Dewiacje - wybrane teorie

W społeczeństwach mamy do czynienia z walką pomiędzy mechanizmami kontroli społecznej a społecznymi skłonnościami do dewiacji. J.H. Turner określa dewiację jako zachowanie, które łamie ogólnie przyjęte normy. Wśród teorii dewiacji wyróżnia on teorie powstałe w ramach funkcjonalizmu (R. Merton), teorii konfliktu (R. Quinney i A.T. Turk, chociaż można byłoby tutaj również wymie­nić teorię podkultur dewiacyjnych A. Cohena), interakcjonistów (E. Lemert, E.H. Sutherland), ujęcia utylitarystycznego (T. Hirschi).

1. Teoria anomii R. Mertona

Przedstawienie teorii dewiacji rozpoczniemy od funkcjonalistycznego ujęcia autorstwa Roberta Mertona. Jest to jedna z najbar­dziej znanych teorii, co więcej — jest ona uważana za szczególnie cenną, gdyż ma charakter czysto socjologiczny. Nosi ona nazwę teo­rii anomii lub teorii napięcia motywacyjnego. A. Siemaszko zalicza teorię R. Mertona do grupy teorii etiologicznych, to znaczy takich, w których głównym problemem jest kwestia przyczyn zachowań dewiacyjnych (dlaczego ludzie naruszają normy społeczne). Bliżej zaś zalicza ją do kierunku strukturalnego, upatrującego źródeł za­chowań dewiacyjnych w strukturze społecznej.

Punktem wyjścia teorii R. Mertona jest twierdzenie, iż zarów­no zachowania konformistyczne, jak i dewiacyjne są normalnym sposobem adaptacji jednostki do struktury społeczno-kulturowej. Dewiacja jest normalną reakcją na pewną sytuacje społeczną. Wyja­śnienia wymaga na początku użyte wyżej pojęcie struktury społecz­no-kulturowej. Należy rozbić ją na dwa człony. Posłużymy się dla ich wyjaśnienia słowami samego R. Mertona. Struktura społeczna to „zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikła­ni są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy". Każdy z nas w tej strukturze zajmuje określone, wyższe bądź niższe, miej­sce. Struktura kulturowa to „zespół kierujących zachowaniami war­tości normatywnych wspólnych członkom określonego społeczeń­stwa lub grupy". Najważniejszymi elementami struktury kulturowej są cele, czyli rzeczy, o które warto się starać, np. pieniądze, wykształ­cenie, popularność, władza, ale również zbawienie, pokój, oraz środ­ki — które służą do realizacji kulturowo określonych celów.

Jeżeli społeczeństwo jest właściwie zorganizowane, to istnieje harmonia pomiędzy kulturowo wyznaczonymi celami a środkami służącymi do ich realizacji. Jeżeli nie ma takiej harmonii, to społe­czeństwo może doznać stanu anomii, to znaczny takiego, w którym następuje załamanie struktury kulturowej, czyli istnieje silna rozbież­ność między normami i celami kulturowymi a uznanymi społecznie możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami. Jest to wiec konflikt między strukturą społeczną a strukturą kultu­rową, a w ramach struktury kulturowej — między celami a zinsty­tucjonalizowanymi środkami ich realizacji.

Do sytuacji anomii jednostki przystosowują się w bardzo róż­norodny sposób, przy czym jest to uzależnione od ich miejsca w struk­turze społecznej. Merton wyróżnia pięć rodzajów adaptacji, z któ­rych cztery mają charakter dewiacyjny.

Konformizm — nie ma charakteru dewiacyjnego, gdyż pole­ga zarówno na akceptacji celów kulturowych wyznaczanych przez społeczeństwo, jak i zinstytucjonalizowanych środków do realizacji tych celów. Dzięki temu, że ten rodzaj przystosowania społeczeń­stwa zdezintegrowanego do sytuacji jest najczęstszy — system ten może funkcjonować. Konformiści to ludzie, którzy przestrzegają re­guł gry. Przyswajają cele kulturowe i godzą się je realizować przy pomocy legalnych środków.

Pierwszym typem adaptacji o charakterze dewiacyjnym jest innowacja. Polega ona na dążeniu do celów usankcjonowanych kul­turowo przy wykorzystaniu środków instytucjonalnie zakazanych, nielegalnych. Jednostka internalizuje cele, które społeczeństwo każe osiągać, nie internalizując sposobów ich realizacji. Osoba prezentu­jąca taki rodzaj przystosowania wykorzystuje środki zabronione, choć często równie skuteczne. Innowacja ma miejsce nie tylko w niższych warstwach społecznych, ale również w wyższych, tyle że tego rodzaju przestępców („w białych kołnierzykach") trudniej jest ukarać. Jak zauważa A. Siemaszko, tendencjom innowacyjnym sprzyja egalitar­na ideologia sukcesu, kiedy na przykład nawołuje się do bogacenia, zakładania własnych firm, w taki sposób, jakby to zależało wyłącz­nie od woli, odwagi i zaradności, a nie było kwestią pieniędzy, przy­najmniej na etapie początkowym.

Rytualizm — to rodzaj adaptacji cechującej ludzi ostrożnych, dla których ważniejsze jest bezpieczeństwo i spokój niż osiąganie celów, na które społeczeństwo kładzie nacisk. Cele te są przez rytualistów odrzucane, jednakże akceptują oni instytucjonalne środki ich realizacji. Tak więc napięcie między celami a środkami jest rozłado­wywane w ten sposób, że rytualista pozostaje wierny społecznym wzorcom zachowania kosztem obniżenia własnych ambicji. Ten ro­dzaj przystosowania ma często miejsce w strukturach biurokratycz­nych, wśród warslw niższych-średnich.

Wycofanie — polega na odrzuceniu celów kulturowych i zin­stytucjonalizowanych środków ich realizacji. Osoby, które przyjmu­ją ten rodzaj adaptacji są jedynie formalnie członkami społeczeństwa — z góry rezygnują z reguł gry. Jest to bardzo niebezpieczny rodzaj przystosowania, najbardziej potępiany społecznie. Społeczeństwo nie lubi włóczęgów, alkoholików, narkomanów, psychotyków, którzy nie akceptują ani wartości, ani norm, czyli odrzucają oba elementy sys­temu kulturowego.

Wreszcie ostatni rodzaj przystosowania, określany jako bunt, tym różni się od wycofania, że w miejsce kulturowo wyznaczonych celów i zinstytucjonalizowanych środków do ich realizacji proponu­je nowe, przyniesione ze sobą cele i normy. Bunt ma charakter zor­ganizowany. Ludzie, którzy przyjmują ten rodzaj adaptacji to ci, któ­rzy na nowo wyłaniają się w ramach zastanego systemu, który nie daje im szans realizacji własnych aspiracji. Zmiana jakiej dokonu­ją dotyczy nie tylko elementów struktury kulturowej, ale również społecznej.

Teoria R. Mertona przyczyniła się w sposób szczególny do wyjaśniania związków pomiędzy strukturą kulturową i społeczną a zachowaniami dewiacyjnymi. Pod tym względem nie ma sobie równej.

2. Teoria podkultur dewiacyjnych A. Cohena

Wśród teorii etiologicznych na uwagę zasługuje teoria podkultur dewiacyjnych A. Cohena jako jedna z teorii podkultur. Zali­czona ona została do wymienianych przez J.H. Turnera teorii kon­fliktu, gdyż zawiera ona w sobie tezę, iż osoby należące do klas niż­szych nie mają takiego samego dostępu do środków zapewniających sukces, jak osoby, które wywodzą się z klas wyższych.

Założenia teorii A. Cohena zostały przez niego przedstawio­ne w wydanej w 1955 r. pracy Delinquent Boys (Przestępczość nielet­nich). Zawarł on w niej zarówno ogólną teorię podkultur, jak też teo­rię młodzieżowych podkultur przestępczych. A. Cohen wprawdzie nie prowadził badań empirycznych, ale był dyrektorem zakładu dla nieletnich, stąd jego teoria nie wyrosła jedynie z teoretycznej refleksji, ale opierała się na własnych, codziennych obserwacjach. Jak sam głosił, chciał odpowiedzieć na pytanie, dlaczego określony rodzaj podkultury pojawia się w pewnych częściach społeczeństwa.

A. Cohen na wstępie wyszedł od tezy, iż kultura amerykań­ska, mimo deklaracji ojej pluralizmie, jest w swej istocie kulturą warstw średnich. Podobnie jest w większości współczesnych społeczeństw, stąd teorię tę można przenieść również na bardziej uniwer­salny grunt innych niż amerykańskie społeczeństw.

Kultura klasy średniej różni się pod wieloma względami od kultury klasy niższej. Kryteriami statusu tej pierwszej jest ambicja, indywidualna odpo­wiedzialność, szacunek dla osiągnięć, umiejętność rezygnowania z natychmiastowych gratyfikacji, racjonalność, świadome kształtowa­nie wyglądu zewnętrznego i dobrych manier, kontrola agresji i niesto­sownie przemocy, aktywny wypoczynek i poszanowanie własności.

Młodzież klas niższych w walce o status jest w gorszej sytua­cji od młodzieży klas średnich. Co więcej, zdaje sobie sprawę, że w konfrontacji z młodzieżą klas średnich wypada gorzej. W szcze­gólności nie jest przygotowana do rezygnacji z natychmiastowej gra­tyfikacji na rzecz przyszłych sukcesów. Ma świadomość, że niektóre grupy społeczne są dyskryminowane i nie mają równych szans w dą­żeniu do osiągnięcia celów uważanych za społecznie pożądane.

W ten sposób dochodzi jednocześnie do współistnienia i konfliktu odmien­nych systemów wartości — tego, którego młodzież uczy się w szkole i w znacznym stopniu internalizuje i tego wyniesionego z rodziny. Młodzież klas niższych również chce się bogacić, osiągnąć wyższą pozycję społeczną, ale wychowanie w domu utrudnia jej przystoso­wanie i osiągnięcie tychże celów.

A. Cohen pisze o trzech sposobach rozwiązania problemu przystosowania:

1. jedni (nazywa ich „chłopcami z college'u"), w pełni internalizując wartości warstw średnich, nie zważając na trudności po­dejmują wyzwanie i porzucają dotychczasowy sposób życia na rzecz edukacji i standardów klasy średniej;

2. drudzy („chłopcy z rogu ulicy") świadomi ograniczeń nie po­dejmują wyzwania, lecz konsekwentnie stają w obronie warto­ści klas niższych. Decydują się legalnie osiągać to co najlepsze, ale w ramach stylu życia swojej klasy;

3. trzeci typ („chłopcy z gangu") mając poczucie zablokowania awansu przy rozbudowanych aspiracjach rozwiązuje problem za pomocą reakcji pozorowanej, która polega na odwróceniu wartości warstw średnich i zachowaniu będącym antytezą norm obowiązujących w kulturze dominującej.

Z powyższego wynika, że nie cała młodzież z klas niższych będzie należała do podkultur dewiacyjnych. Na tej jednak ostatniej z wymienionych kategorii A. Cohen skupia uwagę. Wskazuje na na­stępujące cechy charakterystyczne młodzieżowej podkultury dewia­cyjnej:

1. bezcelowość (nonutylitaryzm) jako zaprzeczenie racjonalności i utylitaryzmu klasy średniej. Przestępstwa popełniane są bo­wiem często dla samego przestępstwa, a nie tylko w celu osią­gnięcia korzyści majątkowej. Częściej powodem jest chęć zaba­wienia się czy osiągnięcia satysfakcji z dokonania przestępstwa;

2. złośliwość — jest cechą, która przejawia się wobec rówieśników, nauczycieli, a nawet innych gangów. Polega ona na doznawa­niu przyjemności z tego, że komuś innemu robi się przykrość czy krzywdę;

3. negatywizm — polega na generalnym odwróceniu wartości kla­sy średniej, tylko dlatego, że ona je wyznaje. Następuje nega­tywna polaryzacja wartości. Pewne formy zachowania są uzna­wane za dobre, np. kradzież, przemoc, tylko dlatego, że według standardów klasy średniej są uważane za złe;

4. życie dniem dzisiejszym, bez planów na przyszłość, bez orga­nizacji; nietolerancja wobec innych grup społecznych (również rodziny), zaborczość wobec własnych członków, autonomiczność, uniwersalność działalności (wspólne spędzanie czasu nie tylko w czasie popełniania przestępstw).

A. Siemaszko dokonując krytycznej analizy teorii dewiacji A. Cohena podkreśla, iż wprawdzie jego ogólna teoria podkultur, pomimo wielu braków, zasługuje na uwagę, jednak wiele zastrze­żeń budzi część szczegółowa, odnosząca się do młodzieżowych pod­kultur dewiacyjnych. Główny zarzut dotyczy samego założenia, że młodzież z warstw niższych jest przesiąknięta systemem wartości warstw średnich.

3. Teoria dewiacji E. Lemerta

Przedstawiając stosunek do dewiacji autorów, których zaliczyć można do tak zwanych interakcjonistów, uznających że zachowanie jednostek kształtuje się przez zachowanie innych ludzi, skupimy się na teoriach dewiacji E. Lemerta i E.H. Sutherlanda. Według nich, je­śli ci „inni" czyjeś zachowanie uznają za dewiacyjne, to takiej osobie przyznaje się status dewianta.

Główne założenia swojej teorii E. Lemert przedstawił w pra­cy Social Pathology (Patologia społeczna), wydanej w roku 1951. Wy­szedł on z założenia, że nie jest tak, jak dotychczas sądzono, iż za­chowanie dewiacyjne rodzi potrzebę kontroli społecznej lub jest wynikiem jej załamania. Przeciwnie — to kontrola społeczna jest przyczyną dewiacji.

Według E. Lemerta, zachowanie polegające na odstępstwie od norm społecznych nie stanowi dewiacji. Dochodzi do niej dopiero wtedy, gdy ma miejsce reakcja społeczna. Wypada zaznaczyć, że sam E. Lemert wzbraniał się przed tym, aby jego teo­rię zaliczać do teorii naznaczania społecznego (stygmatyzacji czy reakcji społecznej), Zachowania dewiacyjne (co nie przystaje do naszych, przy­najmniej potocznych wyobrażeń o tym, co jest dewiacją) mogą, we­dług E. Lemerta, polegać zarówno na tym, iż odbiegają od norm społecznych w sposób pożądany i ceniony (np. zachowania znanych osób z kręgu kultury, nauki, sztuki czy sportu), jak i na tym, że spo­tykają się z negatywną reakcją społeczną (zachowania alkoholików, przestępców). Te ostatnie nazywa E. Lemert socjopatycznymi.

E. Lemert wyróżnia dwa rodzaje dewiacji: pierwotną i wtórną.

Dewiacja pierwotna to zachowanie odbiegające od norm, ale nie napotykające reakcji społecznych. Analizując mechanizmy, któ­re prowadzą do popełniania przestępstw E. Lemert wskazuje na sze­reg powodujących je czynników, takich jak czynniki społeczne, kul­turowe, psychologiczne, fizjologiczne. Ten rodzaj dewiacji nie jest jed­nak według E. Lemerta pierwszoplanowy. Ma jedynie marginesowy wpływ na strukturę psychiczną jednostki. Przez sam fakt popełnie­nia przestępstwa, np. kradzieży, zabójstwa, oszustwa, człowiek „nor­malny" nie staje się dewiantem. Dzieje się tak dopiero w wyniku procesu interakcji, prowadzącego do dewiacji wtórnej. Rozpoczyna się ona z chwilą społecznej reakcji na zachowanie przekraczające normy — poczynając od wszczęcia postępowania przeciwko sprawcy i poddania go aktom „degradacji" (np. pobranie odcisków palców, sfotografowanie itp.). Następnie dochodzi do wymierzenia sprawcy sankcji społecznych. To rodzi dalsze dewiacje pierwotne, a one z ko­lei jeszcze silniejsze sankcje i odrzucenie. Potem dochodzi do dalszych dewiacji, co jest często połączone z wrogością i urazą wobec osób wymierzających karę. W społeczeństwie zaś narasta coraz większa niechęć do dewianta, staje się ono coraz mniej wobec niego toleran­cyjne. Ten zaś utrwala zachowania dewiacyjne i przyjmuje status spo­łecznego dewianta. Ten ciąg reakcji sprawia bowiem, że ludzie za­czynają zachowywać się tak, jak to wynika z przyczepionych im ety­kiet i starają się przystosować do wyznaczonej im roli dewianta.

Dewiacja wtórna powodowana jest zatem, według E. Lemer­ta, reakcją ze strony społeczeństwa, polegającą na dezaprobacie, de­gradacji i izolacji osoby przekraczającej normy. Końcowym etapem opisywanego procesu jest przyłączenie się dewianta do grupy ludzi podobnych do niego a więc do grupy dewiacyjnej. Jest to szczególnie ważne dla tych form dewiacji, które dla swojego pobudzania wy­magają środków dostarczanych przez innych, takich jak prostytucja czy hazard.

4. Teoria zróżnicowanych powiązań E.H. Sutherlanda

Kolejna teoria zosta­ła opracowana przez Edwina H. Sutherlanda. Według J.H. Turnera, autor tej teorii „przepuszcza" dewiację przez procesy interakcji i so­cjalizacji. Nazywana jest ona teorią zróżnicowanych powiązań. Teoria ta została przedstawiona najpierw w podręczniku z roku 1939, potem w jego wersji z 1947 r. Principles of Cryminology (Zasady kryminologii) oraz w pracy White Collar Crime (Przestępczość białych kołnierzyków).

Według E.H. Sutherlanda, jednostka dochodzi do zachowania przestępczego na skutek określonego procesu. Dla wyjaśnienia isto­ty tego procesu sformułował on dziewięć następujących twierdzeń.

1. „Zachowanie przestępcze jest wyuczone". Twierdzenie to oznacza, iż człowiek nie ma żadnych naturalnych, wrodzonych skłon­ności do przestępstwa. Jednostka, która się nie uczy przestępczości sama zachowania przestępczego nie wymyśli. Musi się go dopiero nauczyć.

2. „Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania". To twier­dzenie tłumaczy dlaczego J.H. Turner zalicza E.H. Sutherlanda do interakcjonistów. W twierdzeniu tym można odnaleźć wpływy M.G. Meada i Ch.H. Cooley'a na autora omawianej teorii. Procesy komunikowania, dzięki którym następuje interakcja między ludźmi, a przez to uczenie się przestępczości, następują albo w postaci zwer­balizowanej, albo za pomocą gestów.

3. „Główna część procesu uczenia się zachowania przestęp­czego zachodzi w obrębie grup pierwotnych". To właśnie te grupy — rodzina, sąsiedzi, rówieśnicy, są głównym nośnikiem wzorów zachowania, także tych nonkonformistycznych. Stąd wniosek, że środki masowego przekazu, według tej teorii, nie odgrywają takiej roli w kształtowaniu przestępczości, jaką się im (zwłaszcza telewi­zji) przypisuje. E.H. Sutherland podkreślał jednak, że mogą one od­działywać niejako pośrednio — jako „potencjał", do którego wcho­dzą wzory zachowań znanych jednostce, ale aktualizujące się dopiero w toku bezpośrednich oddziaływań w grupie pierwotnej.

4. „Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw — czasami skomplikowane, cza­sami zaś bardzo proste — jak i konkretne kierunki motywacji, dą­żeń, racjonalizacji i postaw". E.H. Sutherland bardziej niż do tech­nik przestępstwa przywiązuje wagę do uczenia się nonkonformi­stycznych postaw.

5. „Uczenie się konkretnych motywacji i dążeń jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja ich naruszaniu". W zależności od danej społeczności mamy do czynienia z osobami, które uważają, że norm prawnych należy przestrzegać oraz takimi, które sprzyjają ich naruszaniu. Na przykładzie społeczeństwa amerykańskiego E.H. Sutherland za­uważa, iż te sposoby definiowania prawa są przemieszane, stąd mamy do czynienia z konfliktem kultur. Wobec tego kultura prze­stępcza jest równie rzeczywista jak kultura postępowania zgodnego z prawem.

6. „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji (określeń) sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzy­jającymi naruszaniu prawa". Jest to twierdzenie o zróżnicowanych powiązaniach, stanowiące główny punkt teorii E.H. Sutherlanda. Oznacza ono, że jednostki zostają przestępcami na skutek przewagi kontaktów z wzorami przestępczymi nad kontaktami z wzorami nie-przestępcznymi. Powiązanie o charakterze neutralnym nie ma wpły­wu na genezę zachowania przestępczego.

7. „Zróżnicowane powiązania mogą różnić się częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością". Wymienione róż­nice dotyczą zarówno powiązań z zachowaniem przestępczym, jak i nieprzestępczym. Sama liczba powiązań z zachowaniami przestęp­czymi lub nieprzestępczymi nie jest decydująca dla powstania nad­wyżki jednych nad drugimi. Równie ważny jest czas ich trwania, uprzedniość czy intensywność. Im częstszy kontakt z wzorami za­chowań przestępczych, im są one dłuższe, im wcześniejsze i bardziej intensywne, tym wyższe jest prawdopodobieństwo dewiacji.

8. „Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powią­zanie z wzorami zachowań przestępczych i nieprzestępczych obej­muje te same mechanizmy, co każde inne uczenie się". Poprzez po­wyższe twierdzenie E.H. Sutherland chciał powiedzieć, iż proces ten nie ogranicza się do naśladownictwa. Jednakże bliżej nie wyjaśnia, jakie mechanizmy składają się na ten proces.

9. „Chociaż zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go nimi wyjaśnić, gdyż zachowanie nieprzestępcze jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości". Ge­nezy zachowań przestępczych nie da się wyjaśnić za pomocą wskazania na dążenia i wartości, jakie ludzie chcą osiągnąć, gdyż są one wspólne dla zachowań konformistycznych i przestępczych. Jeśli motywem postępowania człowieka jest chęć zdobycia bogactwa, to może on to czynić zarówno za pomocą uczciwej pracy, jak też napa­dając na konwoje przewożące pieniądze. Motyw jest wspólny, ale różne środki działania.

Warto zauważyć, że przedstawiona wyżej, w postaci dziewię­ciu twierdzeń, teoria E.H. Sutherlanda zakłada, iż nie da się wyja­śnić przestępczości jako zjawiska masowego bez poznania zachowań przestępczych jednostki, skoro rozmiary przestępczości to suma prze­stępstw popełnianych przez jednostki w danej grupie. E.H. Suther-land twierdził również, że wzrost przestępczości wiąże się z dezor­ganizacją społeczną, czyli geneza przestępczości tkwi w złej organi­zacji społecznej.

Teoria zróżnicowanych powiązań odegrała ogromną rolę w kształtowaniu się podejścia socjologicznego do problematyki prze­stępczości i jest uwieńczeniem dokonań tzw. szkoły chicagowskiej. Wprawdzie nie została ona bezpośrednio wyprowadzona z badań empirycznych, ale była poddawana próbom weryfikacji, które w znacznym stopniu potwierdziły jej twierdzenia.

5. Teoria dewiacji T. Hirshy'ego

Wreszcie na zakończenie przedstawiania teorii dewiacji zosta­ną omówione te, które reprezentują tzw. kierunek kontroli społecz­nej. Do najwybitniejszych jego przedstawicieli zaliczyć należy E. Durkheima, którego teoria anomii została już wcześniej omówiona oraz Travisa Hirschiego i jego teorię, której założenia zostaną niżej zapre­zentowane. J.H. Turner zalicza tę teorię do ujęć utylitarystycznych, w skład których wchodzi właśnie teoria kontroli społecznej, ujmują­ca proces dewiacji w kategoriach racjonalnego wyboru.

Generalnie teoria ta stawia sobie pytanie o przyczyny, dla któ­rych ludzie, zdając sobie sprawę, że zachowania dewiacyjne mogą przynosić pożytki, powstrzymują się od nich i postępują zgodnie z prawem. Czyli inaczej, dlaczego nieprzestępcy nie popełniają prze­stępstw, choćby mieli ku temu naturalne powody.

Teoria T. Hirschiego została przedstawiona w jego książce pod tytułem Causes of Delinquency (Przyczyny przestępczości nieletnich). Twierdzenia w niej zawarte oparte zostały z jednej strony na anali­zie teoretycznej, z drugiej zaś — na wynikach badań empirycznych, które prowadzone były z grupą 4077 uczniów średnich szkół w San Francisco.

Teoria ta uważana jest za posiadającą zdecydowanie socjologiczny charakter. U jej podstaw leży, zawarte na początku wy­mienionej pracy, twierdzenie, iż: „Jednostka może dokonywać czy­nów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane". Kiedy te więzi zostaną zerwane lub w znacznym stopniu osłabione, ulega ona swoim naturalnym skłonnościom do zachowań dewiacyjnych. T. Hirschi wyróżnia cztery składniki więzi jednostki ze społeczeństwem:

1. przywiązanie;

2. zaangażowanie;

3. zaabsorbowanie;

4. przekonanie.

Ad 1) Powstaje pytanie, do kogo lub do czego to przywiąza­nie można odnosić? T. Hirschi odpowiada, iż jest to przywiązanie, a więc emocjonalny związek z otoczeniem. Im mocniejsze jest bowiem przywiązanie do rodziny, przyjaciół, rówieśników, tym mniejsze prawdopodobieństwo przestępstwa. Z założenia to otoczenie jest oto­czeniem konformistycznym, a więc w jego skład wchodzą osoby, które przestrzegają norm. Przywiązanie jest socjologicznym odpo­wiednikiem sumienia, jest to kontrola wewnętrzna, ale określana stopniem powiązania jednostki z otoczeniem.

Ad 2) Chodzi tutaj o zaangażowanie w działalność zgodną z normami. Jest to racjonalny składnik więzi jednostki ze społeczeń­stwem — socjologiczny odpowiednik rozsądku. Powstrzymywanie się od dewiacji wynika bowiem z chłodego rachunku, z kalkulacji zysków i strat, gdyż postępowanie zgodne z porządkiem konformi­stycznym musi się opłacać. Jeśli człowiek zaangażował się w jakąś sferę działalności konformistycznej, to żal mu będzie, naruszając normy, narazić się na utratę wszystkiego, co dotąd zdobył. Zacho­wanie takich dóbr jak prestiż, pozycja zawodowa, szacunek innych jest cenniejsze niż danie upustu naturalnym skłonnościom do dewia­cji. T. Hirschi ustalił, że im wyższy jest poziom ludzkich aspiracji, tym prawdopodobieństwo dewiacji maleje. Natomiast im ludzie ma­ją mniej do stracenia (osoby o niskim statusie, upośledzone war­stwy społeczne), tym większe prawdopodobieństwo zachowań de­wiacyjnych.

Ad 3) Wyróżniając ten składnik więzi T. Hirschi zauważa, iż znamieniem człowieka współczesnego jest chroniczny brak czasu. Jest on w swoich działaniach ograniczony czasem i możliwościami swojego organizmu. Człowiek zaabsorbowany działalnością zgod­ną z normainii (wciągnięty w działalność konformistyczną), mający do wypełnienia szereg obowiązków rodzinnych, zawodowych, za­jęty sportem, rozrywkami, nie ma czasu ani sposobności do zachowań dewiacyjnych.

Wielu ludzi prowadzi życie określane jako „cno­tliwe" właśnie z powodu braku innych możliwości. Stąd odpowied­nie wypełnienie czasu młodzieży daje, według tej teorii, większe szan­sę na to, że nie wejdzie ona na drogę zachowań dewiacyjnych.

Ad 4) Ostatnim elementem więzi jednostki ze społeczeństwem jest przekonanie, że obowiązujące normy społeczne są wiążące. Ten element prowadzi do wniosku, że im człowiek jest mniej przekona­ny o konieczności przestrzegania norm, tym większe prawdopodo­bieństwo przestępstwa. Przekonanie o wiążącym charakterze norm podzielają według T. Hirschiego niemal wszyscy ludzie, tyle że jed­ni bardziej, inni mniej. Słaba wiara w porządek konformistyczny jest czynnikiem dewiacyjnogennym.

Omówione wyżej cztery elementy są ze sobą ściśle powiąza­ne. Im mocniejszy jest związek jednostki ze społeczeństwem poprzez jeden rodzaj więzi, tym mocniejsze są pozostałe.

kryminologia klasyczna

1. rozwinęła się w drugiej połowie XVIII wieku i na początku XIX wieku, jej głównymi przedstawicielami byli Cesare Beccaria, Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Anzelm Feuerbach

2. opierała się ona na założeniu, ze każdy człowiek, w tym przestępca jest jednostką racjonalną, czyli w sposób świadomy wybierającą pomiędzy alternatywnymi sposobami zachowania się; jest on także jednostką wolną i dysponuje wolną wolą; opiera się ona także na indeterministycznej koncepcji człowieka, która zakłada, że przestępca to jednostka normalna, niczym nie różniąca od pozostałych ludzi, która w sposób świadomy wybiera zło; powoduje to, że każdy człowiek jest potencjalnym przestępcą;

3. kolejnym elementem była absolutna koncepcja kary, która ma wymiar etyczny i sprowadza się do tego, że kara ma być sprawiedliwą odpłatą za wyrządzone zło; konsekwencją tego założenia była koncepcja prawa karnego czynu - podstawą odpowiedzialności karnej ma być popełniony czyn;

4. człowiek nie tylko jest zdolny, ale nawet skłonny do popełniania przestępstw - człowiek jest zły ze swej natury, co powoduje że przeważa pesymistyczna wizja natury człowieka;

5. kryminologia klasyczna bardzo silnie nawiązywała do koncepcji umowy społecznej, bez prawa karnego nie możliwe byłoby istnienia społeczeństwa; kara miała mieć charakter celowy, służyć prewencji generalnej, a przede wszystkim odstraszaniu

kryminologia pozytywistyczna

1. rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku, wraz z pojawieniem się szkoły pozytywnej prawa karnego; głównymi przedstawicielami byli Cesare Lambroso, Enrico Ferriego oraz Rafaela Garofalo;

2. jej podstawami był scjentyzm, czyli kult nauki i naukowości, a także naturalizm metodologiczny, który sprowadzał się do przekonania nie tylko o potrzebie, ale i o możliwości uprawiania nauk społecznych na wzór nauk ścisłych;

3. przyjęła deterministyczną koncepcję człowieka, która charakteryzowała się tym, że każde zachowanie, w tym także zachowanie przestępne, zależne jest od określonych czynników, nad którymi ludzie na mają kontroli; kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim nauka o przyczynach przestępczości (etiologia przestępczości);

4. koncentrowała się ona na osobie przestępcy, dlatego tę cechę określono mianem indywidualizmu; był to rodzaj kryminologii zorientowany na sprawcę;

5. Lombroso sformułował pytanie - dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie? (tzw. pytanie lombrozjańskie); odpowiedź sprowadzała się do tego, że sprawca przestępstwa w pewien sposób jest odmienny od pozostałych ludzi, posiada pewne cechy szczególne; oznacza to, że kryminologia pozytywistyczna przyjęła optymistyczną wizję natury człowieka - większość ludzi jest skłonna do dobra, a żeby stać się przestępcą trzeba posiadać pewne szczególne właściwości;

6. kolejną cechą kryminologii pozytywistycznej jest korekcjonalizm, wynikający z odmienności sprawcy przestępstwa; jeżeli są one powodem zachowań przestępnych, to należy je zlikwidować; oznacza to, że stosowane środki w walce z przestępczością nie mogą być traktowane jako odwet, lecz muszą dotykać przyczyn przestępczości; prawo karne ma być instrumentem oddziaływania, a nie represji; kara ma być dostosowana do osoby sprawcy (prawo karne sprawcy) i mieć charakter celowy; duży nacisk kładła na prewencję specjalną, która miała być realizowana poprzez resocjalizację;

7. według kryminologii pozytywistycznej istnienie ładu społecznego opierało się na konsensusie - większość społeczeństwa dobrowolnie akceptuje jego istnienie

8. dzieli się na dwa nurty: biopsychologiczny (paradygmat rodzajów ludzkich) oraz socjologiczny (paradygmat rodzajów otoczenia)

nurt biopsychologiczny kryminologii pozytywistycznej

1. opierał się on na kilku założeniach:

• główny wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębną jednostkę;

• niektóre z tych cech, które są dziedziczone, wrodzone lub nabyte tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych;

• można ustalić, które cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych, co prowadzi do możliwości wykrycia związku przyczynowego pomiędzy taką cechą a określonym zachowaniem;

• ustalenie takiego związku stwarza możliwość walki z takim zjawiskiem;

2. kierunek biopsychologiczny tworzą teorie kładące nacisk na cechy somatyczne oraz teorie kładące nacisk na cechy psychiczne

3. teorie somatyczne

a. teorie antropologiczne: najbardziej rozpowszechnił je Lombroso; nawiązał on do dorobku fizjonomistów, którzy wiązali ukształtowanie twarzy z właściwościami psychiki oraz frenologów, którzy szukali takich związków pomiędzy kształtem czaszki a ludzką psychiką; stwierdził, że niektórzy ludzie mają trwałą tendencję do popełniania przestępstw, którą można poznać po cechach budowy ciała (np. cofnięte czoło, deformacja czaszki); „przestępca z urodzenia” musi posiadać co najmniej sześć takich cech, a także inne, np. leworęczność;

• ludzie dysponuje wrodzoną skłonnością do popełniania przestępstw wskutek obciążenia dziedzicznego, wynikającego z chorób psychicznych, alkoholizmu, a także poprzez wpływ czynników zewnętrznych;

• wyróżnił także przestępców nałogowych, z namiętności, przypadkowych i kryminoidów - są to osoby nieodporne na czynniki zewnętrzne i skłaniające się do przestępnego zachowania;

b. teorie związane z genetyką opierały się na badaniach genealogicznych, bliźniąt oraz adopcyjnych

• badania genealogiczne zostały zapoczątkowane badaniem rodziny oznaczonej kryptonimem „Kallikak”; badano dwie gałęzie rodziny, które wywodziły się od tej samej osoby; pierwsza gałąź, określona jako „zła” charakteryzowała się tym, że była ona „efektem” współżycia z prostytutką, natomiast druga - „dobra” - była rezultatem zawarcia małżeństwa z osobą o takiej samej pozycji społecznej, jaką miał ojciec; w sześciu pokoleniach „złej” gałęzi 90% jej członków miało problemy z funkcjonowaniem w społeczeństwie; wniosek - nie można na stwierdzić jaki wpływ na postępowanie człowieka mają cechy dziedziczne, ponieważ ich wpływu nie można oddzielić od wpływu czynników społecznych

• badania bliźniąt nie dały dowodów potwierdzających wpływ cech dziedzicznych na ujemnie oceniane zjawiska;

• badania adopcyjne nie potwierdziły istnienia związku między przestępczością przybranych rodziców i ich adoptowanych dzieci;

• wniosek ogólny: nie dziedziczy się skłonności do zachowań przestępczych lub nadużywania alkoholu, lecz pewne podstawy biologiczne lub procesy biochemiczne, które w pewnych warunkach środowiskowych sprzyjają tym zachowaniom

c. teorie zaburzeń chromosomów: każdy człowiek posiada 46 chromosomy, które są ułożone w 23 pary, z czego 22 pary to tzw. autosomy, a ostatnia para tworzona jest przez chromosomy płciowe - u kobiety występują dwa chromosomy X (46XX), a u mężczyzny chromosom X oraz Y (46XY); zapis struktury chromosomów może być u mężczyzny zaburzony poprzez obecność dodatkowego męskiego chromosomu płciowego, np. 47XYY, co może powodować tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym; teoria ta jest niepotwierdzona;

d. teorie zaburzeń OUN: negatywnie oceniane zachowania społeczne, które powodowane są organicznym uszkodzeniem mózgu, nazywane są charakteropatią; nie jest jednak pewne, czy tego typu zachowania pojawiają się zawsze przy uszkodzeniach UON; podobne zachowania mogą wywołać mikrouszkodzenia mózgu, które prowadzą do dysfunkcji mózgu

mogą one powstać w czasie np. życia płodowego lub w czasie porodu; dzieci, które cierpią na to schorzenie mają większe problemy z dostosowaniem się do wymagań społecznych, a to z kolei może prowadzić do utrwalenia tendencji do antyspołecznych zachowań;

e. teoria zaburzeń biochemicznych: wiążą się one z zaburzeniami endokrynologicznym, zaburzenia procesów biochemicznych wywołują lub wyzwalają tendencje do antyspoł. zachowań; związane jest to m.in. z niedoborem lub nadmiarem witamin lub hormonów, nieprawidłowym poziomem cukru we krwi;

f. teoria obniżenia sprawności intelektualnej: nie wykazano, że przestępcy charakteryzują się niższym poziomem inteligencji, ale niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać spełnianie pewnych społecznych wymogów, a to prowadzi do zachowań przestępczych; w środowisku nieletnich przestępców istnieje nadreprezentacja osób o obniżonej inteligencji

4. teorie psychosomatyczne

a. teorie konstytucjonalno-typologoiczne: Hipokrates wyróżnił cztery kategorie ludzi, ze względu na swoje właściwości psychiczne: sangwinik (silnie reagujący, niewytrwały w działaniu), choleryk (silnie reagujący, wytrwały w działaniu), melancholik (słabo reagujący, wytrwały w działaniu) i flegmatyk (słabo reagujący, niewytrwały w działaniu); teorię tę uzupełnił Kretschmer, który także wyróżnił cztery kategorie ludzi:

• typ asteniczny - wysoki, szczupły, ostre rysy twarzy;

• typ atletyczny - wzrost średni lub wysoki, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony;

• typ pykniczny - wzrost średni lub niski, otłuszczony, grube rysy twarzy

• typ dysplastyczny - nieregularna budowa ciała, często otłuszczony :P

• z określonymi typami łączył choroby psychiczne; stwierdziła także, że typy „czyste” są teorią; koncepcja ta jest odmianą lombrozjanizmu;

b. teoria Eysencka: wyróżnił dwa typy układów nerwowych, które różnią się przebiegiem procesów pobudzania i hamowania, mianowicie ekstrawertyków (ławo pobudzić i wygasić; są impulsywni, towarzyscy, optymistyczni, brak krytycyzmu, nieopanowani, co prowadzi do agresji) i introwertyków (trudno pobudzić i wygasić; nie są towarzyscy; są powściągliwi, nieśmiali, systematyczni, sumienni, są pesymistami); osoby cechujące się wysokim poziomem ekstrawertyzmu i neurotyzmu - wrażliwości emocjonalnej - mają najwięcej problemów, aby unikać zachowań antyspołecznych; u ekstrawertyków proces nabywania i utrwalania norm społecznych wymaga większego nakładu pracy niż u introwertyków;

c. teorie nieprawidłowej osobowości: ich istotą są zaburzenia w obrębie obrazu samego siebie które wiążą się z przekonaniem o zmniejszonej lub zawyżonej własnej wartości, skłonność do posługiwania się mechanizmami obronnymi, które prowadzą do zdjęcia z siebie odpowiedzialności za własne czyny; innym powodem może być niewłaściwie zbudowany system wartości (wyłączne akcentowanie swojego dobra); często łączą się z depresją itp.

• innym przykładem zespół ogólnego niepowodzenia, na który składają się m.in. niska odporność na stres, brak wytrwałości w dążeniu do celu, niski poziom wykształcenia, alkoholizm; przykład - żulerstwo;

d. psychopatia: jest to nieprawidłowe ukształtowanie osobowości, które cechuje się m.in. niezdolnością do trwałych związków uczuciowych, przewaga popędu nad wyższymi regulatorami zachowań; powoduje to zachowania impulsywne, które nie muszą łączyć się z niskim poziomem inteligencji; duża liczba przestępców wielokrotnie notowanych jest psychopatami - są to osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice w wyniku negatywnych doświadczeń społecznych;

5. wnioski ogólne: jest ona prosta w zastosowaniu, lecz pozwala podzielić ludzi na „lepszych” i „gorszych”, co zwiększa komfort psychiczny „lepszych”; podział ten może być podstwą do zaostrzenia odpowiedzialności karnej; utrwala pewne stereotypy, pozwala manipulować społeczeństwem, jest ona często stosowana w celach socjotechnicznych; nie ma dowodów na to, że występowanie jakiegokolwiek czynnika jest warunkiem wystarczającym lub koniecznym do wystąpienia przestępczości; należy odrzucić wszystkie teorie mówiące o dziedziczeniu skłonności przestępczych lub predestynacji do popełniania przestępstw;

nurt socjologiczny kryminologii pozytywistycznej

1. opierał się on na kilku założeniach:

• na zachowanie człowieka decydujący wpływ wywierają czynniki społeczne;

• niekorzystne warunki społeczne powodują zachowania przestępne, a nawet mogą wykształcić u jednostki tendencję do takich zachowań;

• można ustalić, jakie czynniki powodują zachowania przestępne;

• usunięcie lub ograniczenie siły oddziaływania tych czynników pozwala skutecznie zwalczać przestępczość;

2. teorie ekologiczne: człowiek musi zminimalizować zagrożenia płynące z otoczenia poprzez reakcję na bodźce zewnętrzne; powoduje to konieczność szukania związków pomiędzy zachowaniami przestępnymi a środowiskiem; najbardziej znanymi twórcami tej teorii byli badacze tworzący tzw. szkołę chicagowską (Park, Burgess), którzy badając przestrzenny rozkład przestępczości w miastach stwierdzili, że wraz z ukształtowaniem środowiska w obrębie miasta zmienia się nasilenie przestępczość; Burgess wyróżnił kilka stref miasta:

• centralną - z instytucjami handlowymi, finansowymi itp.; codziennie jest tam wiele osób;

• przejściową - są tu instytucje ze strefy centralnej, jak i przemysł lekki, co powoduje, że po części jest ona strefą przemysłową;

• mieszkań pracowniczych - mieszkają tu ludzie ze strefy przejściowej, którzy chcą znajdować się blisko zakładu pracy;

• willową - zamieszkałą przez osoby należące do klasy średniej i wyższej, zabudowaną częściowo mieszkaniami o bardzo wysokim standardzie;

• podmiejską - obejmuje tereny poza granicami miasta oraz osiedla i miasteczka satelitarne;

• według Burgessa rozwój miasta to proces odśrodkowego rozszerzania się stref, z których każda napiera na strefę wobec niej zewnętrzną i przejmuje jej teren, co określił jako sukcesję; badał także przestępczość nieletnich, która była nierównomiernie nasilona - najsilniejsza była w strefie centralnej, lecz w miarę przechodzenia do stref zewnętrznych słabła

a. teorie strukturalne: dotyczą one zróżnicowania społecznego - ludzie znajdujący się na różnych szczeblach struktury społecznej mają inne możliwości działania; przedstawicielem był Robert Merton, który sformułował teorię anomii opierającą się na założeniu, że wszyscy członkowie społeczeństwa podlegają naciskowi wywieranemu przez społeczeństwo, aby skłonić ich do osiągania społecznie uznawanych wartości; nacisk jest wywierany ponieważ społeczeństwo jest jedną wspólną strukturą kulturową, która określa cele, a także sposoby ich osiągania; niekażdy może stosować te sposoby, gdyż zależy to od miejsca w strukturze społecznej - prowadzi to do problemów przystosowania się jednostki do stawianych jej wyzwań; może ona zastosować jeden z pięciu sposobów przystosowania: konformizm, innowację, rytualizm, wycofanie lub bunt; wybór jednego z powyższych sposobów może w dużym stopniu zależeć od otoczenia jednostki i wywieranych na nią nacisków;

• teoria Mertona pozwala w lepszym stopniu wyjaśniać uwarunkowania przestępstw przeciwko mieniu lub związanych z dostępem do nich niż uwarunkowań innych przestępstw;

• wniosek: określona struktura społeczeństwa może wywoływać zachowania przestępne

b. teorie zróżnicowania kulturalnego: Albert Cohen badając społeczeństwo USA w połowie lat 50. stwierdził, że dominującą warstwą społeczną jest klasa średnia, która narzuca swoje standardy zachowania klasom niższym; osoby z tej klasy pełnią wiele funkcji w organach kontroli społecznej, dlatego osoby z niższych warstw chcąc osiągnąć wyższą pozycję muszą spełniać stawiane im wymogi; wymienia też pewne cechy, które charakteryzują osoby z wyższych sfer, są to : ambicja, osobista odpowiedzialność, szacunek dla osiągnięć, świecki ascetyzm, racjonalność, dbałość o wygląd i maniery, eliminację agresji, rozsądny wypoczynek i szacunek dla własności; osoby z niższych warstw nie przykładają uwagi do tych cech, dlatego nie są one rozwijane, co z kolei uniemożliwia im awans społeczny; dochodzi do odrzucenia norm klasy średniej i wykształcenia norm zastępczych, które zaspakajają potrzebę społecznego uznania; osoby młode z niższych warstw tworzą własne grupy, które cechują się subkulturą negatywistycznie nastawioną do kultury warstw średnich; cechuje się ona nieutylitaryzmem (nacisk na własne korzyści), złośliwością, hedonizmem, podkreślaniem autonomii

• Miller stwierdził, że warstwy niższe wytworzyły w przeszłości własną subkulturę, całkowicie przeciwstawną kulturze klasy średniej; subkulturę tę tworzą punkty skupienia, czyli wartości uznawane w grupie - trudności, twardość, cwaniactwo, podniecenie, los i niezależność; inną cechą struktury niskich warstw społecznych jest tworzenie się w nim podziałów według kryterium płci - w domu dominują kobiety, nie tworzy to wzorów dla chłopców, dlatego łączą się oni w grupy, które zaspakajają potrzeby nie zaspakajane przez rodzinę; przynależność do takiej grupy i walka o wysoką pozycję w niej jest źródłem zachowań przestępnych;

• teoria zróżnicowanych okazji: na wybór zachowania zgodnego albo sprzecznego z prawem wpływa nie tylko dostęp do środków skłaniających do zachowań poprawnych, ale także dostęp do środków koniecznych do podjęcia zachowań antyprawnych; nieletni grupują się w zbiorowości o trzech charakterach - przestępczych (powstają gdy nieletni żyją w środowisku nasyconym dorosłymi kryminalistami), konfliktowych (powstają w środowiskach zdezorganizowanych) i wycofania (nieletni nie zdołali zaspokoić swoich aspiracji przy pomocy środków legalnych lub nielegalnych, a mają dostęp do narkotyków)

c. teorie uczenia się zachowań przestępczych: Sutherand sformułował teorię zróżnicowanych powiązań, która opiera się na następujących założeniach: zachowanie przestępcze jest wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikacji, główny proces nauki następuje w grupach o osobistych powiązaniach, motywy działania zostały wyuczone w skutek określenia norm prawnych jako niewiążące, a jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających łamaniu prawa nad definicjami sprzyjającymi jego poszanowaniu

• teorie technik neutralizacji: opiera się ona na argumentacji służącej usprawiedliwianiu zachowań przestępnych; głównymi sposobami usprawiedliwiania są: zaprzeczenie odpowiedzialności, zaprzeczenie bezprawia („przecież nikomu nic się nie stało”), zaprzeczenie ofiary („należało się mu”), potępienie potępiających, powołanie się na wyższe racje; katalog ten nie jest zamknięty; ich wspólną cechą jest dokonywanie manipulacji, która prowadzi do pozbycia się możliwości - w oczach sprawcy - obciążenia go negatywnym zachowaniem; nie jest ważny fakt, że inni nie popierają tego punktu widzenia, ważne jest to, że sprawca chroni obraz swojej osoby, który inni chcą zepsuć;

d. teorie kontroli: opierają się na dorobku Emila Durkheima, który uznał, że przestępczość jest zjawiskiem naturalnym, które występowało, występuje i będzie występować, ponieważ zachowanie polegające na łamaniu norm społecznych powoduje, że społeczeństwo nie trwa w bezruchu i musi cały czas zmieniać podejście do własnych wytworów, np. poglądów, a także wskutek tego, że człowiek z natury jest egoistyczny i nie dysponuje żadnymi hamulcami przed zachowaniami krzywdzącymi inne osoby; społeczeństwo musi wytwarzać środki zdolne do powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymała się ona w akceptowanych granicach; większość ludzi nie popełnia przestępstw, ponieważ społeczeństwo kontroluje je za pomocą więzi społecznej; przyczyną zachowań przestępnych jest osłabienie bądź zerwanie więzi społecznych, ponieważ zmniejsza to gotowość jednostki do przestrzegania norm społecznych; więź społeczna składa się z przywiązania (pozytywny zw. emocjonalny z osobami z bliskiego otoczenia), zaangażowania (uczestnictwo w działaniu), zaabsorbowania (udział w działalności zgodnej z prawem) i przekonania (gotowość do przestrzegania norm społecznych); brak lub osłabienie jednego z elementów powoduje możliwość wystąpienia zachowań przestępczych

e. wnioski ogólne: teorie socjologiczne zazwyczaj kładły nacisk na jeden element, a pozostałe pomijały; mocno akcentowały czynniki, które mogą przyczynić się do zachowań przestępnych, a także ukazały społeczne mechanizmy generujące przestępczość; ustrukturalizowanie społeczeństwa wyznacza ludziom różne sfery działania, a także naraża ich na oddziaływanie różnych czynników, z których część może powodować przestępczość.

kryminologia antynaturalistyczna

1. rozwinęła się w latach 60. i 70. XX wieku; stosowane metody badawcze nawiązywały do socjologii humanistycznej i rozumiejącej, a także analizy jakościowej; opierała się ona na konfliktowej wizji społeczeństwa i prawa karnego, co oznaczało, że prawo karne zaczęto wykorzystywać jako instrument używany w konfliktach społecznych przez strony tego konfliktu; przestępczość stała się w związku z tym skutkiem określonego przebiegu procesów społecznych; przyjęła interakcjonistyczną koncepcję przestępstwa; przedmiotem zainteresowania są mechanizmy społecznej reakcji na zachowanie przestępne, związany jest on z pytaniem reaktywnym - dlaczego pewne zachowania uznawane są za przestępstwa i pewni ludzie uważani są za przestępców, a inne zachowania i innie ludzie nie?; główny nacisk kładzie się na funkcjonowanie mechanizmów instytucji społecznej kontroli, a zwłaszcza źródła i mechanizmy społecznych mechanizmów kryminalizacji i selektywność funkcjonowanie tych instytucji; jest to kryminiologia zorientowana na normę;

2. cechy charakterystyczne:

- przestępczość jest wynikiem konfliktów występujących w społeczeństwie, a biorących się ze sprzeczności interesów pomiędzy grupami społecznymi, a także jednostkami;

- normy prawne, które pewne typy zachowań uznają za przestępstwa, są ustanawiane w interesie dominujących warstw społecznych;

- normy prawne są środkami dyscyplinującymi jednostki, zwłaszcza te, które znajdują się na dole hierarchii społecznej, a naznaczonym może zostać każdy, niezależnie od tego, czy normę taką naruszył, czy też nie;

- zapobieganie przestępczości polega na zmianie sposobu stanowienia (depenalizacja lub dekryminizacja) lub stosowania norm prawa karnego, czyli łagodzeniu ujemnych skutków norm prawa karnego;

3. w kryminologii antynaturalistycznej wyróżniamy teorię naznaczenia społecznego, teorię konfliktu społecznego oraz nurt fenomenologiczny;

teoria naznaczenia społecznego

1. kryminologia antynaturalistyczna zapoczątkowana została w latach 50. przez kierunek określany mianem labelling theory, który w Polsce określany jest mianem teorii naznaczenia społecznego, teorii etykietowania bądź teorii stygmatyzacji;

2. podstawą było opracowane przez Charlesa H. Cooley'a pojęcie jaźni odzwierciedlonej - każda jednostka ma zdanie na temat samego siebie, posiada samoocenę, która wpływa na jego zachowanie; podstawą do jej kształtowania jest opinia innych jednostek o danej osobie;

wnioskował, że obraz samego siebie jest wynikiem interakcji na linii jednostka - otoczenie; w oparciu o ten mechanizm Lemert stworzył pojęcia dewiacji pierwotnej i dewiacji wtórnej; dewiacja pierwotna oznacza naruszenie normy prawnej; samo naruszenie normy prawnej nie wpływa na samoocenę jednostki; ważne jest społeczna reakcja w sytuacji uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, a zwłaszcza konsekwencje tej reakcji dla jednostki uznanej za dewianta - to jest właśnie dewiacja wtórna; jedną z konsekwencji działania instytucji kontroli społ. jest nadawanie ludziom etykiet typu żul, ćpun, zboczeniec; wraz z nadaniem jednostce takiej etykiety (co wyraża się np. w zmianie postaw względem otoczenia) zaczynają funkcjonować mechanizmy jaźni odzwierciedlonej; wniosek - naznaczenie jednostki jako dewianta i traktowania jej jako dewianta powoduje, że zaczyna ona wierzyć, że jest tym dewiantem; dewiacja nie jest więc statutem osiągniętym, ale statusem przypisanym;

3. outsiderzy: w roku 1963 Howard Becker wydał książkę pod takim samym tytułem; opiera się ona na innej definicji zachowania dewiacyjnego; dewiacyjność jest efektem dokonania przez grupę społeczną pewnej interpretacji zachowania i nadania mu pewnego znaczenia (dewiacyjnego); o dewiacyjności danego zachowania decyduje społeczna reakcja na dane zachowanie; brak reakcji, nawet przy zachowaniu obiektywnie naruszającym normę, powoduje, że nie jest to zachowanie dewiacyjne; definicja dewiacji oparta jest więc na kryterium reaktywnym;

zachowanie	zachowanie zgodne z normami	zachowanie sprzeczne z normami
uznane za dewiacyjne	fałszywie oskarżony	dewiant
uznane za niedewiacyjne	konformista	ukryty dewiant

według Beckera zachowanie dewiacyjne nie posiada żadnych cech charakterystycznych, które umożliwiłyby odróżnić te zachowanie od innych, a dewianci w żaden sposób nie różnią się od niedewiantów; później sformułował on koncepcję karier dewiacyjnych, która wyjaśniała utrwalanie się u osób, którym nadano miano dewianta, zachowań niezgodnych z normami; jednostka traktowana jest jako dewiant niezależnie od pełnionej przez siebie funkcji społecznej; powoduje to trudności w funkcjonowaniu w społeczeństwie i w efekcie łamanie norm; oparta jest na efekcie domina, naznaczenie dewianta jest samorealizującą się prognozą;

3. stereotypizacja: teoria Schurra, która składa się z czterech elementów:

- stereotypizacja: ponieważ w każdym społeczeństwie funkcjonują stereotypy, jednostka uznana za dewianta może być oceniana przez pryzmat negatywnego stereotypu np. zboczeńca który funkcjonuje niezależnie od tego, czy rzeczywiście nim jest;

- retrospektywna interpretacja: ujawnienie, że dana osoba jest homoseksualistą, powoduje że jej przeszłe zachowanie, które nie budziło zastrzeżeń, zaczyna być interpretowane poprzez pryzmat ww. stereotypu;

- dysonans poznawczy: jednostki utrzymujące kontakty z dewiantem nie mogą pogodzić dotychczasowych kontaktów z ujawnionymi „faktami” na temat danej osoby; dochodzi wówczas od olśnienia - dewiant dobrze ukrywał swoją prawdziwe oblicze itp.;

- pochłanianie ról: rola społeczna pełniona przez jednostkę, którą uznano za dewianta, nabiera charakteru roli dominującej, czyli dla osoby uznanej za dewianta będzie ona np. defraudantem zanim będzie mężem, ojcem, sąsiadem, kolegą, kochankiem :P

4. koncepcja Matzy'ego: David Matzy rozróżnił pojęcia patologii i zróżnicowania, a także przeciwstawił wynikającemu z kryminologii pozytywistycznej korekcjonalizmowi postawę docenienia; odrzucił on założenie, polegające na patrzeniu na społeczeństwo z perspektywy dominującej kultury, co oznacza, że społeczeństwie i naukach społecznych trudno jest wyróżnić jednoznaczne kryteria zdrowia i patologiczności; rzeczywistość społeczna to seria alternatywnych rzeczywistości; zachowania dewiacyjne powinny być traktowane w taki sam sposób jak zachowania konformistyczne, gdyż są one przykładami wielokulturowości; docenienie dewianta polega na zaakceptowaniu go, takim jakim jest; wynika z tego prawo do bycia odmiennym i prawo radykalnej nieinterwencji;

5. teoria Fritza Sacka: sorry, ale nie potrafię tego rozgryźć :(

teorie konfliktu społecznego

1. starały się wyjaśnić nierównomierność dystrybucji zjawisk dewiacyjnych i przestępnych w strukturze społecznej, a zwłaszcza ich koncentrację w obrębie niższych warstw społ.; źródłem był fakt, iż procesy naznaczenia społ. powodowane są przez konflikty społ., a co oznacza, że tworzenie i egzekwowanie prawa karnego związane jest z instytucją władzy i nierównym dostępem do niej; w związku z tym wyróżniono kryminologię konfliktową i radykalną;

2. kryminologia konfliktowa Bernarda: warunki, w jakich żyją jednostki, decydują o ich interesach i kształtują ich system wartości; społeczeństwo jest więc tworzone z grup społ. o bardzo silnie zróżnicowanych warunkach życiowych; ponieważ interesy mają charakter długofalowy, grupy wytwarzają silne wzory zachowań, które znacznie różnią się od wzorów zachowań innych grup; jednocześnie zachowania ludzi są zbieżne z uznawanymi przez nich wartościami; tworzenie prawa odbywa się zatem w drodze konfliktów i kompromisów, a poszczególne ustawy są wyrazem kombinacji interesów wielu grup; jednak im wyższą pozycję polityczną i ekonomiczną ma grupa, tym bardziej prawo ma tendencję do reprezentowania jej interesów, a im wyższą pozycję ma jednostka, tym trudniej poddać ją kontroli, jeśli jej zachowanie naruszyło prawo; organy kontroli społ. mają tendencję do zajmowania się sprawami łatwymi, które związane są z osobami z niższych warstw społecznych; wniosek - nasilenie przestępczości ujawnionej w ramach poszczególnych grup społecznych będzie odwrotnie proporcjonalne do polityczno-ekonomicznej pozycji danej grupy, niezależnie od wpływu innych czynników, które mogą wpływać na nasilenie przestępczości;

3. teoria Volda: kiedy zaistnienia konflikt interesów i wartości różnych grup społecznych, zawsze dochodzi do mobilizacji jednej grupy przeciwko drugiej; poszukują one wówczas pomocy ze strony państwa, aby bronić swoich interesów i praw; ujawnia się ona w formie ustawodawstwa - ta grupa, która przekona większość członków legislatywy, uzyskuje korzystny dla siebie kształt i treść prawa, łącznie z kryminalizacją pewnych zachowań; mniejszość będąca przeciw nie musi jednak przestrzegać tego prawa, ale musi pamiętać, że z reguły większość, która popiera określoną regulację prawną, dysponuje środkami do wyegzekwowania pewnych zachowań lub wpływem na te środki; wniosek - przestępstwo to zachowanie członków grupy mniejszościowej, które wypływa z poczucia lojalności wobec grupy; w wielu przypadkach jest ono wynikiem normalnej reakcji ludzi walczących w dających się uzasadnić, naturalnych i normalnych sytuacjach o utrzymanie dotychczasowego stylu życia;

4. teoria kryminalizacji Turka: każde społeczeństwo dzieli na grupę dominującą (władzę), która podejmuje decyzje i tworzy prawo oraz grupę podporządkowaną (poddani), czyli tych, których prawo dotyczy; prawo jest tworem zbiorowości zorganizowanej politycznie, czyli posiadającej struktury władzy; badanie przestępczości polega więc na badaniu stosunków zachodzących pomiędzy statusem i rolami władzy a statusem i rolami poddanych; osoby sprawujące władzę i tworzące prawo ten fakt w społeczeństwie legitymizują poprzez ukazanie instytucji władzy opartej na koncepcji uczenia się - władza i poddani nieustannie uczą się interakcji pomiędzy sobą , czyli zajmowania pozycji dominacji i podporządkowania; stabilność władzy zależy od tego, w jakim stopniu podporządkowani akceptują istniejący porządek bez względu na ich stosunek do niego; władza musi więc „zmuszać” do posłuszeństwa; łamanie prawa to wyraz braku władzy albo wskaźnik załamania się jej; wyróżnił normy kulturowe (związane są z treścią prawa stanowionego) i normy społeczne (sposób funkcjonowania prawa w praktyce); jeżeli po stronie władzy i po stronie poddanych oba typy norm wykazują dużą zbieżność, to konflikt społeczny jest praktycznie nie do uniknięcia, bowiem żadna ze stron nie jest skłonna pójść na kompromis; jeśli istnieje duża różnica kulturowa lub społeczna pomiędzy władzą i poddanymi, to norma prawna musi być egzekwowana poprzez użycie przymusu; konflikt jest także zależny od poziomu organizacji stron - władza jest zawsze zorganizowana, ale jeśli poddani też będą zorganizowani, to ryzyko konfliktu zwiększa się; ostatnim czynnikiem jest poziom wyrafinowania stron, czyli stopień znajomości wzorów zachowań drugiej strony, używany do manipulacji; warunki, w jakich konflikt może skutkować kryminalizacją to:

- znaczenie danego zachowania się dla władzy;

- relatywna siła egzekutorów i broniących się;

- konsekwencje działań podejmowanych dla zwiększenia/zmniejszenia szans osiągnięcia celów.

5. koncepcja społecznej rzeczywistości przestępstwa: przestępstwo to definicja ludzkiego zachowania, tworzona przez upoważnione organy w ramach społeczeństwa zaangażowanego politycznie; im większa liczba definicji kryminalnych, tym większa przestępczość; definicje te opisują zachowania pozostające w konflikcie z interesami tych segmentów społeczeństwa, które posiadają władzę; segment to pewne zbiory społeczne, do których zaliczamy osoby o podobnym wieku, płci itp.; w ramach segmentu wartości są wspólne, ale poszczególne segmenty mogą różnić się stopniem zorganizowania swoich interesów; dzielą się one na formalne (brak zorganizowania) i aktywne, co pozwala uznać, że sprawcy pospolitych przestępstw kryminalnych tworzą własny segment społeczny; definicje kryminalne tworzy ten segment społeczny, który tworzy i egzekwuje prawo karne, a także sprawuje wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych; zastosowanie normy prawa karnego zależy od tego, w jakim stopniu zachowanie osób niesprawujących władzy koliduje z interesami tych segmentów, które władzę sprawują; wniosek - członkowie segmentów społeczeństwa, których wzory zachowań nie są uwzględniane w procesie tworzenia i stosowania definicji kryminalnych będą w większym stopniu angażować się w zachowania definiowane jako kryminalne;

6. kryminologia radykalna Bernarda: w społeczeństwie istnieje konflikt o podstawowe interesy i wartości grup oraz jednostek; społeczeństwo dzieli się na klasy, przy czym główne klasy to klasa panująca (ma środki produkcji) i klasa pracująca (zatrudnieni w produkcji); istnieje konflikt pomiędzy tymi klasami, a prawo karne jest instrumentem do utrzymywania oraz umacniania dominacji klasy panującej; przestępstwami są takie zachowania, w drodze których członkowie klasy panującej wiktymizują przedstawicieli taki innych klas, jak i swojej klasy; przestępstwami nie są zachowania typowe dla klasy panującej; nawet jeśli są one uznane za przestępstwa, to w praktyce nie są one ścigane; kryminologia musi w związku z tym ukazywać niesprawiedliwości w procesie tworzenia i stosowania prawa karnego; przestępczość zniknie, gdy usunie się charakterystyczne dla społeczeństw przemysłowych formy organizacji społ. i ekonomicznej oraz stworzenia społeczeństwa konsensualnego, np. socjalistycznego;

7. nowa kryminologia: kryminologia nie może ograniczać się tylko do opisu i wyjaśniania procesów kryminalizacji, ale musi zawierać w sobie element wartościowania - kryminolog staje się więc reformatorem społecznym dążącym do stworzenia lepszego ładu społecznego; kontrola społ. to przede wszystkim problem merytoryczny, musi ona ulec głębokiej zmianie, jeśli ma przestać być źródłem nadmiernej represji i niesprawiedliwości; problem kontroli społecznej jako narzędzia niesprawiedliwości w rękach klasy panującej zostanie rozwiązany poprzez przebudowę społeczeństwa i stworzenie nowego społeczeństwa; głównym pytaniem jest jednak pytanie o to, czy można rozszerzać mechanizmy kontroli społecznej, które nie są oparte na represji; nie oznacza ono odrzucenia tej kontroli, ale postuluje scentralizowanie kontroli formalnej, czyli prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości; społeczeństwo bez przestępczości to takie społeczeństwo, gdzie zachowania przestępcze nie są definiowane i traktowane jako przestępstwo;

8. abolicjonizm: postuluje likwidację prawa karnego jako instrumentu kontroli społecznej; Niels Christie stworzył koncepcję konfliktów jako własności - przestępstwo jest formą konfliktu, który dawniej dotyczył wyłącznie ofiary i sprawcy; strony same rozwiązywały go; rozwój państwa i wymiaru sprawiedliwości spowodował, że państwo zawłaszczyło rozwiązywanie tych spraw; odejście od zemsty rodowej i odszkodowania uznał za błąd, ponieważ państwo zaczęło stosować represję, która wcale nie rozwiązuje problemu przestępczości, przynosi wiele efektów ubocznych i nie prowadzi do usatysfakcjonowania ofiary; proponował wprowadzenie do prawa karnego mediacji, negocjacji, naprawienia szkody przeprosin itp.; sprawca ma ponieść konsekwencje tego, co uczynił, ale w taki sposób, który on akceptuje i który satysfakcjonuje ofiarę;

nurt fenomenologiczny

1. przedmiotem zainteresowań są społeczne funkcje prawa karnego; stara się znaleźć odpowiedź na pytanie, czy oficjalne cele wymiaru sprawiedliwości i prawa karnego (walka z przestępczością) pokrywają się z celami rzeczywistymi realizowanymi przez te instytucje; kryminologia pozytywistyczna traktowana jest przez nich jako rodzaj ideologii, gdyż uważa, że te dwa rodzaje celów pokrywają się, co powoduje że zniekształca prawdziwy obraz zjawisk przestępczych i uniemożliwia ich poznanie

2. społeczne funkcje przestępczości: Kai Emerson badał trzy fale przestępczości, które przeszły przez Boston (uznawany za ostoję purytanizmu) w latach 1630, 1650 i 1692; chodziło o zdarzenia, w które ingerowały sądy - przejawy herezji religijnej, histeria wokół czarownic z Salem, konflikty z grupami religijnymi; zachowania dewiacyjne po części były prowokowane przez przywódców religijnych kolonii, gdyż był to sposób integrowania zbiorowości wokół religijnych zasad purytanizmu; osoby naznaczone jako dewianci były więc kozłami ofiarnymi, których stygmatyzacja i ukaranie miało służyć określeniu tego, co mieści się w granicach tolerancji, a co nie, a także jaki jest obszar zachowań konformistycznych;

3. społeczne funkcje kryminalizacji włóczęgostwa: źródłem kryminalizacji tego zachowania nie było przekonanie o społecznej szkodliwości pozostawania bez pracy, lecz konieczność zapewnienia siły roboczej, np. w Anglii po zakończeniu epidemii dżumy;

4. społeczne funkcje kontroli społecznej: koncepcja społeczeństwa dyscyplinującego, która zawiera genezę tzw. nowożytnych więzień; nie sprawdziły się one jako miejsce poprawy sprawców przestępstw - kary ograniczenia i pozbawienia wolności nie ograniczyły poziomu przestępczości, a jedynie pogłębiły poziom nieprzystosowania społecznego skazanych; wynika to z faktu, iż poza oficjalnie deklarowanymi celami więzienie musi spełniać także inne funkcje, bowiem w ten sposób zanikłoby; więzienie jest technologią sprawowania władzy, obok armii, klasztorów, szkół i szpitali psychiatrycznych ma na celu stworzenie jednego modelu społeczeństwa, który opiera się na posłuszeństwie jednostek; zmiany w prawie karnym na przełomie XVII i XIX wieku były tylko przejściem od technologii sprawowania władzy, które dotykały ciała sprawcy, do technologii dotykających duszę;

kryminologia neoklasyczna

1. powstała w latach 70. w Stanach Zjednoczonych jako forma odpowiedzi na dominację w kryminologii amerykańskiej socjologicznych teorii przestępczości i wynikające z nich konsekwencje w postaci idei resocjalizacji przestępcy oraz akcentowania polityki społecznej w polityce kryminalnej; stanowiła ona wyraz konserwatywnego podejścia do problemu przestępczości;

2. wychodzi z założenia, że oparta na pozytywistycznych koncepcjach polityka kryminalne jest nieskuteczna w praktyce, bo będąc kosztowną, nie prowadzi do celu, jakim jest zmniejszenie przestępczości; wiązało się to z powrotem do prawa karnego opartego na koncepcji sprawiedliwej odpłaty (talionu) bądź odstraszania; jedynym czynnikiem, jakim dysponuje państwo w walce z przestępczością jest zagrożenie karą i jej realizacja;

3. następuje powrót do koncepcji racjonalnego sprawcy przestępstwa, który nie popełnia swojego czynu wskutek działania czynników znajdujących się poza jego kontrolą, ale który reaguje w sposób przewidywalny na zewnętrzne względem niego bodźce;

• przestępca jest wolną jednostką, wybierającą w racjonalny sposób pomiędzy różnymi alternatywnymi postępowaniami;

• ekonomiczna teoria przestępczości - przestępca wzorowany jest na modelu jednostki podejmującej racjonalne decyzje ekonomiczne na wolnym rynku i kierującej się przede wszystkim rachunkiem zysków i strat;

• teoria kontroli - głównym czynnikiem powodującym jest niedoskonałość mechanizmów kontroli skłonności do przestępstwa;

4. cechy charakterystyczne:

• przestępstwo jest zachowaniem stanowiącym akt wolnej woli człowieka, więc on jest odpowiedzialny za to zachowanie;

• kara jest sprawiedliwą odpłatą za wyrządzone zło, jak i sposobem powstrzymywania ukaranego i innych jednostek przed popełnianiem nowych przestępstw;

• najlepszą metodą zapobiegania jest operowanie karą kryminalną, która musi zaspakajać społeczne poczucie sprawiedliwości oraz odstraszać potencjalnych przestępców

geneza nurtu neoklasycznego we współczesnej kryminologii

1. klasycy twierdzili, że pozytywizm prowadzi do likwidacji prawa karnego opartego na zasadzie winy oraz indywidualnej odpowiedzialności, ponieważ oznaczał to, iż przestępcy w gruncie rzeczy nie odpowiadają za popełnione przez siebie czyny; pozytywiści za główne narzędzie walki z przestępczością uznali walkę z przyczynami przestępczości, a nie karanie przestępców, czego wyrazem była koncepcja polityki karnej odrzucająca pojęcie kary retrybutywnej i opartej na celowej racjonalizacji kary i zakładającej, że jej głównym zadaniem jest resocjalizacja sprawcy przestępstwa; pozytywizm socjologiczny ukształtował także szeroką koncepcję polityki kryminalnej, która obok polityki karnej obejmowała także instrumenty polityki społecznej jako narzędzia zwalczania przestępczości; jej przedstawicielem była Anne Brauneck, która opisując ją nawiązała do koncepcji społecznej gospodarki rynkowej;

2. w latach 70. w USA zaczęto krytykować tą koncepcję, ponieważ w poprzedniej dekadzie rozpoczął się okres gwałtownego wzrostu przestępczości, który trwał do lat 90.; z budżetu federalnego i budżetów stanowych przeznaczano duże kwoty na programy zwalczania przestępczości, które nie dawały spodziewanych rezultatów w postaci spadku liczby przestępstw; krytyka dotychczasowych teorii i nawiązywanie do koncepcji europejskiej szkoły klasycznej prawa karnego, a zwłaszcza do dorobku Cesare Beccaria czy Jeremy Benthama zrodziły nowy kierunek - neoklasycyzm;

3. koncepcja sprawiedliwej odpłaty: sformułował ją Andrew von Hirsch, w kryminologii amerykańskiej określana była terminem just desert; krytykował koncepcję kary celowej i prewencyjnej, której głównym założeniem była prewencja indywidualna, czyli zapobieganie ponownemu popełnianiu przestępstw przez sprawcę w przyszłości; sposobem realizacji tej koncepcji w USA była rehabilitation - pobyt w więzieniu nie ograniczał się tylko do odbycia kary, ale także na podejmowaniu różnych oddziaływań na osobę sprawcy; dodatkowo nie orzekano kar jednoznacznie określonych z góry, ponieważ nie możliwe było określenie czasu oddziaływania na więźnia; spowodowało to wydawanie wyroków względnie oznaczonych, które charakteryzowały się orzekaniem dolnych i górnych granic kary do odbycia (np. od 2 do 25 lat); sprecyzowanie okresu pobytu w zakładzie karnym zależało od postępów resocjalizacji, które były oceniane przez kryminologów; von Hirsch uznał, że polityka karna oparta na takich założeniach prowadzi do wielu niesprawiedliwości:

• odmienny sposób traktowania sprawców podobnych przestępstw - o wymiarze kary i długości pobytu w więzieniu decyduje nie to, co sprawca zrobił, ale to, kim jest; powoduje to wydłużenie pobytu w więzieniu poza granice określone wagą czynu i stopniem winy;

• resocjalizacja jest naruszeniem autonomii jednostki - nie można bowiem skazanych „uszczęśliwiać na siłę”;

• rozwiązaniem jest powrót do tradycyjnego pojmowania prawa karnego jako prawa karnego czynu i zasady sprawiedliwej odpłaty, kara ma być formą społecznej reakcji na wyrządzone zło i ma prowadzić do „wyrównania rachunków” pomiędzy społeczeństwem a przestępcą;

• podstawą wymiaru kary ma być wyłącznie czyn sprawcy, wyrok powinien mieć charakter bezwzględnie oznaczony, nie powinno się w sposób odmienny traktować sprawców podobnych czynów;

4. koncepcja wolnej woli: nawiązał do niej Ernest van den Haag; wychodzi z założenia, że pomiędzy tezą o istnieniu określonych przyczyn przestępczości a koncepcją kary redystrybutywnej i odstraszającej nie ma żadnej sprzeczności; jest to możliwe, jeżeli odróżni się przyczynowość od przymusu; zachowania ludzkie mają pewne podstawy, ale nie oznacza to, że ludzie (w tym przestępcy) nie mają swobody wyboru; przykładem może być taki czynnik kryminogenny, jakim jest ubóstwo - osoba uboga ma większą pokusę, aby kraść, niż osoba zamożna, ale nie oznacza to, że zachowaniem takiej osoby rządzą wyłącznie impulsy, nad którymi nie jest w stanie zapanować; nie wynika z tego również fakt, że nie jest w stanie reagować na zewnętrzne względem niej bodźce, przeciwnie - groźba poniesienia kary ma skłaniać do zaniechania popełnienia przestępstwa; wynika z tego koncepcja kary odstraszającej; zagrożenie karą, jego intensywność, nieuchronność są jedynymi czynnikami związanym z kontrolą przestępczości, jakimi państwo może manipulować;

• przestępstwo jest więc następstwem zdolności do wybierania; wybory dokonywane przez sprawców nie są jednak całkowicie wolne, ponieważ rządzą nimi pewne prawidłowości;

5. ekonomiczna teoria przestępczości: jej przedstawicielami są Gary Becker i Isaac Ehrlich ludzie są jednostkami racjonalnymi, w sposób racjonalny maksymalizującymi przyjemność i zadowolenie; pojęcia stworzone przez ekonomię dla analizy rynku, a więc podaż, popyt, zysk, koszty itp. można wykorzystywać również przy analizie innych zachowań, które także należy traktować jako zachowania rynkowe w warunkach ograniczonych zasobów; ten typ rozumowania widać szczególnie w sposobie oceny przez Ehrlicha zachowań przestępców powrotnych - kryminologia opiera się na założeniu, że wielokrotnie karani recydywiści muszą być obciążeni jakimiś wadami psychicznymi, ponieważ nie wyciągają wniosków z odbywanych kar (zachowania przestępców nie muszą być racjonalne); sam fakt schwytania i ukarania przestępcy nie musi mieć wpływu na podjęcie przez niego decyzji o dalszym popełnianiu przestępstw - można spodziewać się ich popełniania, jeżeli sposobności dostępne jednostce nie ulegną zmianie;

• wszyscy ludzie, w tym przestępcy, reagują w identyczny sposób na określone bodźce - zmiana kosztów i zysków w dużym stopniu prowadzi do zmiany dokonywanego wyboru; wybór nie musi być jednak wynikiem świadomej kalkulacji;

• sprawca przestępstwa w żaden sposób nie różni się od pozostałych ludzi;

6. teoria Jamesa Wilsona: krytykuje teorie pozytywistyczne, ponieważ dotyczą one takich zmiennych, które pozostają nie tylko poza zasięgiem oddziaływania środków, którymi dysponuje wymiar sprawiedliwości, ale także poza zasięgiem ingerencji państwa; spowodowało to wzrost poziomu przestępczości w USA w latach 60. i niepowodzenie programów zwalczania przyczyn przestępczości, na które wydatkowano duże sumy; poszukiwanie przyczyn przestępczości jest więc z praktycznego punktu widzenia niepotrzebne; wiąże z tym postulat odejścia od analizy przyczynowej w kryminologii do analizy w kategoriach możliwości praktycznego działania, czyli zadawanie pytań o istotę stanu rzeczy, który ma być osiągnięty, jakie narzędzia są w dyspozycji, jakie są metody pomiaru itp.; zamierzonym celem jest redukcja poziomu przestępczości;

• praktycznym przykładem zastosowania tej koncepcji jest teoria wybitych szyb - tak, jak jedna wybita szyba stanowi dowód braku reakcji na takie zachowanie, co zachęca do wybijania innych, tak natrętne żebractwo, zaczepianie przechodniów, jeżeli nie zostaną napiętnowane, stanowią wstęp do poważniejszych naruszeń prawa; przeciwdziałanie drobnej przestępczości polega na utrudnianiu przestępczości poważniejszej, co zmniejsza możliwość poszerzania się grup przestępczych poprzez potępienie zachowań przestępnych; dalszym celem jest mobilizacja społeczeństwa i współpraca z takimi organami kontroli społecznej, jak policja, prokuratura, sądy itp.

7. teoria kontroli: nawiązanie do teorii Travisa Hirschi'ego; koncentruje się na kwestii, dlaczego niektórzy ludzie nie popełniają przestępstw; podstawowym czynnikiem powodującym przestrzeganie norm prawa są instytucje i mechanizmy kontroli społecznej; przestępstwo jest efektem załamania się mechanizmów kontroli względem danej osoby - ulega on wrodzonej tendencji do zła; oznacza to, że każdy człowiek w sytuacji braku czynników kontrolnych może stać się przestępcą; jeżeli wobec sprawcy zawiodła kontrola wewnętrzna, a także nieformalna kontrola zewnętrzna (np. presja otoczenia), to zastosowane muszą być mechanizmy formalnej kontroli społecznej w postaci represji karnej; ponieważ mechanizmy kontrolne pierwszego rodzaju uległy osłabieniu we współczesnych społeczeństwach, zwłaszcza w określonych grupach społecznych, należy fakt ten zrekompensować wzmocnieniem kontroli formalnej i represji karnej;

8. perspektywa działań rutynowych: jej twórcą jest Marcus Felson, który krytykował teorie pozytywistyczne, gdyż uzależniały one rozmiar przestępczości od czynnika określanego jako podaż sprawców - gdy wzrasta intensywność oddziaływania czynników, które powodują to, że ludzie popełniają przestępstwa, wzrasta poziom przestępczości; Felson skrytykował to założenie, gdyż podaż sprawców w każdym społeczeństwie jest wartością stałą, a o popełnianiu przestępstw decyduje okazja, która pojawia się jeżeli spełnione są łącznie dwie przesłanki, mianowicie obecność obiektu zdatnego do ataku oraz brak zabezpieczeń; o rozmiarach przestępczości decyduje więc podaż okazji przestępczych, która jest wartością zmienną; podaż jest uzależniona od stopnia koncentracji obiektów mogących być przedmiotem ataku, a także od osłabienia mechanizmów kontroli; przyczynami osłabienia mechanizmów kontrolnych są:

• osłabienie tradycyjnych mechanizmów kształtowania więzi społecznej;

• przemiany funkcjonowania modelu rodziny;

• nieodpowiednie funkcjonowanie szkoły;

• przemiany cyklu życia ludzi, a zwłaszcza wydłużanie się okresu adolescencji;

• powiększanie się rozmiarów czasu wolnego;

• ekspansja przestrzeni publicznej (nikt nie ponosi odpowiedzialności za nią);

nieskuteczność funkcjonowania nieformalnych mechanizmów kontroli społecznej prowadzi do przerzucania jej zadań na organy kontroli formalnej, co z kolei powoduje kryzys tych instytucji, które nie są w stanie poradzić sobie z nowymi obowiązkami; związane jest to także z tym, iż w dużym stopniu sprawność działania organów kontroli formalnej zależy od sprawności kontroli nieformalnej;

Podsumowanie

1. przestępca jest jednostką swobodnie dokonującą wyborów, co powoduje dwojakiego rodzaju skutki - akcentowanie roli instytucji formalnej kontroli społecznej, z zwłaszcza prawa karnego, prowadzi do zaostrzenia represji karnej, natomiast droga do poprawy funkcjonowania mechanizmów kontroli nieformalnej powinna polegać na większym wykorzystywaniu prewencji;

2. następuje odejście od prewencji indywidualnej i resocjalizacji sprawy jako celów kary, na rzecz prewencji generalnej, a zwłaszcza odstraszania; znajduje to wyraz w zaostrzaniu odpowiedzialności karnej;

3. realizacja koncepcji uniemożliwiania poprzez fizyczne uniemożliwianie popełniania przestępstw w drodze wieloletniej izolacji więziennej sprawców uznanych za szczególnie niebezpiecznych;

11

---