczej walcząc niż przepuścić okazję do wzrostu możliwości, przestać walczyć, niż raczej wyeliminować głównego gracza. Występować przeciwko każdej koalicji państw lub państwu dążącemu do dominacji to system wielobiegunowy, np. koncert Europy.

II LUŹNY SYSTEM BIPOLARNY - to system historyczny, istnieją tu dwa zwalczające się bloki, w każdym bloku znajduje się państwo przedstawicielskie i pełni rolę przywódcy, ale jest też aktor uniwersalny, np. ONZ. Istnieją też państwa nie wchodzące w skład żadnego z bloków tzw. Państwa niezaangażowane. Bloki starają się zwiększyć swoje relatywne możliwości, raczej przystąpią do wojny niż pozwolą rywalowi uzyskać pozycję dominującą. Dążą do podporządkowania sobie aktora - uczestnika uniwersalnego.

III ŚCISŁY SYSTEM BIPOLARNY - są dwa bloki hierarchiczne, uczestnicy pozablokowi są eliminowani, albo ich role są znacząco ograniczone, jakiekolwiek procesy prowadzące do wzmocnienia integracji powodują zmiany.

IV SYSTEM UNIWERSALNY - decydującą rolę odgrywa organizacja uniwersalna. Cechuje się wysokim stopniem zróżnicowania oraz solidarność uczestników, którzy posługują się pokojowymi metodami, a cele systemu są nadrzędne i uniwersalne stosunku do celów partykularnych. Powstaje w wyniku wzrostu organizacji uniwersalnej w luźnym systemie bipolarnym.

V SYSTEM HIERARCHICZNY - to inaczej system jednobiegunowy może powstać z systemu bipolarnego lub uniwersalnego, kiedy najsilniejszy z uczestników potrafi sobie podporządkować pozostałych. Może mieć charakter autorytarny albo demokratyczny, jednak zawsze cechuje go stabilność (wg Kaplana).

VI SYSTEM JEDNOSTRONNEGO VETA - każda ze stron może mieć veto, np. kiedy jedno z państw posiadałoby broń jądrową, system teoretyczny. przypomina „stan natury” z hobbesowską regułą bellum omnium contra omnes, system ten pojawić się może w stosunkach międzynarodowych wraz z całkowitą proliferacją (rozprzestrzenieniem) broni jądrowej.

VII BARDZO LUŹNY SYSTEM BIPOLARNY - bloki istnieją, ale wrogość maleje, obniża się ryzyko wojny, szukają kompromisu i ograniczenia wyścigu zbrojeń.

VIII SYSTEM ODPRĘŻENIA - konflikty pojawiałyby się na poziomie lokalnym, broń nuklearna byłaby odstraszaczem, rywalizacja wielkich mocarstw nie prowadziłaby do konfrontacji, konsekwencją jest załamanie obu bloków, znacznie wzrosłaby rola organizacji uniwersalnej.

IX SYSTEM NIESTABILNYCH BLOKÓW - dwa bloki + 4, 5 państw dysponuje bronią jądrową, istnieje stan napięcia i wrogości, pojawiają się konflikty o wpływy państw trzeciego świata. jest przeciwieństwem systemu odprężenia, cechowałoby go stałe napięcie i wrogość pomiędzy mocarstwami, podsycane wzajemną podejrzliwością, prowadziłoby to do „wojen zastępczych”, konfliktów o wpływy w państwach Trzeciego Świata, presji na kraje niezaangażowane i uczestnika uniwersalnego, możliwości militarne wielkich mocarstw byłyby ogromne, jeszcze 4-5 państw posiadałoby broń jądrową służącą odstraszaniu.

X SYSTEM PROLIFERACJI BRONI - rozprzestrzenianie się, broń jądrową posiadałoby od 15 do 20 państw, następuje ograniczenie konfliktów lokalnych - może to grozić eskalacją, główne mocarstwa izolują się od pozostałych uczestników w obawie przed niekontrolowanymi zachowaniami mniejszych państw, sojusze zawierane byłyby w obrębie pozostałych uczestników posiadających broń jądrową.

21. Geopolityka

Geopolityka nie jest dyscypliną naukową, ani teorią, jest raczej perspektywą badawczą, często określaną mianem geografii w służbie władcy. Jest to pewnego rodzaju refleksja, która poprzedza działanie polityki. Twórcą jest Rudolf Kjellellenn. Geopolityka to połączenie geografii z polityką.

22. Friedriech Ratzel i „darwinowska filozofia przestrzeni”

Friedriech Ratzel początek XX wieku, wykorzystywał myśl Darwina pisał o „darwinowskiej filozofii przestrzeni”. Państwo to żywy organizm, rozwija się na podstawie ekspansji i poprzez wchłanianie mniejszych jednostek, obok „ilościowej przestrzeni” i „jakościowego położenia” wyróżniał „poczucie przestrzeni, jako czynnik łączący - cecha „wrodzona” wynikająca z kultury i historii danego narodu.

23. Halford John Mckinder i „potęga kontynentalna”

Halford John Mckinder zajmował się teorią „potęgi kontynentalnej”, głównie Euroazją, głównym tematem jego teorii jest sworzeń - oś, serce świata - kontrola nad nim gwarantowałaby dominację, panowanie nad światem - „panowanie nad masą kontynentalną, a w rezultacie nad światem”. 1904 - heartland, to Azja Środkowa i Syberia, w 1919 - Europa Środkowo-Wschodnia, w 1943 r. - linia Leningrad-Moskwa-Stalingrad, „kto rządzi „sercem kontynentu”, panuje nad światową wyspą, kto panuje nad światową wyspą, panuje nad światem”;

24. Karl Haushofer i jego koncepcja „pan-regionów”

Karl Haushofer uważał iż Niemcy powinni porozumieć się z Rosją i Japonią, gdyż obali to kolonialną i morską potęgę państw anglosaskich,próbował stworzyć geopolitykę na gruncie „praw naukowych”, porozumienie z Rosją i panregiony: Pan-Europa, Pan-Ameryka, Pan-Rosja i Pan-Pacyfika, aktualne pozostają uwagi na temat aspektu kulturowego, jako „czynnika scalającego ponadnarodowe bieguny polityczne”;

25. Alfred Thayer Mahan i teoria „mocarstwa morskiego”

Alfred Thayer Mahan wpłynął na T. Roosvelta i stworzył założenia imperialne na terenie Stanów Zjednoczonych. Podkreślał znaczenie roli gospodarczej i militarnej. Pisał, że przyszłością Ameryki jest morze. Proponował budowę kanału Panamskiego, budowę sieci węglowej na Pacyfiku. teoria mocarstwa morskiego, gospodarcza i militarna rola arterii morskich, przyszłością Ameryki jest morze, aby powstrzymać blok rosyjsko-chiński przewidywał sojusz państw anglosaskich z Japonią i Niemcami, pas między 30. i 40. Równoleżnikiem, to pas konfliktowy rozdzielający potęgę kontynentalną i morską.

26. Nicholas Spykeman i teoria „potęgi półwyspowej”

Nicholas Spykeman uważał, że najważniejsze są obrzeża - wybrzeże Atlantyku i Pacyfiku stanowi ośrodek konfliktów, które są zagrożeniem dla światowego konfliktu. Teoria potęgi półwyspowej, realista, który twierdził , że nie serce świata, ale pas półwyspowy i wyspowy stanowi ośrodek konfliktów i zagrożenie dla światowego pokoju.

27. Geoekonomia

Twórcą pojęcia „geoekonomii” jest Edward Lutwak, dla którego jest to przejaw odwiecznej rywalizacji między państwami, „wojna inaczej”. Tradycyjna polityka siły stawiała sobie za cel bezpieczeństwo terytorialne, ekspansję, wpływ na inne państwa i prestiż, posługiwała się środkami takimi, jak: siła militarna, dyplomacja, propaganda i nowe rodzaje broni. Kiedyś jako główna działania, dzisiaj - zdaniem Luttwaka - ogranicza Siudo zacofanych terenów konfliktu zbrojnego. Obecnie politykę siły zastąpiła geoekonomia, której celem jest „zdobycie (lub obrona) ważnej pozycji w „strategicznych” gałęziach przemysłu o dużej wartości dodanej (telekomunikacja, informatyka, biotechnologia (…)). Zwycięzcy pełnią funkcje finansowe, kreatywne i zarządcze wysokiego szczebla oraz kontrolne. Przegrani mogą się zadowolić linią montażową, jeżeli mają dostatecznie duży rynek.” Środki jakie podejmują podmiot prywatne, to: badania i rozwój, dumping; ze strony państwa - cła, kontyngenty („obrona granic”), bariery importowe, dofinansowanie eksportu, rozwój technologii, wywiad ekonomiczny i technologiczny.

28. Pojęcie „współzależności” i instytucjonalny liberalizm Roberta O. Keohana i Josepha S. Nye'a

29. Różnice między realizmem neorealizmem.

30. Realizm strukturalny Kennetha Waltza

Waltz postawił pytanie: dlaczego różne państwa prowadzą taką samą politykę zagraniczną, mimo że różnią się ideologią i organizacją systemu politycznego. Stworzył teorię polityki międzynarodowej, w której przeniósł punkt ciężkości z zagadnień dotyczących natury człowieka i istoty państwa na strukturę systemu międzynarodowego. Jego zdaniem błędem było umiejscowienie przyczyn wydarzeń na scenie międzynarodowej na wielu poziomach: jednostki i natury ludzkiej, państwa i społeczeństwa oraz systemu międzynarodowego. Waltz zastanawiał się nad relacjami między prawami, a teoriami. Waltz utrzymuje, że teorie nie są zbiorami praw. Ich zadaniem jest wyjaśnienie praw, są więc od praw jakościowo różne. Fakty są częścią rzeczywistości, prawa opisują relacje między faktami, teorie wyjaśniają te relacje. Teorie nie opisują rzeczywistości, lecz ją upraszczają w celu wyjaśnienia. Teorie nie służą też politycznej praktyce czy przewidywaniu przyszłości, lecz pozwalają zrozumieć różne aspekty świata, odkrywając mechanizmy przyczynowe w nim występujące. Zdaniem twórcy realizmu strukturalnego teoria przedstawia uproszczony obraz świata, określony przez relacje przyczynowe między zmiennymi niezależnymi (to co wyjaśnia i jest przyczyną), oraz zmiennymi zależnymi (to co jest wyjaśniane). Etapy konstruowania teorii obejmują:

- izolowanie i obserwowanie jak najmniejszej liczby najważniejszych czynników,

- abstrahowanie od zjawisk nieistotnych,

- agregowanie elementów istotnych, oraz

- idealizację poprzez przyjęcie, że teoria w pełni wyjaśnia dane zjawisko.

Waltz dzieli teorie polityki międzynarodowej na:

- systemowe - umiejscawiają przyczyny zjawisk na poziomie systemu międzynarodowego,

- redukcyjne - umiejscawiają przyczyny zjawisk na poziomie jednostki lub państwa.

To czy teorie są systemowe, czy redukcyjne nie określa przedmiot badania, lecz sposób organizacji materiału do badania. Teorie redukcyjne wyjaśniają zjawiska jako wypadkową działań państw, które są uwarunkowane ich cechami wewnętrznymi, np. teoria która wyjaśnia występowanie wojny tym, czy państwa są demokratyczne czy tez nie jest teorią redukcyjną, natomiast teoria która wyjaśnia występowanie wojny naruszeniem równowagi sił między państwami jest teorią systemową.

Realiści strukturalni twierdzą że błędem jest wyjaśnienie zjawisk na scenie międzynarodowej poprzez atrybuty państw, takie jak liderzy polityczni, wewnętrzne instytucje społeczne i polityczne czy ideologia. Na zachowanie państw wpływa sytuacja w jakiej państwa się znajdują, którą determinuje struktura systemu międzynarodowego.

System jest czymś więcej niż sumą części, składa się z dwóch odziałowujących na siebie czynników: na jednym poziomie jest struktura, na drugim - jej elementy, czyli państwa. Struktura jest wynikiem współistnienia państw, a nie ich świadomego działania.

System międzynarodowy nie jest więc całkowicie konkurencyjny, przypomina oligopolistyczny sektor ekonomii, w którym przedsiębiorstwo dominujące ustala zasady gry, a inni muszą się do nich stosować. Waltz rozróżnia dwa rodzaje zmiany: zmianę systemu- występuje wtedy gdy system anarchiczny zmienia się na hierarchiczny i zmianę w ramach systemu, która w systemie hierarchicznym polega na zmianie funkcji elementów systemu, natomiast w systemie anarchicznym na zmianie rozkładu siły.

Waltz zauważa, że przemoc nie jest dystynktywną cechą stosunków międzynarodowych, walka o władzę wewnątrz państw bywa bardziej krwawa niż walka między państwami.

Teorię realizmu strukturalnego można zobrazować za pomocą swoistego ciągu zależności. Anarchia systemu międzynarodowego implikuje system self-help, w którym głównym celem państw jest przetrwanie. Dążenie do przetrwania powoduje z kolei że państwa w relacjach z innymi państwami kierują się zasadą zysków relatywnych, co ogranicza współpracę międzynarodową. Niski poziom współpracy oznacza niewielką współzależność, słabość reżimów międzynarodowych i w konsekwencji utrwalenie anarchii systemu międzynarodowego.

31. Zbigniew Brzeziński i „nowa formuła mocarstwa światowego” (tekst źródłowy)

32. Pojęcia „graczy geostrategicznych” i „sworzni” (tekst źródłowy)

33. Przyszła strategia USA wg Zbigniewa Brzezińskiego (tekst źródłowy)

34. „Zderzenie cywilizacji” wg Samuela Huntingtona (tekst źródłowy)

Zderzenie cywilizacji - Huntington twierdzi, że obecnie może dochodzić do poważnych konfliktów pomiędzy poszczególnymi cywilizacjami. Dowodzi, że w okresie po zakończeniu zimnej wojny, kiedy to przyczyną konfliktów były spory ideologiczne, na pierwsze miejsce powrócą spory kulturowe. Uważa on ponadto, że Cywilizacja Zachodu systematycznie traci swoje wpływy we współczesnym świecie. Aby zapobiec jej marginalizacji, musi dojść do pojednania i ściślejszej współpracy dwóch najważniejszych ogniw tej cywilizacji - Europy i Stanów Zjednoczonych. Według Huntingtona priorytetem współczesnej polityki międzynarodowej powinno być zażegnywanie konfliktów na granicach cywilizacji (na przykład pomiędzy Izraelem a Palestyńczykami). Teoria ta jest często wspominana po zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 roku. Autor "Zderzenia cywilizacji" określa cywilizację, jako "największą jednostkę kulturową, najwyższy kulturowy stopień ugrupowania ludzi i najszerszą płaszczyznę kulturowej tożsamości". Huntigton wyróżnia 9 naczelnych cywilizacji : zachodnia, latynoamerykańska, prawosławna, islamska, afrykańska, hinduistyczna, buddyjska, chińska, japońska. Przy czym definiuje on cywilizacje zachodu poprzez kluczowe cechy: - dziedzictwo starożytności klasycznej, - katolicyzm lub protestantyzm, - języki europejskie, - rozdział władzy duchowej i doczesnej, - rządy prawa, - pluralizm społeczny, - gremia przedstawicielskie, - indywidualizm.
Według opinii Huntingtona w XIX wieku ścierały się państwa, w XX wieku ideologie, a w XXI dojdzie do zderzenia cywilizacji. Źródeł konfliktów upatruje on między innymi we "wzajemnym oddziaływaniu arogancji Zachodu, nietolerancji islamu i chińskiej pewności siebie."

35. Pojęcie soft power Josepha Nye'a (tekst źródłowy)

Ukute przez amerykańskiego politologa Josepha Nye'a pojęcie „soft power”, czyli „miękkiej siły”, w ujęciu jego twórcy oznacza zdolność kształtowania preferencji innych krajów poprzez własną atrakcyjność. „Jeśli potrafię cię nakłonić do zrobienia tego, co chcę, to nie muszę w tym celu używać kija i marchewki” - pisał Nye. Pojęcie „soft power” (używane zamiennie ze „smart power”, czyli inteligentną władzą) definiuje się jako „zdolności narodu lub kraju do pozyskiwania sojuszników i zdobywania wpływów dzięki atrakcyjności własnej kultury, polityki, ideałów politycznych”. Podczas gdy tzw. „twarda władza” ucieka się do przymusu i nacisku, także finansowego, władza „miękka” odwołuje się do rozumianej socjologicznie kooptacji oraz atrakcyjności. Soft Power opiera się na zdolności kształtowania preferencji innych. W polityce międzynarodowej źródłem soft Power są w znacznej części wartości, które organizacja lub kraj wyraża w swej kulturze. Soft Power kraju opiera się zasadniczo na 3 rodzajach zasobów:

- jego kulturze - w miejscach gdzie jest ona atrakcyjna dla innych,

- jego wartościach politycznych - jeśli postępuje zgodnie z nimi w kraju i zagranicą,

- jego polityce zagranicznej - gdy jest ona postrzegana jako prawomocna i posiadająca autorytet moralny.

36. Metody oddziaływania w polityce zagranicznej wg Josepha Nye'a (tekst źródłowy, wykres)

37. Imperializm jako dominacja

Imperializm to określona metoda działania politycznego, to także sposób dominacji, sposób myślenia.

Według Benjamina Cohena imperializm to „relacja efektywnej dominacji jednego narodu nad innym, przejawiająca się w sprawowaniu kontroli politycznej i ekonomicznej, bezpośredniej lub pośredniej.” Imperializm może działać poprzez ingerencje jednego narodu w sprawy innego za pomocą środków dyplomatycznych i niedyplomatycznych.

Teorie dziewiętnastowieczne głosiły, że imperializm jest konieczny dla zachowania porządku społecznego, ochrony handlu i rynków, eksportu kapitału i utrzymania poziomu zatrudnienia. Lewis Henry Morgan (1877) wyróżniał „świat dziki, barbarzyński i cywilizowany”. W 1885 r. na konferencji w Berlinie przyjęto „standard cywilizacyjny” : państwa cywilizowane, to kraje które uznają prawo międzynarodowe (utrzymywanie misji dyplomatycznych), przestrzegają określonych praktyk handlowych i ekonomicznych (pozwalają na dostęp do rynku), gwarantują ochronę życia, wolności, własności obcokrajowców i utrzymują minimalny poziom zarządzania ludnością własną (nasuwa się porównanie z współczesną koncepcją „państw upadłych”).

Cecil Rhodes twierdził (1895): „my, kolonialni politycy, musimy uzyskać nowe ziemie, by znaleźć nowe rynki zbytu dla towarów produkowanych przez nią w fabrykach i kopalniach. Imperium, jak zawsze mówiłem, jest kwestią chleba i masła. Jeśli chcecie uniknąć wojny domowej, musicie zostać imperialistami.”

Ekspansja gospodarcza wspiera się na poglądach liberalnych teoretyków ekonomii międzynarodowej Adama Smitha (korzyści absolutne w handlu międzynarodowym) i Davida Ricardo (korzyści komparatywnych).

Dla realistów imperializm jest rezultatem oddziaływania mechanizmu równowagi sił. Jest także instrumentem służącym państwu do osiągania pożądanej zmiany status quo.

38. John A. Hobson i jego rozumienie imperializmu

Źródłem imperializmu są nadmierne oszczędności w państwach bogatych (zyski z monopoli, renty) niepochodzące z pracy. Ogranicza to konsumpcję i popyt, w poszukiwaniu nowych rynków państwa zachodnie tworzyły konsumpcję. Wprowadzenie podatku progresywnego stworzyłoby lepszą (sprawiedliwszą?) konsumpcję, która pobudziłaby popyt. Hobson przeciwstawiał się poglądom Smitha i Ricardo, a w wymiarze międzynarodowym skłaniał się do pozycji internacjonalnych (jako zwolennik globalnego rządu).

39. „Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu” Włodzimierza Lenina

Jego dzieło „Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu”, zasadnicze cechy rozwoju kapitalizmu, to:

• koncentracja produkcji i kapitału prowadzi do monopoli;

• połączeniu ulega kapitał finansowy i przemysłowy na bazie, którego powstaje finansowa oligarchia;

• szczególne znaczenie uzyskuje eksport kapitału;

• tworzą się międzynarodowe monopole, które dzielą między siebie świat;

• wreszcie proces podziału zostaje zakończony.

„Skorumpowana” klasa robotnicza w krajach rozwiniętych uczestniczy w procesie eksploatacji krajów słabo rozwiniętych. Centra akumulacji przesuwać będą w kierunku obszarów mało rozwiniętych w poszukiwaniu taniej siły roboczej.

Lenin nie odpowiedział na pytanie, czy państwa zachowywały się w sposób imperialistyczny dlatego, że były kapitalistyczne, czy dlatego, że były rozwinięte? Czy imperializm jest najwyższym stadium kapitalizmu, czy rozwoju przemysłowego?

40. Teorie dependencji

Jest czymś więcej niż tylko teorią naukową, jest ideologią. Podstawowymi kategoriami teorii są pojęcia peryferii i centrum. Według Johna Galtunga w epoce kolonialnej państwa centrum podzieliły się koloniami i uzależniły je od siebie. Podział na centrum i peryferie ma zarówno wymiar globalny i lokalny, a nierówności mają charakter strukturalny. Wszczepienie w strukturę globalnego kapitalizmu pozbawia państwa peryferyjne suwerenności, autonomii, energii i różnorodności (ale czy tylko te państwa?). André Gunder Frank twierdził, że tylko oderwanie od światowego systemu kapitalistycznego oraz uprzemysłowienie poprzez substytucję importu może zapewnić rozwój przemysłowy peryferii. Natomiast Raul Prebish zalecał państwom peryferii gospodarczą autarkię. Według dependystów niedorozwój jest efektem historycznego procesu.

41. Funkcje „państwa centrum” i „państwa peryferii”

Typ	Funkcja państwa centrum	Funkcja państwa peryferii
Ekonomiczny	Przetwarzanie, środki produkcji	Surowce, rynki
Polityczny	Decyzje, modele	Posłuszeństwo, naśladownictwo
Wojskowy	Ochrona, broń masowego rażenia	Dyscyplina, broń tradycyjna
Komunikacyjny	Informacje, środki komunikacyjne	Wydarzenia, pasażerowie, towary
Kulturowy	Nauczanie, kreacja, autonomia	Uczenie się, legitymizacja, zależność

42. Immanuel Wallerstein i Teoria Systemu Światowego

W latach siedemdziesiątych zastosował teorię Braudela w skali globalnej. System światowy niekoniecznie musi pokrywać cały glob. Kształtuje go bowiem co prawda jeden podział pracy, ale wiele systemów politycznych i kulturowych. Wallerstein wyróżnia imperium światowe, które ma miejsce, kiedy zasięg władzy politycznej i gospodarczej się pokrywa, a podział pracy ma charakter funkcjonalny oraz gospodarkę-świat, w której podzał pracy ma charakter geograficzny i występuje na obszarze większym niż podział polityczny. Nie jest to więc suma gospodarek (jak gospodarka światowa), ale zintegrowana strefa ekonomiczna, „globalna gospodarka”, natomiast sfera polityczna podzielona jest na państwa. Zasadniczą cechą jest anarchia systemowa, brak zintegrowanego centrum politycznego. Sześć czynników decyduje o funkcjonowaniu systemu:

• procesy produkcyjne gospodarki-świata są obecne na całym świecie, natomiast władza polityczna państw ogranicza się tylko do ich terytoriów;

• gospodarka-świat funkcjonuje w cyklu, w powtarzającym się rytmie rozwoju, powoli rozszerzając swą powierzchnię;

• system kapitalistyczny polega na maksymalizacji zysku minimalizacji kosztów, a więc coraz większy wysiłek, za mniejszą płacę;

• kapitalizm ma charakter dynamiczny, przemieszczają się towary, kapitał, sila robocza, technologia;

• kapitalizm tworzy nierówności, czerpane korzyści są nierówne;

• ma charakter historyczny i kiedyś zakończy swój byt.

Globalizacja jest według socjologa epoką przejściową, epoką schyłkową kapitalizmu i powolnego wyłania się nowego systemu światowego.

43. Cykle Nikołaja Kondratiewa

N. Kondratiew Cykle Kondratiewa - w ekonomii, określenie długich cykli koniunkturalnych. Termin został stworzony przez Josepha Schumpetera od nazwiska ich odkrywcy Nikołaja Kondratiewa. W 1928 roku Kondratiew opublikował pracę pt. Wielkie cykle koniunktury gospodarczej, w której analizował przebieg koniunktury w Anglii, w Niemczech, w Stanach Zjednoczonych i we Francji w latach 1780-1920. Analiza wykazała występowanie wielu regularności w procesach gospodarczych, które przybierają formę cyklu trwającego od 50 do 60 lat, z fazami wzrostu i spadku koniunktury. Kondratiew uważał, że przyczynami długich cykli jest zużywanie się, zastępowanie i wzrost zasobu podstawowych dóbr kapitałowych infrastruktury (dróg kolejowych, kanałów). Produkcja tych dóbr wymaga dużych inwestycji oraz długiego czasu. Odtworzenie i modernizacja infrastruktury następuje pod wpływem postępu technicznego falami.

44. A. Organsky i „Transformacja Potęgi”

Power Transition Theory (PTT) - zakłada, że najważniejszymi czynnikami mającymi wpływ na siłę państwa jest wzrost gospodarczy i uprzemysłowienie. Organsky mierzył siłę państwa za pomocą wskaźnika dochodu narodowego (GNP). Teorię transformacji przeciwstawiał teorii równowagi sił, która jest bardziej statyczna, ponieważ wszystkie zmiany są równoważone przez zmiany w sojuszach. Nierównomierny rozwój gospodarczy powoduje nierównomierny wzrost potęgi oraz zmiany w układzie sił, co niełatwo zrównoważyć środkami dyplomatycznymi i wojskowymi. Zmiany do których dochodzi w systemie międzynarodowym mają podstawowe znaczenie dla pokoju - jest on zagwarantowany, gdy w systemie dominuje tylko jedno mocarstwo. Rozwój innego mocarstwa, którego siła znacznie wzrasta grozi destabilizacją systemu, a nawet wybuchem wojny. Konfliktu można uniknąć, jeśli dominujące mocarstwo uzna aspirację konkurenta albo gdy mocarstwa osiągną porozumienie w kwestii funkcjonowania systemu w nowym układzie sił.

45. R. Gilpin i „wojna hegemoniczna”

Gilpin uważał, że państwo dąży do zmiany systemu międzynarodowego wtedy, kiedy

taka zmiana będzie dla niego jednoznacznie korzystna. Rządy oceniają i kalkulują

jakie korzyści płyną z funkcjonowania w określonym systemie międzynarodowym.

Gilpin rozwijał pojęcie „wojny hegemonicznej”, do której dochodzi między głównymi

mocarstwami rywalizującymi o uzyskanie decydującego wpływu na rozwój i funkcjonowanie systemu. „Wojny hegemoniczne” mają charakter totalny o graniczne są jedynie przez możliwości techniczne rywali.

46. Teoria „Długich Cykli” George'a Modelskiego

Zgodnie z teorią długich cykli Georga Modelskiego cykl, to strukturalny proces zmiany porządku międzynarodowego prowadzący do wyłonienia się globalnego przywódcy lub światowych mocarstw. Cezurę czasową końca starego porządku światowego i początku nowego określa wojna globalna. Początkowo dominujące mocarstwo posiada dużo możliwości kreowania porządku międzynarodowego (systemu bezpieczeństwa i organizacji gospodarki). Z biegiem czasu korzyści ze sprawowania przywództwa maleją, a koszty znacząco rosną. Jednocześnie ze względu na nierównomierne rozłożenie siły rosną na znaczeniu państwa aspirujące do roli przywódcy, co prowadzi do globalnej wojny o hegemonię. Cykl rozwoju według Modelskiego trwa 100 lat, i co ciekawe powtarza się, ze względu na umiejętność uczenia się na doświadczeniach historycznych, wzory rozwojowe zostają utrzymane, a procesy rozwojowe mają tendencję do cyklicznego powtarzania się do początku historii nowożytnej, od mniej więcej 1500 r.

47. Etapy „długiego cyklu” wg G. Modelskiego i W. Thompsona

Główne fazy cyklu rozwoju to: wojna globalna, przywództwo światowego mocarstwa, delegitymizacja i koncentracja.

Konflikt	Lata trwania	Agresywny pretendent	Mocarstwo dominujące	Zwycięzca
Wojny włoskie i wojny na Oceanie Indyjskim	1494-1515	Francja	Hiszpania	Hiszpania
Wojny w Niderlandach i klęska Wielkiej Armady	1580-1609	Anglia, Niderlandy	Hiszpania	Anglia, Niderlandy
Wojna 30-letnia i II wojna Francji z Hiszpanią	1618-1659	Francja, Szwecja	Hiszpania, Austria (Habsburgowie)	Francja, Szwecja
Wojny Ludwika XIV	1672-1713	Francja	Anglia, Austria, Niderlandy	Wielka Brytania
Wojna Północna	1700-1721	Szwecja	Rosja	Rosja
Wojna Siedmioletnia	1756-1763	Prusy, Wielka Brytania	Rosja, Austria, Francja	Wielka Brytania
Francuskie wojny rewolucyjne i napoleońskie	1792-1815	Francja	Wielka Brytania, Rosja, Prusy, Austria	Wielka Brytania, Rosja, Prusy, Austria
I Wojna Światowa	1914-1918	Niemcy, Austro-Węgry, Turcja	USA, Wielka, Brytania Francja, Japonia, Włochy	USA, Francja, Wielka Brytania, Japonia, Włochy
II Wojna Światowa	1937-1945	Niemcy, Japonia, Włochy	USA, Wielka Brytania, ZSRR	USA, Wielka Brytania
Zimna Wojna	1945-1990	ZSRR	USA	USA

Do teorii Modelskiego nawiązuje W. Thompson. Wykorzystuje on jednak nieco inne kategorie badawcze: dane ekonomiczne oraz dane dotyczące postępu technologicznego. Wyróżnia w cyklu rozwoju cztery zasadnicze etapy: fazy wzrostową i schyłkową procesu technologicznego, fazy konfliktu i dominacji polityczno-wojskowej. Każdy długi cykl to dwa cykle innowacyjne Kondratiewa obejmujące po 50-60 lat. W oparciu o kryterium innowacji Modelski i Thompson wyodrębnili 9 długich cykli. Natomiast w modelu polityczno-ekonomicznego przywództwa opisując wzrost określonego mocarstwa zasadne jest wyodrębnienie następujących etapów: planowanie zmian (agenda setting), tworzenie sojuszy (coalition building), podjęcie zasadniczych decyzji (macrodecision) i realizacja (execution). Natomiast przypadku podkreślania spadku znaczenia dotychczasowego hegemona możemy wyróżnić fazy: wojnę globalną (global war), światowe przywództwo (world power), delegitymizację (delegitimization) i utratę znaczenia (deconcentration).

Długie cykle rozwoju	Fazy
Perspektywa rosnącego w siłę mocarstwa	Planowanie zmian	Tworzenie sojuszy	Zasadnicze decyzje	Realizacja
Perspektywa upadku hegemona	Delegitymizacja	Utrata znaczenia	Wojna globalna	Utrata znaczenia
Początek poszczególnych faz
Dynastia Północnych i Południowych Songów	930	990	1060	1120
Genua - Wenecja	1190	1250	1300	1355
Portugalia	1430	1460	1494	1516
Holandia	1540	1560	1580	1609
Wielka Brytania I	1640	1660	1688	1714
Wielka Brytania II	1740 1850	1763 1873	1792 1914	1815 1945
USA	1973	2000	2030	2050

48. Francis Fukuyama i jego koncepcja „Końca Historii” (tekst źródłowy)

Fukuyama jest twórcą eseju „koniec historii”, w którym przywołuje on poglądy Hegla mówiące o końcu historii. Fukuyama formułuje tezę, jakoby historia w pewnym sensie skończyła się wraz z upadkiem komunizmu (czyli państw tzw. realnego socjalizmu) i przyjęciem przez większość krajów systemu liberalnej demokracji. Liberalna demokracja oraz rynkowy porządek gospodarczy mają być, wg Fukuyamy, najdoskonalszym z możliwych do urzeczywistnienia systemów politycznych (choć nie idealnym). W przekonaniu Fukuyamy współczesna demokracja liberalna jest zbiorem politycznych instytucji powołanych do obrony uniwersalnych praw, uświęconych zapisem w takich dokumentach, jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. Według niego państwo liberalne cechuje się racjonalnością, ponieważ godzi te kolidujące ze sobą żądania uznania na jedynej podstawie, którą mogą przyjąć obie strony, czyli na podstawie tożsamości jednostki jako osoby. Państwo liberalne musi być UNIWERSALNE - czyli przyznawać uznanie wszystkim obywatelom ze względu na ich człowieczeństwo w jakiejś grupie narodowościowej, etnicznej lub rasowej. Musi też być HOMOGENICZNE - tzn. kreować społeczeństwo oparte na zniesieniu rozróżnienia między panami i niewolnikami. Racjonalność uniwersalnego państwa homogenicznego przejawia się również w tym, że jest ono świadomie ufundowane na jawnych i upublicznionych zasadach, jak to miało miejsce podczas konwencji konstytucyjnej, która doprowadziła do powstania republiki amerykańskiej.

49. Teoria reżimów

Pojęcie reżimów wg S. Krasnera - domniemane lub wyraźnie określone zasady, normy, reguły i procedury decyzyjne, wokół których zbiegają się oczekiwania aktorów w danej dziedzinie stosunków międzynarodowych.

Cztery elementy określające reżimy:

- zasady - czyli przekonania co do faktów i przyczynowości,

- normy - które określają w kategoriach praw i obowiązków standardy zachowania,

- reguły - czyli zalecenia dotyczące sposobu wykonywania zadań,

- procedury - które są dominującymi praktykami realizacji wspólnych postanowień.

Zasady i normy definiują dany reżim, zmiana zasad i norm jest zmianą reżimu, natomiast zmiana reguł i procedur jest zmianą w ramach reżimu. Przykładem reżimu jest Światowa organizacja Handlu.

Teoria reżimów stara się odpowiedzieć na pytanie dlaczego państwa współpracują ze sobą i dlaczego poddają się określonym normom w życiu międzynarodowym. Spór w ramach teorii międzynarodowych dotyczy relacji między zmiennymi przyczynowymi, którymi są siła i interes państw, a reżimami oraz rezultatami i zachowaniem na scenie międzynarodowej. Uczestnicząc w reżimach państwa biorą pod uwagę swoje długoterminowe interesy. Zgodnie z koncepcją ograniczonej racjonalności, państwa przystępują do reżimów, ponieważ nie są w stanie prawidłowo ocenić określonej sytuacji i czują się pewniej, gdy postępują zgodnie z zasadami określonymi przez reżim. Dążą do zaspokojenia swoich oczekiwań a nie do maksymalizacji korzyści, oraz poświęcają możliwość realizacji krótkookresowego interesu w zamian za większą pewność odnośnie zachowania innych. Reżimy powstają gdy państwa dążą do rozwiązania konfliktów interesów lub wzajemnej niechęci, co wymaga współpracy lub koordynacji. Im większy konflikt interesów, tym trudniej skoordynować działania. Reżim wskazuje wówczas jak dojść do korzystnego dla stron rozwiązania, jakie działania są wywiązywaniem się ze współpracy a jakie nie. Jest on sformalizowany określa dokładny sposób postępowania , każdy aktor ma możliwość stwierdzenia faktów niestosowania się do reżimów, w ten sposób zapewnia to że strony nie oszukują partnera. Dylemat wzajemnej niechęci powstaje gdy partnerzy nie zgadzają się co do wyboru sposobu podziału korzyści. Celem reżimów jest wówczas zbliżenie oczekiwań i uniknięcie niepożądanych rezultatów poprzez ułatwienie koordynacji, a nie realizacja jakiegoś zamierzenia, ani wyegzekwowanie dostosowania się do określonych zasad, np. konwencje dotyczące zasad ruchu międzynarodowego czy porozumienia dotyczące podziału częstotliwości radiowych.

50. Teoria demokratycznego pokoju

TEORIA DEMOKRATYCZNEGO POKOJU: dla liberałów ostatecznym celem państwa jest dobrobyt i pomyślność społeczeństwa, dlatego decydujące są gospodarka i kwestie społeczne.
Jack Levy: „wojna jest nie ekonomiczną, ponieważ jej wynikiem jest zmniejszenie liczby ludności, zniszczenie przemysłu, wzrost podatków i długów, strata zysków, ograniczenie handlu międzynarodowego i generalne zakłócenie równowagi ekonomicznej: dlatego generuje ona szeroką koalicję interesów przeciwnych polityce wojennej”
Teoria ta utrzymuje, że państwa demokratyczne nie prowadzą ze sobą wojen. W słabszym wariancie zakłada, ze państwa demokratyczne są mniej skłonne do inicjowania wojen, natomiast w wariancie silniejszym, że im większa liczba państw demokratycznych, tym rzadsze występowanie wojen. Istnieją dwa rodzaje argumentów przeciwko wojnie między demokracjami:
• Argument instytucjonalny: wynika z pierwszego warunku trwałego pokoju Kanta, zgodnie z którym ustrój w każdym państwie powinien być republikański, tzn. taki, który zapewnie wolność i równość wszystkich obywateli, a obywatele zajmują stanowisko niechętne wojnie.
• Argument normatywny: wynika z drugiego warunku trwałego pokoju Kanta, jakim jest utworzenie federacji państw demokratycznych. Państwa takie zachowują się w relacjach ze sobą inaczej niż w relacjach z państwami niedemokratycznymi. Nastawione są pokojowo, pozytywnie postrzegają inne demokracje.
Sytuacja wewnętrzna może skłaniać władze i elity polityczne do zainicjowania wojny, np. w celu zwiększenia spoistości społeczeństwa lub wzmocnienia własnej pozycji. Państwa demokratyczne zagrożone przez sam fakt sąsiedztwa z państwami niedemokratycznymi, mogą i powinny żądać, aby inne państwa wprowadziły ustrój demokratyczny. Państwa demokratyczne będą prowadzić wojnę z państwami niedemokratycznymi.

51. Teoria bezpieczeństwa zbiorowego

TEORIA BEZPIECZEŃSTWA ZBIOROWEGO: aby system zbiorowego bezpieczeństwa był skuteczny muszą być spełnione trzy warunki:

1. Zobowiązanie uczestników do przeciwstawienia się atakowi na któregokolwiek z członków systemu

2. Koszty zmiany istniejącego stanu rzeczy przez państwo rewizjonistyczne muszą być na tyle wysokie, aby przewyższyć ewentualne korzyści

3. Państwa muszą mieć poczucie międzynarodowej solidarności, wyznawać te same wartości dotyczące wzajemnego bezpieczeństwa.

W systemie zbiorowej obrony (realizm) zagrożenie pochodzi z zewnątrz systemu, w przypadku bezpieczeństwa zbiorowego ( liberalizm) pochodzi z wewnątrz, ze strony państw należących do systemu.
Krytycy koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego z pozycji realistycznych utrzymują, iż wymaga ona świata tak idealistycznego, że gdyby taki w rzeczywistości istniał, nie miałoby sensu jego tworzenie. John Mearsheimer „ wojna jest krwawym interesem, zwłaszcza jeżeli zaangażowane są mocarstwa, niewiele więc państw chce z góry zobowiązać się do płacenia wielkiej ceny krwi, jeżeli ich własne interesy nie są bezpośrednio zaangażowane.”

52. „Równowaga zagrożenia”

53. Funkcjonalizm

David Mitrany - twórca funkcjonalizmu głosił następujące założenia:

• Wspólnota polityczna jest sumą funkcji sprawowanych przez jej członków,

• Skuteczna integracja dokonuje się poprzez stopniowy transfer zadań, kompetencji i środków, a nie poprzez formalnoprawne porozumienie. Może ona mieć miejsce jedynie na poziomie światowym a nie regionalnym.

Mitrany był również uważany za instytucjonalistę ponieważ zwracał szczególną uwagę na funkcje sprawowane przez instytucje rozumiane szerzej niż tylko formalne organizacje. Należy przezwyciężyć sprzeczności między lojalnością wobec państwa narodowego i jednością społeczności światowej. Związek między władzą i podległością, a określonym terytorium ma być zastąpiony funkcjonalnym związkiem w poszczególnych dziedzinach ludzkiej aktywności. Powstanie wspólnoty interesów spowoduje, że granice między państwami, a także ich suwerenność, staną się nieistotne. Odrzucał idealistyczny postulat utworzenia rządu światowego byłoby to bowiem imperium z wbudowanym, potencjalnie rozsadzającym mechanizmem antagonistycznym. Utrzymywał, że wspólnota transnarodowa może powstać jedynie n poziomie światowym, a nie europejskim. Organizacje międzynarodowe powstają w wyniku dążenia do rozwiązania jakiegoś problemu lub zaspokojenia jakiejś potrzeby. Utworzeni e wspólnoty na poziomie światowym nie może być jak chcieli federaliści, jednorazowym aktem politycznym. Jedyną drogą jest „niewidoczny, częściowy transfer władzy do organów funkcjonalnych”.

54. Transakcjonizm

Karl Deutsh - twórca transakcjonizmu, uważał, że:

• Integracja dotyczy powstawania wspólnot, natomiast amalgamacja organizacji i instytucji politycznych,

• Warunkiem integracji jest osiągnięcie poczucia wspólnoty, w wyniku tworzenia instytucji i rozpowszechniania praktyk społecznych,

• Podstawą systemu międzynarodowego są suwerenne państwa.

Deutsh dążył do wyodrębniania cech różnych rodzajów wspólnot, elementów stanowiących o ich spoistości oraz wpływających na relacje między poszczególnymi społecznościami w jej ramach. Analizował częstotliwość wewnątrz i międzygrupowych transakcji, ich symboliczną treść oraz relacje między integracją, a komunikacją społeczną, prowadzące do utworzenia socjologicznej wspólnoty i narodu. Uznawał, że potencjał integracyjny rośnie wraz ze wzrostem poziomu międzynarodowych transakcji. W centrum zainteresowania transakcjonizmu leżały nie stosunki między państwami, lecz stosunki między społeczeństwami. Deutsh rozróżnia pojęcie integracji, która dotyczy powstawania wspólnot, oraz amalgamacji, która jest wynikiem organizacji instytucji politycznych.

55. Federalizm

Richard Coudenhove - Kalergi, Altiero Spinelli - twórca federalizmu, głosili, że:

• Integracja europejska jest aktem politycznym, dokonuje się poprzez zawiązanie federacji.

• Wybrane w bezpośrednich wyborach zgromadzenie konstytucyjne winno przyjąć konstytucje europejską, zatwierdzoną następnie w referendum.

• Zniesienie państw i utworzenie narodu europejskiego ma zapobiec nacjonalizmom i wojnom.

Federalizm jest formą organizacji państwa, w szczególności podziału władz i zorganizowania procesu decyzyjnego. Federalizm występuje wtedy, gdy nad danym terytorium i zamieszkującymi je ludźmi rządy sprawuje władza dwupoziomowa, a każdy z tych poziomów ma zagwarantowaną autonomię, w określonych sferach. W systemach federalnych „na wejściu” są potrzeby, „na wyjściu” polityka publiczna, a aktorami są rządy. Federalizm określa ideologię, zakłada nadrzędność jednostki w stosunku do państwa, natomiast federacja oznacza zasadę organizacyjną. Arend Lijphart wyodrębnia 5 cech federacji:

- spisaną konstytucję,

- dwuizbowy system parlamentarny,

- reprezentację wszystkich członków federacji w parlamencie z silną reprezentacją mniejszych członków,

- zdecentralizowaną władzę wykonawczą, oraz

- prawo do zmiany federalnej i konstytucji.

W podejściu federalistycznym najważniejsza jest polityka. W ramach federalizmu możemy wyodrębnić trzy nurty:

- radykalny - bliski kosmopolizmowi, domaga się zniesienia zarówno państw, jak i narodów, dlatego że zniewalają one jednostki.

- umiarkowany - wywodzi się z teorii demokratycznego pokoju, bliski kom unitaryzmowi, postuluje zniesienie państw, ale akceptuje istnienie narodów.

- zachowawczy - bliski pluralizmowi i koncepcji społeczności międzynarodowej , postuluje utrzymanie zarówno państw jak i narodów.

56. Neofunkcjonalizm

Ernst Hass - twórca neofunkcjonalizmu , głosił, że:

• Integracja w sektorach węgla i stali tworzy presję na integrację w sektorach powiązanych, np. transport, a następnie w całej gospodarce.

• Zasadnicze znaczenie ma proces polityczny i przywództwo.

• Instytucjonalizacji na poziomie ponadnarodowym towarzyszy zmiana lojalności obywateli.

Neofunkcjonalizm łączy elementy funkcjonalizmu i federalizmu, uznaje znaczenie przywództwa państwowego i procesu politycznego w integracji oraz zakłada rozwój wspólnoty politycznej o strukturze federalnej. Integracja dokonuje się z inspiracji i w interesie państw. Hass dostrzega, że integracja dokonuje się w wyniku przesunięcia politycznej aktywności aktorów w poszczególnych państwach w kierunku nowego centrum. Instytucje europejskie przejmują od państw narodowych część uprawnień w sferze prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Hass utrzymuje, że końcowym rezultatem tego procesu jest światowa federacja, którą tworzy nieokreślona liczba zorientowanych na wykonywanie zadań agencji, osłabiających suwerenne państwo przez odrywanie od niego lojalności człowieka. Państwa łączą się ze sobą do tego stopnia , że tracą faktyczne atrybuty suwerenności, zyskując nowe techniki realizacji swoich interesów. Neofunkcjonalizm dostrzegł możliwość integracji na obszarze ograniczonym. Zdaniem neofunkcjonalistów integracja dokonuje się kanałami biurokratycznymi, a nie dyplomatycznymi, jest więc związana z innym rodzajem relacji niż tradycyjne interakcje w sferze międzynarodowej. Spillover oznacza proces, w którym działanie odnoszące się do określonego celu tworzy sytuację, w której cel ten może zostać zrealizowany tylko poprzez dalsze działania, obejmujące coraz to nowe obszary i stymulujące coraz to nowe działania. Powołanie sfery wolnego handlu wytwarza presję na utworzenie unii celnej , w dalszej kolejności wspólnego rynku, następnie unii walutowej, a ostatecznie pełnej integracji gospodarczej i politycznej państw członkowskich. Występują dwa rodzaje spillover, które się wzajemnie wzmacniają:

- funkcjonalny, w sferze gospodarczej, gdy niepełna integracja jest przyczyną niskiej efektywności w danej dziedzinie co powoduje nacisk na zwiększenie koordynacji działań,

- polityczny, lub też kultywowany, gdy organy ponadnarodowe uruchamiają samo wzmacniający się proces instytucjonalizacji integracji.

Z kolei neofunkcjonalny model Josepha Nye'a opiera się na takich mechanizmach procesowych jak: funkcjonalistyczne łączenie zadań (spillover), wzrost transakcji, świadome łączenie spraw i tworzenie korelacji, socjalizacja elit, tworzenie grup regionalnych, powstawanie poczucia wspólnej tożsamości oraz zaangażowanie aktorów zewnętrznych. Potencjał integracyjny danej grupy państw zależy od czterech czynników:

- symetryczności - czyli ekonomicznej równości państw biorących udział w integracji,

- wspólnoty wartości elit,

- pluralizmu, oraz

- zdolności do adaptacji i reagowania na zewnętrzne bodźce integracyjne, zależne od wewnętrznej stabilności.

Integracja rozpoczyna się w strategicznych sektorach ekonomicznych, ale poza strefą żywotnych interesów państw, np. węgla i stali. W sektorach tych powstaje władza Europejska Wspólnota Węgla i Stali, która nadzoruje i pobudza proces integracji.

57. Instytucjonalizm racjonalnego wyboru, historyczny, socjologiczny

NURTY	PRZEDSTAWICIELE	ZAŁOŻENIA
Instytucjonalizm racjonalnego wyboru, (racjonalizm)	Geffrey Garrett, George Tsebelis	Instytucje przyczyniają się do zapewnienia stabilności i wpływają na proces podejmowania decyzji. Ważne znaczenie ma proces delegowania uprawnień na rzecz instytucji ponadnarodowych oraz relacje między tymi instytucjami, a państwami.
Instytucjonalizm historyczny	Paul Piereson	Instytucjonalny sposób organizacji systemu politycznego wpływa na ostateczny kształt działań podejmowanych przez państwa.
Instytucjonalizm socjologiczny (konstruktywizm)	Jeffrey Checkel	Aktorzy dążą do wypowiedzenia swojej tożsamości a nie do maksymalizacji swoich interesów. Proces socjalizacji jest wynikiem wymiany argumentacji i uczenia się w grupie.

58. Unia jako system polityczny (+ tekst źródłowy)

Podejścia traktujące Unię Europejską jako system polityczny.

NURTY	PRZEDSTAWICIELE	ZAŁOŻENIA
Studia porównawcze	Simon Hix	UE jest jednym z wariantów systemów politycznych, przypomina państwo i powinna być badana w analogiczny sposób. Przedmiotem zainteresowania jest horyzontalny podział władzy między instytucje unijne i państwa członkowskie oraz wertykalny podział władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą w UE.
Zarządzanie wielopoziomowe	Gary Marks	UE jest systemem zarządzania, w którym władza jest sprawowana bez formalnego rządu. Decyzje podejmowane są na poziomie ponadnarodowym, regionalnym, narodowym i subnarodowym. Tradycyjny podział na sferę wewnętrzną i zewnętrzną ulega zatarciu.
Koncepcja fuzji	Wolfgang Wessels	Integracja Europejska odbywa się cyklicznie, w krótkim okresie może ulegać osłabieniu, jednak w długim okresie - pogłębia się. System wielopoziomowy jest niestabilny, prowadzi albo do umocnienia współpracy międzyrządowej, albo do erozji państwa i utworzenia państwa federalnego.
Państwo regulacyjne	Giandomenico Majone	UE jest zbiorem narodowych i ponadnarodowych instytucji regulacyjnych. Funkcje regulacyjne, które mają na celu poprawę funkcjonowania rynku, dominują nad funkcjami redystrybucyjnymi i stabilizacyjnymi. Instytucje ponadnarodowe nadzorują stosowanie prawa przez państwa członkowskie.
Unia jako aktor	Christopher Hill	UE jest czymś więcej niż potęgą cywilną, pełni analogiczną do państwa rolę aktora, aktywnie oddziałując na środowisko międzynarodowe. Unia stanowi prawa oraz tworzy instrumenty prowadzenia polityki zagranicznej, takie jak własna sieć dyplomatyczna i siły zbrojne.

59. Organizacje międzynarodowe i globalizacja

Liberalni instytucjonaliści utrzymują, że państwa tworzą organizacje międzynarodowe jako ramy dla wzajemnych interakcji i zmniejszenia prawdopodobieństwa konfliktu. Za ich pomocą skuteczniej realizują swoje interesy. Czynnikiem determinującym powstanie organizacji międzynarodowej jest skłonność państw do współpracy. Istotną przeszkodą dla współpracy międzynarodowej jest omijanie przyjętych zobowiązań i oszukiwanie partnera w pogoni za zyskiem. Organizacje międzynarodowe mogą temu przeciwdziałać ustanawiając normy zachowania, nadzorując stosowanie się do nich oraz karząc za działania sprzeczne z nimi. Ograniczają w ten sposób podejrzliwość i niepewność działania , przeciwdziałają oszukiwaniu, zmniejszają koszty współpracy międzynarodowej oraz legitymizują normy i zasady, które następnie traktowane są przez państwa jako oczywiste.

Organizacje międzynarodowe są tworzone dla wspólnych korzyści, gwarancji i zabezpieczeń, a także dla równoważenia partnerów, którzy są również potencjalnymi konkurentami. Mearsheimer rozróżnia organizacje skierowane do wewnątrz (inner - directed) takie jak UE, i skierowane na zewnątrz (outer - directed) takie jak NATO. Stopień poparcia dla danej organizacji zależy nie tylko od funkcji przez nią sprawowanej, lecz także od stopnia posiadanego w niej wpływu.

Instytucje międzynarodowe są pojęciem silniejszym niż organizacje międzynarodowe. Organizacje są bytami mającymi właściwości fizyczne tj. siedziba, biura, personel, budżet i osobowość prawną, natomiast instytucje to także zasady, konwencje, praktyki społeczne, normy, prawo i reżimy międzynarodowe, obowiązujące w danej społeczności.

Neoliberałowie - ich zdaniem instytucje mają znaczenie ponieważ:

- umożliwiają współpracę, zapewniając przestrzeganie jej zasad (cień przyszłości),

- zachęcają do łączenia spraw między różnymi dziedzinami i sektorami,

- zwiększają zakres dostępnej informacji i wzmacniają przejrzystość,

- zmniejszają koszty transakcji, oraz

- przyczyniają się do zwiększenia produkcji i prawdopodobieństwa wystąpienia zysków absolutnych.

Globalizacja jest wytworem świadomej działalności zmierzającej do liberalizacji rynku, wzrostu mobilności czynników produkcji (kapitału, pracy, technologii) i znoszenia granic dla aktywności gospodarczej. Jest ona wynikiem usuwania ograniczeń przepływu towarów, usług, kapitału, osób i idei między państwami, co doprowadziło do powstania jednego układu współzależności gospodarczo - politycznych. Globalizacja nie ogranicza się jedynie do sfery ekonomicznej, lecz dotyczy także sfery politycznej, militarnej, społecznej, kulturowej czy środowiskowej.

Zjawiska związane z globalizacją.

TERMIN	ZNACZENIE
Internacjonalizacja	Intensyfikacja relacji pomiędzy suwerennymi państwami.
Liberalizacja	Wprowadzenie otwartej gospodarki światowej poprzez znoszenie restrykcji stosowanych przez rządy wobec przepływu przez granice czynników produkcji.
Modernizacja	Rozprzestrzenianie się zachodnich modeli systemu politycznego, produkcji, edukacji i opieki zdrowotnej.
Uniwersalizacja	Zwiększanie zasięgu oddziaływania poprzez rozprzestrzenianie się towarów, idei, wynalazków i doświadczeń do wszystkich zakątków świata.
Homogenizacja	Wspieranie odmienności przez podobieństwa, niwelowanie czynników różnicujących, upowszechnienie się podobnych produktów, usług, zachowań, cen, płac i stóp procentowych..
Hybrydyzacja	Asymilacja do kultur lokalnych pewnych elementów właściwych kulturze globalnej: wzrost synkretyzmu kultur lokalnych.
Delokalizacja	Odkrywanie działalności gospodarczej od lokalnego kontekstu społecznego i kulturowego, przenoszenie zakładów na obszary o niższych kosztach produkcji.
Glokalizacja	Globalna produkcja dóbr materialnych i niematerialnych dostosowanych do wymagań rynków lokalnych.
Deterytorializacja	Spadek znaczenia terytorium i przestrzeni geograficznej, organizowanie przestrzeni według nowych kryteriów (reterytorializacja).
Denacjonalizacja	Instytucje o charakterze narodowym tracą na znaczeniu wobec instytucji międzynarodowych i subnarodowych.
Metropolizacja	Wzrost znaczenia miast jako centrów finansowych i ponadnarodowej przestrzeni ekspansji kapitału.
Detradycjonalizacja	Zanik tradycyjnych wartości grupowych, zobowiązań, sposobów postępowania, oczekiwań, osłabienie kontroli społecznej.
Westernizacja	Rozprzestrzenianie się zachodnich wartości, wzorów kulturowych i stylów życia kosztem kultury rodzimej, zanik folkloryzacji.

Edmund Wnuk - Lipiński wyróżnia cztery główne areny globalizacji:

- ekonomiczną- zdominowana przez idee neoliberalne, postulujące otwarcie i deregulację rynków narodowych. W tej sferze dobro wspólne określone w skali globalnej stoi w opozycji do dobra wspólnego zdefiniowanego w skali narodowej,

- polityczną,

- kulturową,

- zorganizowanej przestępczości.

Badacze analizujący proces globalizacji doszukują się jakościowej zmiany systemu międzynarodowego , określając go mianem systemu postwestfalskiego, polityką postmiędzynarodową, zmianą międzysystemową, czy też rewoltą przeciwko prerogatywom westfalskiego państwa. Twierdzą, że proces globalizacji spycha na dalszy plan terytorium państwa jako czynnik decydujący o przebiegu współczesnych zjawisk społecznych, gospodarczych i kulturowych.

60. Szkoła Angielska i pojęcie „społeczności międzynarodowej”

W końcu lat pięćdziesiątych utworzony została Brytyjski Komitet Teorii Stosunków Międzynarodowych, który formalnie działał do 1985 r. Zamiarem przedstawicieli Szkoły (Hedley Bull, Martin Wight, Adam Wilson) było stworzenie trzeciego, konkurencyjnego wobec realizmu i liberalizmu, nurtu. Odwoływała się m.in. do osiągnięć A. Toynbee i Ferdinanda Tönniesa (pojęcia Gemeinschaft, wspólnoty, która podkreśla więzy wspólnej kultury i tradycji oraz Gesellschaft, społeczności, gdzie członkowie związani są więziami arbitralnymi, normami). W swej analizie rzeczywistości międzynarodowej jeden z jej przedstawicieli, H. Bull, zwracał uwagę na rozróżnienie panującej anarchii politycznej od anarchii prawnej. Mimo takich różnic, Szkoła Angielska w dużym stopniu była inspirowana myślą realistyczną. Duży wpływ wywarli konstruktywiści (dla części z nich Szkoła Angielska to zresztą konstruktywizm).

Zasadniczym pojęciem funkcjonującym w Szkole Angielskiej jest kategoria społeczności międzynarodowej (to ona stanowi zasadniczą wartość różnicującą). W „luźnym” systemie międzynarodowym państwa kierują się własnym interesem, jednak w przypadku kiedy zostaną powiązane siecią norm i powiązań mogą wytworzyć społeczność międzynarodową, w której brane są pod uwagę interesy innych aktorów stosunków międzynarodowych. Przedstawiciel racjonalizmu, H. Bull wprowadza rozróżnienie „systemu państw” (lub „systemu międzynarodowego”), który „składa się z trzech lub więcej państw, które posiadają wystarczającą liczbę kontaktów między sobą oraz wystarczający wpływ na swoje decyzje, co sprawia, że zaczynają się zachowywać - przynajmniej w jakimś stopniu - jako część całości”. Natomiast ze „społecznością państw” mamy do czynienia, kiedy „grupa państw, świadomych tego, że mają wspólne wartości i interesy, tworzy społeczność w takim sensie, że czują się związane przez wspólny zespół reguł w swoich relacjach z innymi państwami oraz udział we wspólnych instytucjach”. Znane instytucje społeczności międzynarodowej, to: równowaga sił, dyplomacja, prawo międzynarodowe, organizacje międzynarodowe. We współczesnych stosunkach międzynarodowych należy wspomnieć o takich instytucjach jak (Czaputowicz za Barrym Buzanem, s. 268): suwerenność (Zgromadzenie Ogólne ONZ), terytorialność (operacja pokojowa w Syrii), dyplomacja (ambasady, konferencje), zarządzanie mocarstw (RB ONZ), rynek (GATT/WTO, MFN, IBRD, IMF), czy nadzorowanie środowiska (Kopenhaga).

61. Konstruktywizm i pojęcie tożsamości

Konstruktywizm bywa określany trzecią (czwartą) konkurencyjną grupą teorii stosunków międzynarodowych. Jest to spojrzenie niematerialistyczne, skupiające swoją uwagę na ideach: zwłaszcza pojęciu tożsamości i kulturze. Ernst Haas wyodrębnia trzy spojrzenia, szkoły w ramach konstruktywizmu: szkołę systemową (Alexander Wendt, David Dessler) w której interesy są konsekwencją tożsamości aktorów, a ich tożsamość uwarunkowana jest sprawowaną funkcją w systemie; szkoła „norm i kultury” (Friedrich Kratochwil, John Meyer) zakłada, że interesy są rezultatem szeroko pojętych uwarunkowań kulturowych, determinują one zbiorowe wybory; natomiast szkoła „miękkiego racjonalizmu” (Peter Katzenstein, Emanuel Adler, Peter Haas) uważa, że interesy polityczne zależą od sposobu rozumienia politycznej przyczynowości.

Konstruktywizm zwraca więc przede wszystkim uwagę na wartości i idee, które modyfikują racjonalne wybory i przesłanki działania. Tożsamość można określić jako funkcję (wypadkową) kultury, tradycji, historii i religii, może być także efektem świadomego oddziaływania, kształcenia i pracy. Świadomość i tożsamość mają wpływ (a nawet warunkują) wybory. Rzeczywistość międzynarodowa ma charakter społeczny. Instytucje są relatywnie stałym układem, są strukturą tożsamości i interesów.

Konstruktywizm amerykański ma charakter konwencjonalny, bliższy jest pozytywistycznemu podejściu do badań, natomiast panujący w Europie konstruktywizm krytyczny odrzuca taki rodzaj wyjaśnienia - postmodernistyczny zarzut niemożliwości oddzielenia obserwatora od aktora).

62. Feminizm

Feminizm - jako taki - wychodzi z rozróżnienia pojęć płci biologicznej (sex) i płci w znaczeniu kulturowym (gender). Feminizm w teorii stosunków międzynarodowych nie jest kierunkiem jednolitym, wyróżnić można feminizm liberalny, marksistowski, socjalistyczny. Dla feminizmu postmodernistycznego płeć kulturowa ma charakter subiektywny, płynny. Wspomina się o feminizmie kosmopolitycznym, różnicy, czy jak Rian Voet - feminizm humanistyczny, geocentryczny, dekonstrukcjonistyczny i inne. Za najbardziej naukowy uznać należy „feministyczne stanowisko” - instytucje i ideologie patriarchalne są wrogie kobiecie, a ogląd rzeczywistości zależy od płci, rasy, klasy społecznej i grupy etnicznej. Cynthia Enloe w książce Bananas, Beaches and Bases pyta „gdzie są kobiety?” i odpowiada, iż pełnią rolę taniej siły roboczej, są żonami dyplomatów i prostytutkami w okolicach amerykańskich baz wojskowych.

63. Teorie krytyczne

Korzystają z dorobku Szkoły Frankfurckiej (Adorno, Marcuse, Habermas). Stosują hermeneutykę, krytykując metodologiczną zasadę przyczynowości - działanie wynika z samej zasady prowadzącej do działania. Opierają się na dyskursie; kluczem do interpretacji jest język. Za Habermasem możemy powiedzieć o dwóch poziomach racjonalności: instrumentalnej (gdzie decyduje kryterium skutku) i komunikacyjnym (kryterium konsensusu). Robert Cox czy Andrew Linklater twierdzą, że obecnie istniejący system społeczny nie jest czymś stałym i może podlegać działaniom „naprawczym”, mają więc te teorie charakter normatywny.

64. Postmodernizm

Postmodernistyczne teorie stosunków międzynarodowych inspirowali postmodernistyczni filozofowie, Michel Foucault i Jacques Derrida. Postmodernizm skupia się na języku, tekście, który należy poddać interpretacji. Kategoria „tekstualności” mów, że należy czytać „ukryte” znaczenia w tekście; „intertekstualność” wskazuje, że każdy tekst jest jakąś reakcją na poprzednie teksty; „dyskurs” dotyczy szukania „domykania” znaczeń w rozmowie i tekstach. Tekst najpierw musi ulec „dekonstrukcji”, by móc odczytać jego prawdziwe znaczenie.

Instytucje wartości

Kultura

polityka

Siła zapłata

Sankcje łapówka

kooptacja

Ustanowienie atrakcyjność

agend

Przymus zachęta

Hard power soft power

rozkaz

Spektrum zachowań

Najczęstsze zasoby

---