Jan Andrzej Morsztyn- WYBÓR POEZJI

WSTĘP - Wiktor Weintraub

1. POETA W BAROKU

• Pod koniec XIX wieku ukazało się w Krakowie studium lwowskiego romanisty, Edwarda Porębowicza pt. „Andrzej Morsztyn, przedstawiciela baroku w poezji polskiej.” Tam po raz pierwszy w literaturoznawstwie użyto słowa barok.

• Dla Porębowicza barok, jako styl, posługiwał się niezwykłą metaforyką, stosował paradoksy, dowcipną puentą. Pojmował go więc jako stylistyczną wirtuozerię poety.

• Zmiana znaczenia tego pojęcia nastąpiła w okresie II wojny Światowej w Niemczech

• W Anglii w okresie międzywojennym zauważyć można było fascynację poezją Johna Donne'a. Mimo że jego poezja bardzo przypominała tą, ogólnie nazywaną, barokową, to Anglicy mówili o niej, że to poezja metafizyczna.

• „Barok (…) to dziś pojęcie bardzo elastyczne, które w różnych kontekstach literatur narodowych niekoniecznie to samo znaczy”

2. MARINO I MARINIZM

• Życie tego poety było bardzo burzliwe, jednak najważniejszym etapem jego egzystencji był okres, w którym Marino przebywał na dworze paryskim (1615-1623), gdzie zaproszony został przez Marię de Medici, i gdzie Ludwik XIII zrobił go swoim mistrzem ceremonii.

• W Paryżu też, w roku 1623 ukazało się największe dzieło Marina pt. „L'Adone”.

• Schorowany marino jeszcze w tym samym roku postanowił wrócić do domu, do Neapolu. Tuż po powrocie był niemalże wielbiony przez społeczeństwo, jednakże wkrótce potem zmarł.

• „L'Adone” - poemat mitologiczny, opowiadający o miłości Wenery i Adonisa oraz o śmierci Adonisa, zapitego na polowaniu przez dzika. - to poemat hedonistyczny (miłość jest tu tylko zmysłowa = zaspokajanie pożądania) - elementy maryjne (Wenera nazywana jest Świętą Matką Miłości, a świątynia to kościół).

• Do liryków wydanych przez Marina jako „Rima” (1602), a następnie w wydaniu poprawionym jako „La lira” nawiązywał Morsztyn w „Lutni.”

• Mimo wyszukanego obrazowania, wiersze Marina czyta się dość gładko.

• Popularność poezji Marina była ogromna. Zarzucano jednak twórczości tego poety, ze sprowadza ona innych poetów na manowce, że źle wpływa na działalność literacką naśladowców Marina.

• W Polsce wielokrotnie tłumaczono dzieła Marina, co świadczy o tym, ze i tu był on popularny (Jędrzej Wincenty Ustrzyckie, Piotr Kostka, Stanisław Lubomirski…)

3. ŻYCIE MORSZTYNA

• Wywodził się z niemieckiej rodziny mieszczańskiej Mornsteynów lub Morinsteinów, której przedstawiciele przybyli do Polski w XIV wieku.

• Ojciec Jana Andrzeja był zamożnym ziemianinem, dworzaninem Stanisława Lubomirskiego i gorliwym działaczem kalwińskim.

• Wykształceniem Jana Andrzeja Morsztyna zajął się jego dziadek Walerian Otwinowski.

• Studiował w Lejdzie, a po powrocie został dworzaninem Lubomirskich.

• W latach 40. XVII wieku zjeździł Włochy i Francję (razem z bratem Stanisławem).

• Bral czynny udział w posiedzeniach sejmowych.

• W 1659 roku ożenił się z Katarzyną Gordon.

• Popierał politykę profrancuską (wpływ Ludwiki Marii) i dążył do uchwalenia elekcji vivente rege - za życia króla.

• Po wybraniu na tron Wiśniowieckiego, Morsztyn przeszedł do opozycji i zaczął układać plany detronizacji króla.

• W pierwszych latach panowania Jana III Sobieskiego wrócił do łask politycznych- był wtedy najbogatszym z Morsztynów. Kiedy jednak Sobieski zmienił orientację polityczną na prohabsburską, Morsztyn ponownie przeszedł do opozycji.

• W 1678 roku przyjął obywatelstwo francuskie.

• W 1683 roku Jan III Sobieski oskarżył Morsztyna o zdradę stanu i poddaństwo obcemu państwu. Morsztyn podjął wtedy ostateczną decyzję o stałym zamieszkaniu we Francji.

• Zmarł 8.01.1693 roku. Miał czworo dzieci, a jego córka Izabella została wydana za mąż za Kazimierza Czartoryskiego (była babką Poniatowskiego).

4. TWÓRCZOŚĆ. EPIKA I DRAMATY MORSZTYNA

• Właściwie w twórczości Morsztyna trudno znaleźć jakieś konotacje z jego życiem poety (poza wyjątkiem - tekst dedykacyjny poprzedzający tekst „Psyche”, jest ich naprawdę niewiele.)

• Lata 1648-1660 - okres tragiczny w dziejach Polski. Morsztyn wplótł w treść „Psyche” panegiryk królowej Ludwiki Marii. Wydarzenia historyczne stają się tu jednak tylko pretekstem.

• Poezja Morsztyna ma wyraźne piętno dworskie. Z erotyków dowiadujemy się jak wyglądały gry miłosne na dworze, jak przebiegały zaloty itd. Nie ma tu jednak, jak wykazują badacze, żadnych połączeń z życiem poety.

• „Psyche” - „Psyche z Lucjana, Apulejusz, Marina.

• Względnie późny utwór Morsztyna, jednak powstały przed ślubem poety z Katarzyną Gordon.

• Wątek: opowiedziane przez Kupida Adonisowi dzieje jego romansu z Psyche i historia prześladowań Psyche ze strony zazdrosnej Wenery.

• Wplótł w poemat obszerny panegiryk na cześć królowej Ludwiki Marii. Oraz komplementy pod adresem jej dworku. W ten sposób uwydatnił on przynależność dworską poematu.

• Morsztyn tworzy hedonistyczną wizję miłości.

• cyniczny żart Morsztyna: Znęcając się nad Psyche, Wenus kazała jej zejść do podziemi po kosmetyki Prozerpiny. Po drodze trzeba było zapłacić Charonowi. Morsztyn skomentował to w swojej Psyche: „Bo tak do piekła, jako i do nieba/ Bez pieniędzy wniść trudno i bez chleba.”

• „Amintas”

• Dedykowany Helenie Tekli Lubomirskiej, synowicy Stanisława Lubomirskiego.

• Przekład napisanego dramatu pasterskiego Torquada Tassa pt. „Aminta”.

• Tasso napisał swój dramat wierszem białym.

• Morsztyn w Partiach dialogowych i monologowych używa 11-zgłoskowca (powoduje to często nieudolny przekład tekstu).

• „ Cyd albo Roderyk”

• Utwór Corneille'a w przekładzie Morsztyna.

• Morsztyn stara się tu wiernie odtworzyć oryginał.

• Morsztyn wykazał tendencję zastępowania pojęć abstrakcyjnych konkretnymi; nie unikał wyrażeń rubasznych.

• Niektórych obruszył taki styl pisania, jednak przekład Morsztyna czyta się wyjątkowo gładko.

• Przedstawienie w 1662 roku otwierał prolog, włożony w usta Wisły, która składała hołd parze królewskiej. Pełno w tekście Morsztyna nazw miast i rzek, co nadaje wyraźnie polski koloryt.

5. TWÓRCZOŚĆ LIRYCZNA

• Reprezentacyjny zespół wierszy, które Morsztyn Chciał przekazać potomności to zbiór 210 wierszy, ujętych w dwie księgi „Lutni”.

• Drugi, skromniejszy zestaw wierszy Morsztyna liczy 32 wiersze i nosi tytuł „Kanikuła”. Z dedykacyjnego wiersza wynika, iż zbiór powstał w 1647 roku. Większość tych wierszy to erotyki; prócz tego żartobliwe epigramaty, listy poetyckie i utwory okolicznościowe.

• Morsztyn napisał także nieliczne wiersze religijne i czternaście wierszowanych zagadek.

• Poezja Morsztyna ma olśnić i zaskoczyć czytelnika. Ujmuje ona temat w sposób nieoczekiwany i wymyślny.

• W ŚWIECIE SUPERLATYWÓW: 1. Wiersz „Do Jana Grotkowskiego, internuncjusza Jego Królewskiej Mości w Neapolim” - ocena sztuki poetyckiej Kochanowskiego. W porównaniu z poezją Kochanowskiego cała poezja łacińska zapada się w nicość. 2. „Nagrobek Perlisi” - podobna pochwała jak powyżej, ale rzeczy mniejszej. Jednaj z bogdanek zdechł pies maltańczyk, o imieniu Perlista. 3. „Niestatek”- superlatywizmy stają się złośliwościami. Pojawia się to zbiór/ lista porównań i metafor - ikon. 4. „Nagrobek Jego Mości Panu Walerianowi Otwinowskiemu” - w dwóch red. z 1645 i z 1647 roku. Aktywacja postaci mitologicznych, by chwaliły zmarłego.

• Stosowanie przez Morsztyna superlatywizmu w nagrobkach jest dość męczące dla czytelnika. Dużo częściej stosował jednak ów superlatywizm Morsztyn w erotykach.

• TAKTYKA ZASKAKIWANIA CZYTELNIKA: Środki zaskakiwania czytelnika: antytezy i oksymorony, kalambury, homonimie, nieoczekiwana i wymyślna puenta.

• STYL A PROSTOTA: *** część utworów Morsztyna znacznie odbiega od konceptyzmu. Charakteryzuje je naturalność i bezpretensjonalność, styl podobny do kolokwialnej polszczyzny. Takim stylem napisane SA między innymi listy poetyckie do przyjaciół. np. „Do Jana Szomowskiego, dworzanina pokojowego Jego Królewskiej Mości” (L 65)

Niesłusznie, Janie, niesłusznie to zową,

Co my służymy, służbą pokojową.

Co to za pokój, co to za wczas taki,

Włóczyć się z dworem jako wilka za flaki?

- naturalne, kolokwialne słownictwo, a obok poetyckie zorganizowanie.

• Morsztyn nie sygnalizuje skąd czerpie wzoru, ale w ówczesnych czasach było to zjawisko zupełnie normalne - pojecie, czegoś takiego jak plagiat, zaczęło pojawiać się dopiero w romantyzmie.

• TEMATYKA:

• Wiersze miłosne - zdecydowana większość - przede wszystkim wiersze opiewające urodę bogdanki, oraz skargi na chłód kobiety - uwieńczeniem przedstawionych gier miłosnych jest zawsze akt seksualny, ale nigdy nie ma tam mowy o głębszych uczuciach, o pokrewieństwie dusz - czasem wiersze Morsztyna dają takie wrażenie, ze to miłość sensu stricte istnieje, ale są to tylko pozory.

• Wiersze religijne - łącznie 9 utworów. - 5 z nich to adaptacje wierszy Marina (wymyślne obrazowanie)

• Poezja okolicznościowo-poetycka - wiersze do osób bliskich - język na ogół o wiele prostszy niż w erotykach czy wierszach religijnych. - dużo konkretów z ówczesnego życia dworskiego - autor nie rezygnuje z popisywania się swymi umiejętnościami, tylko zmienia formę. - czerpał tematykę z dziejących się w XVII wieku skandali politycznych i obyczajowych np. Nawrócenie się Zamoyskiego na monogamię upamiętnił Morsztyn dwoma wierszami: „Odprawa kurwom” i „Paszport kurwom z Zamościa”. - wiersze te mają charakter prywatny i są zrozumiale tylko dla czytelnika, który zna historię opisywanych zdarzeń.

• poezja żartobliwie-epigramatyczna - świetne wyczucie puenty i dobry żart, czasem wyuzdany - przytrafiają się jednak i dowcipy ordynarne (poeta wykorzystuje ubliżania, obelgi…)

• Wiersze -zagadki - napisane dla siostry Morsztyna Teofili Rejowej, - 13 wierszy - 10 z 13 to przeróbki zagadek Cotina, często bardzo odbiegające od oryginały.

• Morsztyn nie porusza tematyki, która w tamtym okresie była poruszana niemalże przez wszystkich - tematyki życia wiejskiego. Z życia Morsztyna wiadomo, ze skupował liczne majątki ziemskie, ale w jego twórczości wieś jest nieobecna. Co prawda napisał „Wiejski żywot”, ale w gruncie rzeczy niewiele tam o wsi mówi. Podmiot zwraca się tam do Jagi, która chwali tylko dwory i miasta, i sugeruje, że warto zwiedzić także wsie, ale w rzeczywistości zaprasza wybrankę swego serca do siebie - do swego dworku na wsi. Prawdopodobnie była to polemika z pochwałami wsi np. Naborowskiego.

• „Tak poezja kun­sztownych concetti, jak i poezja pisana potoczną polszczyzną służą u Morsztyna eksploracji możliwości języka. Ambicją pierwszej jest wyzyskanie najbardziej, zdawałoby się, nieocze­kiwanych możliwości mowy przenośnej, druga zaś ujawnia nieprzeczuwalne czy zaskakujące sprzecznościami możliwości, tkwiące w synonimice potocznego języka.”

---