MAKROSOCJOLOGIA

OPRACOWANIE ZAGADNIEŃ EGZAMINACYJNYCH

1. MAKROSOCJOLOGIA. PRZEDMIOT I KIERUNKI BADAŃ.

Makrosocjologia jest działem socjologii, obejmującym problematykę: wielkich grup, systemów, struktur jako składników rzeczywistości społecznej, a więc działem obejmującym problematykę makro - megastruktur.

Czym zajmuje się makrosocjologia?

Zadaniem makrosocjologii jest opis rzeczywistości społecznej w wielu sferach i wymiarach:

• bada budowę, szczególnie na poziomie makro

• funkcjonowanie i dynamikę zmian społecznych

• wykrywa ukryte struktury i układy, systemy i grupy

• wykrywa także społeczeństwa narodowe, które są złożoną strukturą segmentacyjną

Tradycyjne ujęcie makrosocjologii to ujęcie z perspektywy społeczeństw narodowych zaś problematyka nie była ujmowana w tradycyjnej socjologii. Jeżeli analizujemy problematykę makrostrukturalną czyli tę na najwyższym poziomie, przyjmujemy podobny sposób analizy, który obowiązuje na poziomie makrostrukturalnym. Jeżeli społeczeństwo traktujemy jako makrostrukturę to w tradycyjnej socjologii makrostrukturami są:

Narody, grupy etniczne (jako mniejszości narodowe), klasy, warstwy, zawody, grupy wyznaniowe - są to składniki społeczne analizowane na poziomie makrostruktur mogą być i powinny być społeczeństwa narodowe jako całości, jako te składniki megastruktur. Współcześnie socjologowie badają również systemy ponadnarodowe „stające się” stosowane do potrzeb jakie istnieją do rozwiązania problemów i konfliktów społecznych. Zaliczamy do nich organizacje różnego rodzaju, które obejmują stosunki międzynarodowe, np. NATO, Liga Narodów.

Socjologowie zajmujący się problematyką MAKRO w tym szerokim wariancie makro i mega powinni wykrywać jawne i ukryte interesy, jawne i ukryte struktury, nie to co widać gołym okiem korporacji ponadnarodowej, ale przedmiotem badań powinno być to co jest efektem jej funkcjonowania.

Są to złożone problemy rzeczywistości, która jest zmienna, jest płynna przez to, że aktorzy uczestniczą w życiu społecznym na różnych poziomach, na różnych zasadach.

Makrosocjologia we współczesnym świecie powinna sprzyjać redukcji konfliktów społecznych przez podnoszenie efektywności systemów, badając uwarunkowania ładu i bezładu społecznego. Sprzyja ona identyfikowaniu ewentualnych pól konfliktowych i wyprzedza ewentualne działania aktorów.

2. METODY BADAŃ MAKROSOCJOLOGII.

Problematyka makrosocjologii jest szczególna problematyką i wymaga odrębnych badań, które mają na celu takie opisanie rzeczywistości społecznej, które pozwoli określić kondycję społeczeństwa, jego szans i wyznań cywilizacyjnych.

Badania makrosocjologiczne wymagają szczególnych metod i technik. Socjologia płaskoempiryczna staje się bezradna wobec problemów makrosocjologicznych, bo ankiety, wywiady, czy jeszcze inne techniki nie spełniają swojej roli, bądź ją ograniczają.

Ważną metodą badań makrosocjologicznych jest:

• analiza treści - szeroko pojmowana. Pozwala rekonstruować to co niewidoczne gołym okiem, analizując np. treść przekazów prasowych. Analizę treści stosuje P. Lazarsfeld, S. Huntington

• metoda hermeneutyczna - identyfikacja struktur i systemów na poziomie makro. Polega na analizie produktów życia społecznego. Analiza dokumentów, ich treści pozwala zrekonstruować zawiłe układy stosunków (np. wspomnienia dyplomatów), analiza danych statystycznych. Badacze analizujący produkty życia społecznego to Touraint, Naisvitt

• introspekcja, empatia - umożliwiają poznanie humanistyczne, bardzo głębokie, takie których nie możemy poznać przy pomocy metod płaskoempirycznych. Analizując daną sytuację musimy przyjąć współczynnik humanistyczny - pozwala on zrozumieć stosunki społeczne nie tylko na poziomie makro, mega ale również na poziomie mikro. Należy zauważyć, że te techniki zasadzają się na pytaniach, a pytania aby mogły przynieść efekt muszą być odpowiednio sformułowane i dostosowane do poziomu respondenta, który wypowiada się w pewnym języku, ma tak jakby swój świat. Dlatego też o wiele efektywniej bada się to co chce się zbadać w społeczeństwach

• metoda interwencji społecznej - to szczególna metoda, z jednej strony jest to zbieranie informacji o ruchach społecznych w centrum ruchów społecznych, z drugiej strony to odpowiednie sterowanie ruchem i jego potencjalnymi skutkami twórcą jest Therborn

Socjologowie rekonstruując społeczną rzeczywistość na poziomach struktur powinni sięgać po wyniki badań na poziomie płaskoempirycznym i rekonstruować to czego nie widać, nawet to co chcieli ukryć autorzy pytań.

3. MAKROSTRUKTURY A POZIOMY STRUKTURALNE RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ.

1. MAKROSTRUKTURY - szczególne twory życia, które można zidentyfikować przyjmując pewien model rzeczywistości społecznej, np. uwzględniając poziomy strukturalne:

• makro - poziom bezpośrednio działających jednostek

• mezo - poziom średni, na którym nie dominują już bezpośrednie styczności jednostek

• makro - dominacja bezosobowych, zapośredniczonych stosunków, np. za pośrednictwem mezostruktur (społeczeństwo)

• mega - osobliwe stosunki, pojawiające się na określonym poziomie rozwoju społecznego i są to stosunki między społeczeństwami, narodami, cywilizacjami, systemami światowymi

Aby prawidłowo określić makrostrukturę jako taką, nie można mieszać ze sobą pojęć: rzeczywistość społeczna, społeczeństwo, naród, państwo, populacja ponieważ ą to różne kategorie rzeczywistości społecznej, porządkujące ją pod względem dynamiki, funkcjonalnie, strukturalnie.

• naród - to wspólna kulturowa grupa, istniejąca i podzielająca wspólne wartości narodowe, może istnieć długi czas nawet w rozpadzie

• społeczeństwo - jest grupą terytorialną organizowaną przez państwo (poziom makro)

• państwo - wspólny mianownik narodu i społeczeństwa. Nie jest narodem ani społeczeństwem. Jest instrumentem władzy narodu, społeczeństwa lub innych składników, z których społeczeństwo może być zbudowane np. z klas, elit, warstw i innych grup

1. STRUKTURA SEGMENTACYJNA A SPOŁECZEŃSTWO

Strukturę segmentacyjną - danego społeczeństwa, jako jego elementy składowe, konstytuują zbiory, zbiorowości (wspólnoty, zrzeszenia, związki instytucjonalne jako formy grup) zasadniczo różne od niesegmentów

Społeczeństwo - jest strukturą segmentacyjną, zbudowaną nieprzypadkowo i z nieprzypadkowych grup oraz kategorii społecznych (zbiorów społecznych). Jego segmentami są: narody, mniejszości narodowe, klasy, warstwy, zawody, wyznania, partie, rodziny, okolenia oraz zbiory segmentacyjne takie jak kategorie płci, wieku, stanu cywilnego, wykształcenia itd. lokujące się na różnych poziomach strukturalizacji (mikro, makro, mezo, mega)

2. SPOŁECZEŃSTWO jest ważnym komponentem rzeczywistości społecznej, w nim znajduje się zakodowane doświadczenie w zdobywaniu środków produkcji.

Jednostki należące do różnych grup społecznych chcą/dążą do zaspokajania swoich potrzeb, przynajmniej na poziomie minimum egzystencjalnego.

Władze natomiast dążą do osiągnięcia takiego poziomu efektywności społecznej, aby społeczeństwa mogły rywalizować z innymi. Dlatego prowadzi się badania nad segmentacją strukturalną własnego kraju lub sprzymierzonego.

Społeczeństwo jako wielka makrogrupa jest strukturą o charakterze systemowym, zbudowanym ze zbiorów i zbiorowości ściśle określonego rodzaju. W ich obrębie jednostki dążą do zaspokojenia swych potrzeb pod okiem państwa, jako politycznej organizacji społeczeństwa (koordynuje przedsięwzięcia by móc współzawodniczyć z innymi społeczeństwami). Źródłem efektywności społeczeństw jest ich podmiotowość związana z rolami segmentacyjnymi. Role segmentacyjne wiążą się z segmentami, które charakteryzują się odpowiednią efektywnością. Takimi segmentami są: zawody, klasy, warstwy, grupy etniczne, narodowe, partie.

Typologia zbiorów i zbiorowości społecznych:

1. zbiory i zbiorowości segmentacyjne - twory życia społecznego, które budują strukturę systemową, wielowymiarową

2. segmenty - grupy i zbiory agregatów

3. niesegmenty - grupy i zbiory przelotne, spontaniczne, nietrwałe, nie wpływające na procesy życia społecznego, nie mogą zaspokajać potrzeb jednostek, np. tłum, zbiegowisko

4. tłum, zbiegowisko, masa - to takie wytwory życia społecznego, które nie wpływają na reprodukcję postaw, dóbr niezbędnych do funkcjonowania

4. SPOŁECZEŃSTWO JAKO MAKROGRUPA.

Społeczeństwo - jest makrogrupą segmentacyjną zbudowaną ze ściśle określonej liczby typów i rodzajów segmentów (zbiorów i grup) rozlokowanych w różnych sferach rzeczywistości celowo a nie przypadkowo. W ich obrębie pełniąc określone role, można zaspokajać równocześnie wiele potrzeb.

Segmenty społeczeństwa odpowiadają typologicznie i rodzajowo odpowiednim potrzebom i sferom oraz wymiarom segmentacji:

• wymiar demograficzny - kategorie wieku, płci, rasy

• wymiar cywilny - kategorie stanu cywilnego

• wymiar pokrewieństwa - występują rodziny jedno, dwu, trzy lub wielopokoleniowe lub rodziny wyróżnione wg liczebności członków rodziny bliższej i dalszej

• wymiar wykształcenia - kategorie poziomu edukacji (podstawowe, średnie, wyższe)

• wymiar ekologiczny - chodzi o społeczności terytorialne agregujące się jako wiejskie i miejskie wg rozmaitych przedziałów liczebności mieszkańców, jako np. małomiasteczkowe, średniomiasteczkowe, wielkomiejskie

• wymiar zawodowy - zawody, specjalności zawodowe

• wymiar klasowy społeczeństwa - klasy gospodarcze - rynkowe bądź nierynkowe (reglamentowane, sektorowe)

• wymiar elitarny - elity władzy, partie polityczne

• wymiar socjalny - kategorie warstw socjalnych (będące na utrzymaniu innych segmentów społeczeństwa lub członków rodziny: bezrobotni, renciści, emeryci, uczniowie, studenci)

• wymiar warstwowy (stratyfikacyjny) - wyróżnia się warstwy wyższe, średnie i niższe biorąc pod uwagę prestiż, majątek, stopień, władzę, wykształcenie

• wymiar pokoleniowy - segmentami są pokolenia jako zbiorowości, które doświadczając tych samych zdarzeń potencjalnie i realnie odróżniają się jako takie zbiorowości od innych, które ich nie doświadczyły i mają odmienne postawy i poglądy wobec faktów i zdarzeń bieżących czy historycznych. Pokolenia są charakteryzowane jako grupy „swoje” i „obce”

• wymiar etniczny - segmenty: narody, grupy etniczne, mniejszości narodowe

• wymiar wyznaniowy - segmentami są kategorie wyznawców określonych religii: bezwyznaniowcy i ateiści

Oprócz struktur segmentacyjnych społeczeństwa, które stanowią o jego życiu i reprodukcji w ramach rzeczywistości społecznej mieszczą się również takie twory, nietrwałe formy życia społecznego, jak zbiegowisko.

5. MEGASTRUKTURY JAKO PROBLEM BADAWCZY. CYWILIZACJA A KULTURA.

MEGASTRUKTURY:

1. elementy budujące społeczeństwo (więc wobec niego podrzędne) takie jak: klasy, warstwy, narody)

2. grupy ponadnarodowe o szczególnych zależnościach i rolach (nadrzędne wobec konkretnego społeczeństwa)

Czyli zarówno suwerenne społeczeństwa jak i grupy ponadnarodowe świata charakteryzują się autonomią funkcji. Sposób definiowania megastruktury zależy od konwencji, bo może nią być społeczeństwo globalne, ale wg starej literatury jest to społeczeństwo krajowe. Wszystko to dzieje się dzięki ewolucji jednostek budujących całość.

MAKROSOCJOLOGIA - jest więc działem obejmującym zarówno problematykę społeczeństw narodowych, makrostruktur funkcjonujących poza granicami tych społeczeństw narodów, wyznań światowych), ale również problematykę stającego się społeczeństwa światowego

Najczęściej wykorzystywane metody i techniki w badaniach makrostrukturalnych to:

• metoda hermetyczna - polegająca na analizie struktur organizacyjnych, treści pamiętników, dokumentów, dokumentów urzędowych, wypowiedzi dyplomatów, itp., informacja jest również tutaj. Brak informacji np. w prasie - analiza produktu życia społecznego to jedna z technik w tej metodzie. Posługiwał się nią Huntington i Neisbilt, a Lazarsfeld w okresie II wojny światowej zorganizował zespół analityków zajmujących się analizą treści informacji prasowej, wywiadowej) III Rzeszy i stworzył mapę informacji

• metoda interwencji społecznej - polega na zbieraniu określonego typu informacji o ruchach społecznych (głównie centrum ruchów) i odpowiednim sterowaniu ruchem oraz jego potencjalnymi zmianami. Specjalistą od badań ruchów społecznych jest A. Touraine

CYWILIZACJA A KULTURA

Występują dwa skrajne podejścia do problematyki cywilizacji i jej związku czy relacji z kulturą:

1. według F. Konecznego cywilizacja to: metoda zbiorowego ustroju życia społecznego - to jednostka nadrzędna w stosunku do kultury. Kultura jest jedynie jej częścią. W okresie międzywojennym wyróżnił on 22 cywilizacje, ale zajmował się badaniem siedmiu z nich. Podzielił je na:

• gromadnościowe - z nich początek swój bierze totalitaryzm i autokracja - gdzie wartością nadrzędną cywilizacji jest masa i są to: cywilizacja bramińska, żydowska, chińska, turańska, bizantyjska, arabska

• personalistyczne - stała się źródłem demokracji i kapitalizmu - nadrzędną wartością cywilizacji jest persona - osoba, jednostka i jest to cywilizacja: łacińska, która okazała się najbardziej twórcza spośród wszystkich cywilizacji, gdyż była personalistyczna i obca jej była idea równości

W poszczególnych cywilizacjach wyróżniał on różne kultury, jako ich części składowe. Te 7 cywilizacji rywalizował ze sobą. Koneczny mówił o starciach i walkach cywilizacyjnych a walki te polegały na preferencjach w życiu codziennym określonych segmentów wartości (w tym sensie cywilizacje przenikały się) i można zidentyfikować przynależność do danego osobnika do konkretnej cywilizacji biorąc pod uwagę nie tyle jego zachowanie, co postawy. Koneczny pisze, że jest mnogość i różnorodność cywilizacji, ale jest to stan naturalny, i nie trzeba dążyć do równości i jedności, bo tylko to co sztuczne jest równe. „Równość jest największą niesprawiedliwością, a sprawiedliwość to równy podział nierówności.”

b) wg F. Znanieckiego cywilizacja to - forma kulturowo-społeczna, mieszcząca się w ramach kultury. Kultura jest więc według niego nadrzędna wobec cywilizacji. Wyróżnia on tysiące cywilizacji ludowych, a rozwój niektórych z nich prowadzi do rozwoju cywilizacji narodowych, jako wyższych form życia społecznego i wpływa na konstytuowanie się narodów. W okresie międzywojennym sformułował on pogląd, iż z najwartościowszych elementów cywilizacji narodowych rodzi się cywilizacja wszechludzka, a na jej bazie społeczeństwo światowe. Więc istnieją cywilizacje ludowe (jako formy życia kulturowo-społecznego) i mogą one budować wyższe formy cywilizacyjne, cywilizacje narodowe, a dzieje się to przez konsultacje i praktykowanie najwartościowszych elementów cywilizacji ludowych i w ten sam sposób w prostej linii powstaje cywilizacja wszechludzka. Każda z tym cywilizacji konstytuuje znaczące w życiu społecznym grupy, kolejno: ludy, narody a w rezultacie - społeczeństwo światowe.

6. SPOŁECZEŃSTWO A PAŃSTWO. POLITYKA A PODZIAŁY SPOŁECZNE I SEGMENTACJA.

I.

Społeczeństwo - jest grupa terytorialną organizowaną przez państwo. Poziom makro. Forma życia zbiorowego ludzi, ukształtowana historycznie; specyficzny system interakcji między jednostkami; samowystarczalne zbiorowości relatywnie zajmują określone terytorium, wytwarzają i uczestniczą w kulturze; definiują samych siebie jako odrębnych, innych. W ramach społeczeństwa tworzą się podgrupy i podstawowe typy procesów społecznych

Państwo - jest wspólnym mianownikiem narodu i społeczeństwa. Nie jest narodem ani społeczeństwem. Jest instrumentem władzy narodu, społeczeństwa lub innych składników, z których społeczeństwo może być zbudowane, np. klasy, elity, warstwy, inne grupy. Wielka suwerenna instytucja polityczna, kontrolująca obszar danego kraju, obejmująca swym działaniem wszystkich członków społeczeństwa lub społeczeństw, którzy zajmują jego terytorium. Wyposażone w prawo stosowania przymusu wobec jednostki i grup społecznych nie przestrzegających obowiązującego prawa.

Segmenty - to szczególne twory życia społecznego, grupy, agregaty, które stanowią procesy życia i reprodukcji. Segmentacja to podział społeczeństwa na zbiory i zbiorowości społeczne, które są kreowane i wytwarzane w związku z zachodzeniem ściśle określonych procesów społecznych, np. klasy rynkowe, warstwy, itd.

Podziały społeczne - zależą one od składu i budowy danego społeczeństwa, wpływają one na funkcjonowanie całego społeczeństwa, kondycję, podział pracy, podział uzyskanych rezultatów tej pracy, stratyfikacją społeczną, udziałem w rynku, itp.

II.

Społeczeństwo - jest makrostrukturą segmentacyjną zbudowaną ze ściśle określonej liczby typów i rodzajów segmentów (zbiorów i grup) rozlokowanych w różnych sferach rzeczywistości celowo, a nie przypadkowo. W ich obrębie pełniąc określone role można zaspokajać równocześnie wiele potrzeb. Społeczeństwo powstaje w efekcie dążenia do zaspokojenia potrzeb ludności zamieszkującej dany kraj, podległej władzy państwowej

Państwo - jest polityczną organizacją społeczeństwa, ale również narodu suwerennego, tzn., że na terenie danego kraju, pod jedna władzą państwową mogą znajdować się różne grupy etniczne. Z jednej strony państwo jest instrumentem organizacji życia na terenie danego kraju, z drugiej strony jest przedmiotem aspiracji narodowych, kryterium wyodrębnienia narodu jako grupy etnicznej. Państwu podlegają członkowie innych narodów i grup etnicznych zamieszkujących dane terytorium

Naród - wielka grupa społeczna, wspólnota, którą integruje specyficzny system wartości. Naród jako wspólnota diaspołeczna (rozproszona) nie może być identyfikowany ze społeczeństwem, dlatego, że społeczeństwo jest przede wszystkim grupą jednego kraju, natomiast naród, gdy utraci państwo może istnieć

Podziały społeczne - to zróżnicowania wyraźnie ujawniające się w życiu społecznym dotyczące przywilejów bądź dyskryminacji w sposób względnie trwały

7. ZRÓŻNICOWANIA, PODZIAŁY A NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE.

Teorie społeczne bez względu na to jaki mają charakter wpłynęły na procesy segmentacji strukturalnej społeczeństw.

Aby zrozumieć istotę segmentacji strukturalnej, wprowadzamy 3 kategorie analityczne:

• zróżnicowanie

• podziały

• nierówności społeczne

Kategorie te na gruncie socjologii są nieraz wymieniane.

Zróżnicowanie społeczne - to niejednakowe natężenie cech zrelatywizowane przynajmniej do dwóch osobników, nosicieli danych cech. Niemożliwe jest wskazanie dwóch identycznych osobników, jako cech czy to społecznych czy tez biologicznych. W tym sensie mówimy, iż jednostki, grupy społeczne są zróżnicowane, różnią się między sobą bez względu na to czy jesteśmy tego świadomi czy też nie, nawet w zakresie natężenia tej samej cechy, a może przede wszystkim w zakresie natężenia danej cechy. W życiu społecznym nie wszystkie cechy, które posiada dany osobnik społeczny są ważne. Jedne są ważniejsze od innych. Zatem jeśli mówimy o podziałach społecznych jednej z kategorii analitycznej, to mamy to na uwadze praktyki i efekty praktyk polegających na wzmacnianiu ważnych społecznych cech.

Podziały społeczne - to praktyki i ich konsekwencje. Istotne jest tu wzmacnianie cech ważnych w życiu społeczeństwa, w toku, np. cząstkowych polityk uprzywilejowania bądź dyskryminacji z tytułu nosicielstwa takich czy innych cech. Takie formy społeczeństwa jak: społeczeństwo kastowe, społeczeństwo stanowe, klasowe to właśnie makrostruktury będące wytworem podziałów społecznych, racjonalnie kreowanych w toku uprzywilejowania jednych segmentów ważnych z jakiegoś punktu widzenia społecznego. Istota tego nie polega tylko na kreowaniu tych wiodących niejako w życiu segmentów od których pochodzą nawet nazwy czy innych społeczeństw. Rzecz polega na kreowaniu także tych segmentów, które mają chwilową więź drugorzędne i trzeciorzędne znaczenie. Jeżeli mówimy o polityce gospodarczej, socjalnej, pro rodzinnej, to mamy na uwadze właśnie określone praktyki, przyznanie przywilejów, nagród bądź odpowiednie przedstawienie grupom norm prawnych oraz przyznawanie takich czy innych preferencji organizacyjnych. Jeśli Państwu zależy na wzroście demograficznym, to może preferować różne rozwiązanie problemów rodzinnych, jeśli nie zależy na szybkim powstawaniu klasy średniej, to może prowadzić restrykcyjną politykę podatkową, jeśli zależy mu na ludziach z wyższym wykształceniem, to może ich motywować systemem płac lub w inny sposób.

Podziały społeczne - to praktyki i ich konsekwencje przedstawione w powyższym rozumieniu wpływające na krystalizacje struktury sgmentacyjnej, może to być także formalizacja statutu

Nierówności społeczne - to subiektywne spostrzeżenia (pewne subiektywne spostrzeżenia nierówności i podziału) do odpowiednich przedsięwzięć jednostki bądź zbiorowości społeczne postrzegające zróżnicowania bądź podziały w kategoriach aksjologicznych tzn. wartościujących, np. postrzegamy jako sprawiedliwe bądź niesprawiedliwe

Aby mogły zaistnieć jako stymulatory działań indywidualnych, zróżnicowania i podziały muszą być:

• postrzegane i postrzegalne

• definiowane i definiowalne

• definiowane wedle jakiś zasad aksjologicznych, np. jako sprawiedliwe bądź niesprawiedliwe

Jeśli zostaną spostrzeżone zróżnicowania i podziały społeczne to może się to stać czynnikiem mobilizacji grupowej czy segmentacyjnej bądź mobilizacji ruchu społecznego.

8. GRUPY, KATEGORIE A RUCHY SPOŁECZNE NA POZIOMIE MAKROSTRUKTURY.

GRUPA SPOŁECZNA - to najmniej 3 osoby, powiązane systemem struktur uregulowanych instytucjonalnie, co umożliwia im realizowanie wspólnych wartości, zadań, celów. Grupa społeczna jest oddzielona od innych uczestników życia zbiorowego wyraźną zasadą odrębności. Każdą grupę odróżnia od innych skład, organizacja, poczucie więzi, odrębność

Typologia grup:

Wspólnota - to grupa konieczna, w której jednostka musi uczestniczyć, choćby z racji urodzenia; jednostka nie ma swobody wyboru wspólnoty. To grupa zajmująca określone terytorium, obejmująca całokształt lub co najmniej większość istotnych stosunków społecznych między jej członkami. Wyróżniamy:

• wspólnotę na kontaktach prywatnych (wspólnota terytorialna)

• wspólnotę na kontaktach publicznych (wspólnota diasporyczna)

Zrzeszenie - to celowa grupa społeczna, do której jednostka należy świadomie i z której po wypełnieniu wiadomych warunków może bez trudu wystąpić.

Wyróżniamy:

• formalne

• nieformalne

• prywatne (nie mają trwale uregulowanych stosunków z otoczeniem) grupy lokują się w sferze organizacyjnej

Związek instytucyjny - to zespół osób zajmujących określoną pozycję i pełniących określone role w urządzeniu instytucyjnym, to personel urządzenia instytucyjnego

Kategorie - to jedna z form zbiorowości segmentacyjnych obok wspólnot i związków instytucjonalnych. Formy zbiorowości segmentacyjnych, pełniąc określone role w obrębie segmentów zaspokajają potrzeby

POTRZEBY - SFERY - SEGMENTY - MECHANIZM STRUKTURALIZACJI

Segmenty rozlokowane są w poszczególnych sferach rzeczywistości społecznej celowo nie przypadkowo.

Grupy społeczne i kategorie społeczne - przynależą do zbiorowości segmentacyjnych, lokują się strukturze segmentacyjnej

Ruchy społeczne - nie przynależą do zbiorowości segmentacyjnych, lokują się one w sferze żywiołów (strukturze niesegmentacyjnej). Strukturalizaują, krystalizują społeczeństwo jako strukturę segmentacyjną istniejąc poza tą strukturą, albowiem ruchy społeczne nie są segmentami, są składnikami rzeczywistości społecznej

Ruch społeczny - to zespołowe, zbiorowe dążenie do zrealizowania przyjętego celu. Względnie utrwalona forma celowo zbiorowej aktywności ludzi na rzecz rozwiązania istotnego ich zdaniem problemu

9. WIĘKSZOŚCI A MNIEJSZOŚCI JAKO SEGMENTY MAKROSTRUKTURALNE.

Społeczeństwo zbudowane jest z większości i mniejszości etnicznych, klasowych, wyznaniowych, takich czy innych. Okazuje się, że w życiu społeczeństwa nie wszystkie większości i mniejszości mają takie same znaczenie, to zależy w jakiej sferze się one lokują. Niemniej jednak w życiu współczesnych społeczeństw liczą się następujące segmenty: klasy, zawody, warstwy, wyznania. Segmenty te umożliwiają reprodukcję życia społecznego w odpowiednich sferach, co to znaczy? Klasy jako zbiory, agregaty lokują się w sferze wytwarzania i technologii, w sferze polityki lokują si partie i elity polityczne. W sferze kultury lokują się nagrody, grupy etniczne, mniejszości narodowe. Widzimy, że segmenty mogą być grupami, bądź zbiorami społecznymi, lokują się nieprzypadkowo w ściśle określonych, stosownie do ich natury.

Grupy większościowe - (dominujące) to takie twory życia społecznego, które bez względu na powody są w stanie narzucić innym funkcjonującym grupom swoje wzory zachowań, system normatywny jako konstytuujący całe społeczeństwo, bądź daną sferę jego życia. W tym możemy mówić o klasach większościowych, sferach, warstwach wyznaniowych, grupach większościowych

Mniejszości (segmenty mniejszościowe) - tj. zbiorowość bądź zbiór jednostek, które ze względu na swoje cechy fizyczne lub kulturowe są odróżniające od innych, w których żyją po to, by ich odmiennie, nierówno traktować

Status mniejszości jest statusem zbioru - i to jest fenomenem. Fakt przypisania do danej mniejszości, przez identyfikację znaczących w życiu społecznych cech mniejszości jest ważny w procesie konstytuowania jednych i drugich grup

10. ŁAD A NIEŁAD SPOŁECZNY. TYPY ŁADÓW.

Ład społeczny - to taki stan kompozycji czynników reprodukcji zbiorowego życia ludzi, który zapewnia osiąganie względnej stabilności zaspokajania ich potrzeb. Jest to taki stan ułożenia względem siebie komponentów życia ludzi, który nie wyzwala działań ze strony ważnych segmentów społeczeństwa, czy jego zbiorowych aktorów, na rzecz fundamentalnych zmian ładu jako całości ani też poszczególnych komponentów.

Ład społeczny - (wersja prostsza) to taki układ kompozycyjny systemów, struktur, grup, który umożliwia prostą reprodukcję życia społecznego i nie wyzwala zbiorowych przedsięwzięć na rzecz jego zmiany lub zasadniczych części, składników, komponentów

Jeżeli w ten sposób pojmujemy ład społeczny to należy go zrealizować do konkretnej rzeczywistości społecznej. W tym sensie mówimy o:

1. ładzie społeczeństwa obywatelskiego

2. ładzie społeczeństwa totalitarnego

3. o bezładzie społeczeństwa transformacyjnego

I ta społeczeństwa obywatelskie zasadzają swój ład przede wszystkim na klasach rynkowych - a zwłaszcza na dominującej pozycji klasy średniej, społeczeństwa realno socjalistyczne zasadzają swój ład na klasach nierynkowych, reglamentowanych, sektorowych, zwłaszcza na dominującej strukturalnie klasie robotników państwowo-sektorowych.

Historia udowodniła, iż ład obywatelski w ogóle zapewnia możliwość osiągania wysokiej efektywności zaspokajania potrzeb zbiorowych i indywidualnych w wyszczególnionych sferach życia społecznego (zestawienie 2) oraz korzystanie według zasady wolnego wyboru z szerokiej i różnorodnej puli wolności. Pula ta jest pochodną obywatelskiej kompozycji czynników ładu społecznego.

Stanisław Ossowski wyróżnił 3 kompozycje ładów społecznych:

1. ład przedstawień zbiorowych - odpowiada rzeczywistości społeczeństw tradycyjnych - oparty jest na tradycji. Przyjęte tradycyjne normy są przekazywane i przestrzegane. Tradycja jest tu komponentem ładu społecznego.

2. Ład monocentryczny - ład społeczny jest tu odgórnie (z jakiegoś centrum) narzucony przez nakazane normy i wartości, występuje w systemach totalitarnych, scentralizowanych. Ten typ ładu wyróżniał zdecydowanie społeczeństwa realnosocjalistyczne, totalitarne (wersji sowieckiej) od innych

3. Ład policentryczny - życie społeczne reguluje równowaga sił społecznych - społeczeństwo samo tworzy normy i przestrzega je (respektuje się zasady i normy współżycia zbiorowego). Ten typ ładu odpowiada społeczeństwom obywatelskim, otwartym, pluralistycznym

Zbiorowości niesegmentacyjne - (zbiegowisko, masa, tłum) mogą zakłócić ład a nawet istotnie przyczynić się do wywołania nowego ładu, zwłaszcza tłumy rewolucyjne

11. RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA A SEGMENTY I STRUKTURY „SIECIOWE”.

Rzeczywistość społeczna jest przeciwstawna rzeczywistości przyrodniczej, ale nie może być utożsamiana ze społeczeństwem gdyż jest ono jedynie jednym z jej komponentów. W rzeczywistości społecznej wyróżnia się:

• struktury segmentacyjne - (segmenty takie jak wspólnoty, instytucje, zrzeszenia, zbiory, agregaty itd.) dzięki którym możliwa jest prosta reprodukcja życia społecznego. Nie powstają przypadkowo, są względnie trwałymi zbiorami a w powiązaniu ze sobą budują społeczeństwo. Sfery - wymiary struktury segmentacyjnej - segmentacja - role segmentacyjne - potrzeby

• niesegmenty (masa, tłum ,zbiegowisko) - nie reprodukują życia społecznego, stanowią strefę żywiołu, powstają zupełnie przypadkowo, przelotne, są krótkotrwałe i spontaniczne, mogą zakłócać ład lub nawet przyczyniać się do wywołania nowego ładu. Mogą być aktorami manipulacyjnymi przez elity lub inne jednostki. Są pochodnymi niezaspokojonych potrzeb

• struktury pozasegmentacyjne - struktury sieciowe (mają najczęściej charakter systemowy więc mają systemy: lingwistyczne, ideacyjne, normatywne, interesów, organizacyjne, infrastruktury) - są to szczególnie twory świadomej aktywności ludzi tych działających obecnie oraz całych przeszłych pokoleń. Stabilizują one procesy reprodukcji życia społecznego i mimo permanentnej wymiany biologicznej jednostek wciąż są zaspokajane na pewnym poziomie potrzeby społeczeństwa jako całości. Stabilizują one procesy reprodukcji życia gromadnego, gdyż funkcjonowanie każdej ze sfer reguluje odpowiednia pula norm. Przyporządkowane są określone idee, wartości, interesy itp.

• ruchy społeczne - charakter systemowy, stabilizują procesy reprodukcji życia gromadnego gdyż funkcjonowanie każdej ze sfer reguluje odpowiednia pula norm. Przyporządkowane im są odpowiednie idee, wartości, interesy

12. SFERY, AKTORZY MAKROSTRUKTURALNI A ICH ROLE SEGMENTACYJNE.

Jako segmenty odpowiednie zbiorowości i kategorie sytuują się we właściwych im sferach życia społecznego. Areną występowania klas jest wyłącznie gospodarka, arenami występowania warstw są natomiast następujące sfery życia: polityki, konsumpcji, kultury i prestiżu.

W związku z tym mówimy odpowiednio o danych dla wyszczególnionych sfer warstw: politycznych, konsumpcyjnych (socjalnych) oraz prestiżowych. Wyróżniamy następujące sfery życia:

• sfera wytwarzania - jest to arena takich twórczych, wytwórczych z zastosowaniem takich technologii, techniki oraz pracy żywej, w których efekcie powstają dobra jako środki zaspokajania potrzeb bez względu na ich rzeczywistą wartość rynkową, wymierną. Dotyczy to również dóbr duchowych powstających przy zaangażowaniu technologii umysłu. Sfera wytwarzania to arena występowania zachowań zawodowych, specjalizacyjnych, rzemieślniczych a tym samym zawodów jako zbiorów lub zbiorowości silnie określonego rodzaju

• sfera polityki - to arena sprawowania władzy państwowej i rywalizacji o jej zdobycie i utrzymanie z zaangażowaniem określonej liczby segmentów nazywanych elitami władzy, partiami. W szerokim ujęciu to także podsfera rywalizacji o zdobycie władzy szczególnie wyróżniająca rzeczywistość społeczeństw demokratycznych, obywatelskich. To również arena działalności legalnej i nielegalnej, wywierających jakiś nacisk na władzę państwową w węższym rozumieniu. W obrębie sfery polityki funkcjonują elity władzy, klasy, za pośrednictwem polityków jako reprezentantów ich interesów, partie

• sfera konsumpcji - to arena zachowań zbiorowych i indywidualnych, związanych ze spożywaniem użytkowaniem dóbr egzystencjalnych. Jest to zarówno arena występowania segmentów uzależnionych od innych niesamodzielnych egzystencjalnie oraz objętych odpowiednimi systemami zabezpieczeń socjalnych. We współczesnych społeczeństwach sfera konsumpcji jest przede wszystkim areną występowania warstw socjalnych (konsumpcyjnych). Są to zarówno bezrobotni jak i emeryci, renciści, gospodarstwa domowe, różni pensjonariusze - szpitali, domów starców. Sfera konsumpcji stanowi dziś obszar w obrębie szerszej areny rzeczywistości - reprodukcji społecznej

• sfera kultury - arena manifestacyjna zachowań związanych z dziedziczeniem, przyswajaniem i praktykowaniem znaczeń symbolicznych kreowania w ramach tzw. czasu wolnego po pracy i nauce. Najważniejszymi podsferami kultury z rozpatrywanej tu perspektywy są takie które kreują reprodukują zarówno grupy narodowe i etniczne i grupy wyznaniowe.

Sfery ą areną występowania różnych warstw. Są to zbiory różnych kategorii. Można wyróżnić: warstwy polityczne, opozycyjne, kulturowe, duchowe, edukowane, warstwy socjalne. Warstwy to układ segmentów który wraz z klasami tworzą strukturę klasowo-warstwową społeczeństwa.

13. RUCHY SPOŁECZNE A PROBLEMY SPOŁECZNE.DYNAMIKA RUCHÓW SPOŁECZNYCH.

Ruch społeczny - jest to forma nadaktywności danego rodzaju poprzez działania podporządkowane okreslonej ideologii i zmierzające do rozwiązania czy złagodzenia problemu społecznego. Ruch społeczny jest tzw. „niesegmentem”, który nie buduje społeczeństwa, nie jest elementem reprodukcji życia społecznego ale może je dynamizować.

Szczepański wyróżnił następujące typy ruchów społecznych:

• ruchy rewolucyjne - to ekstremalna forma ruchu społecznego zmierzająca do zmiany podstaw danego ustroju i kultury. Nie wyklucza użycia przemocy i walki fizycznej

• ruchy reformatorskie - nie podważają podstaw ustroju społecznego ani podstaw kultury, dążą do wprowadzenia odpowiednich zmian ale przy użyciu legalnych środków, takich które są w danym państwie prawnie dozwolone. Są to np. ruchy podejmowane głównie w państwach demokratycznych przez związki zawodowe, partie polityczne, organizacje ideowe. Starają się one wywrzeć wpływ na władzę w danym społeczeństwie i nakłonić do wprowadzenia reform. Przykładem mogą być współczesne ruchy ekologiczne

• ruchy ekspresywne - zmierzają do wprowadzenia pewnych zmian w kulturze, systemach wartości, wzorach życia. Ruchy te starają się wywrzeć wpływ na władze publiczne i skłonić je do wprowadzenia postulowanych zmian albo też same starają się realizować nowe wzory życia. Są to np. różnego rodzaju wspólnoty religijne

Ruchy społeczne są komponentem rzeczywistości społecznej pojawiającym się w raz z powstaniem problemu społecznego. Wpływają one na proces krystalizacji segmentacyjnej społeczeństwa. W toku rewolucji czy transformacji mogą wytwarzać one segmenty „niesegmenty”. Sam ruch społeczny nie jest grupą ani innym tworem „niesegmentacyjnym” np. tłumem, masą czy publicznością. Posiada jednak system mobilizacji i organizacji dzięki czemu właśnie może prowadzić np. do rewolucji, mobilizując „zamrożony” w grupach systemowych potencjał „nadaktywności”. Na tej właśnie zasadzie rodziła się Solidarność.

Według R. Mertona:

• problem społeczny - to względna, powszechnie postrzegana dolegliwość, której eliminacja lub złagodzenie staje się czynnikiem mobilizacji na rzecz podejmowania działań danego rodzaju

• ruch społeczny - należy do sfery żywiołów rzeczywistości społecznej, pojawia się kiedy następuje problem społeczny, którego nie można rozwiązać w ramach istniejących struktur. Ruch mobilizuje wtedy zamrożony w grupach systemowych potencjał nadaktywności

14. RUCHY A SFERY I POZIOMY RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ.

Ruchy społeczne - są w świetle zainteresowań makrosocjologii ale takie ruchy które maja potencjalnie lub realnie istotna zmianę makrostrukturalną. Mogą to być zarówno ruchy większości segmentacyjnych jak i mniejszości segmentacyjnych, powiedzmy ruchy klas, zawodów, warstw, ruchy etniczne, mniejszości sexualnych. W warunkach demokracji, bo dopiero w warunkach pewnego systemu politycznego pojawiają się aktywności ruchów społecznych, ponieważ dopiero w tej konwencji czy to zbiorowości niesegmentacyjne czy segmenty budują po prostu społeczeństwo danego rodzaju i mniej więcej wiadomo z jakich elementów, grup, zbiorów musi być zbudowane społeczeństwo by można było mówić o społeczeństwie obywatelskim

Jeśli mówimy o ruchu społecznym, to mamy głównie na uwadze rodzaj aktywności którą można spożytkować w ramach istniejących grup i jej zachowań.

Jeśli pojawiają się ruchy społeczne i przynoszą jakieś efekty tzn. że problemów społecznych nie można rozwiązać w ramach istniejącego ruchu ani nie mogą przynieść zamierzonego efektu działania spontaniczne - bunty czy też demokracja.

15. SPOŁECZEŃSTWA TOTALITARNE. KOMPONENTY I GŁÓWNE CECHY.

Pojęcie totalitaryzm zostało użyte przez G. Gentile na oznaczenie państwa, któremu przysługuje pełna władza nad obywatelami. Państwo totalitarne to takie, w którym nic nie jest obojętne władzy państwowej i w którym nic nie powinno się dziać bez jej wiedzy i oddziaływania. Totalitaryzm odrzuca idee demokracji parlamentarnej rywalizację partyjną i wszelkie przejawy pluralizmu. U podłoża totalitaryzmu leżą następujące założenia:

• państwo jest pierwotne wobec społeczeństwa

• siła państwa jest funkcją zespolenia społecznej aktywności w ramach struktur państwowych czyli przezwyciężenia podziału między tym co państwowe a tym co społeczne, prowadzącego do zaniku niepaństwowego życia politycznego

• prawo nie wiąże władzy państwowej która ma możliwość i obowiązek podejmowania arbitralnych decyzji; zadaniem państwa jest upowszechnienie ideologii totalitaryzmu i egzekwowanie dla niej aktywnego poparcia społecznego

Za egzemplifikacją totalitaryzmu uważa się hitlerowskie Niemcy a także stalinizm. W systemie totalitaryzmu sowieckiego nie ma klas, jest tylko masa. Nie ma rynku, nie ma własności prywatnej a państwo mogło robić z obywatelami wszystko. System sowiecki był silniejszy od hitlerowskiego ponieważ zasadzał się na tzw. PRAWIE TRÓJPANÓW:

• władcy (dysponenci środków przemocy)

• właściciele (dysponenci środków produkcji, likwidacja wszelkiej własności prywatnej

• kapłani (dysponenci środków indoktrynacji)

W przypadku nazizmu nie było aż takiej koncentracji atrybutów władzy, były tylko dwa „piętra”:

• władcy

• kapłani

Autorami jednego z najbardziej znanych opisów totalitaryzmu jest ujęcie C. Friedricha i Z. Brzezińskiego. Mówią oni, że totalitaryzm to syndrom 6 elementów:

1. monopol oficjalnej ideologii

2. monopol jednej masowej partii

3. terrorystyczna kontrola policyjna

4. monopol środków komunikacji społecznej

5. monopol wszelkich środków przemocy

6. monopol centralnie sterowanej gospodarki

Według H. Arendt cechy państwa totalitarnego to:

• współistnienie dwóch źródeł władzy (partii i państwa) - prowadzące do ukonstytuowania się dwóch rządów: pozornego i rzeczywistego

• dublowanie stanowisk

• „bezładność systemu”

• posługiwanie się terrorem jako codzienną formą rządzenia

• rola tajnej policji oraz szczególny sposób funkcjonowali wymiary sprawiedliwości posługującego się kategorią „wroga obiektywnego” i „przestępstwa potencjalnego”

• ideologia dążąca do „przekształcenia samej natury człowieka”

Według G. Sartoriego totalitaryzm to:

• „totalna rola ideologii”

• upaństwowienie społeczeństwa

• nieograniczona arbitralność władzy

• centralna rola partii rządzącej

Wspólną cechą większości koncepcji wyjaśniających istotę totalitaryzmu jest przedstawienie go jako całkowite przeciwieństwo demokracji.

Można powiedzieć, że społeczeństwo totalitarne jest efektem konstruowania równości a główne zasady to:

• reglamentacja

• własność społeczna

• dyktatura

Równość byłaby największą niesprawiedliwością, sprawiedliwość polega na sprawiedliwym rozdziale nierówności (...). gdyby wszyscy stali się naprawdę równymi to ustał by rozwój umysłowy i gospodarczy, nastałby chyba koniec człowieczeństwa w danym zrzeszeniu.

Pojęcie totalitaryzm zostało użyte przez G. Gentile na oznaczenie państwa któremu przysługuje pełna władza nad obywatelami. Państwo totalitarne to takie, w którym nic nie jest obojętne władzy państwowej i w którym nic nie powinno się dziać bez jej wiedzy i oddziaływania. Totalitaryzm odrzuca idee demokracji parlamentarnej, rywalizację międzypartyjną i wszelkie przejawy pluralizmu. U podłoża totalitaryzmu lezą następujące założenia:

• państwo jest pierwotne wobec społeczeństwa

• siła państwa jest funkcją zespolenia społecznej aktywności w ramach struktur państwowych czyli przezwyciężenia podziału między tym co państwowe a tym co społeczne prowadzącego do zaniku niepaństwowego życia politycznego

• prawo nie wiąże władzy państwowej która ma możliwość i obowiązek podejmowania arbitralnych decyzji, zadaniem państwa jest upowszechnienie indologii totalitaryzmu i egzekwowanie dla niej aktywnego poparcia społecznego

16. SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIE. KOMPONENTY I GŁÓWNE CECHY.

I.

Jeżeli popatrzymy na historię ludzkości to okazuje się, że właściwie przez 99% czasu człowiek był dzikusem a zaledwie 1% tych dziejów to okres który stanowi przedmiot zainteresowań nie tylko socjologów ale i historyków.

Nowoczesne społeczeństwo obywatelskie w interpretacji Tonniesa - to społeczeństwo istniejące zaledwie 200 lat bo wcześniej istniały tylko społeczeństwa agrarne, rozwinęły się jako takie po wyjściu ludzkości z faz życia we względnie zamkniętych wspólnotach stąd też mówimy o społecznościach zbierackich, łowieckich, mamy na uwadze takie zbiorowości przed wszystkim plemienne, które zdeterminowane były sposobem zdobywania środków egzystencji

Społeczeństwo obywatelskie według Dahrendorfa - charakteryzuje się ono przez istnienie autonomicznych, niesterowalnych przez państwo lub też inny ośrodek instytucji i organizacji. Dogi prowadzące do utworzenia społeczeństwa obywatelskiego to walka o prawa obywatelskie w parlamencie i w życiu społecznym. Organizacje i instytucje autonomiczne musza istnieć - gdy ich zabraknie nie ma państwa obywatelskiego. Najważniejsze jednak jest utworzenie praw obywatelskich jednakowych dla wszystkich członków społeczeństwa czyli tak zwany zespół uprawnionych roszczeń. Obywatelami są jednostki wyposażone w prawa cywilne, polityczne i socjalne. Do społeczeństwa obywatelskiego prowadzą dwie drogi:

1. poprzez parlament czyli wybór dwóch grup o przeciwnych interesach

2. poprzez przestrzeganie praw życia codziennego przez tych którzy kształtują te prawa oraz pozostałych

Społeczeństwo obywatelskie (Zagórski) - jako struktura nie powstaje znikąd (Hitler bardzo się namęczył aby rozbić społeczeństwo obywatelskie) odbudowa społ. Obywatelskiego stwarza ogrom skomplikowanych problemów

Społeczeństwo obywatelskie - jest to pochodna długotrwałego procesu na gruncie którego może zachodzić proces integracji

Mniejszością klasową w społeczeństwie transformacyjnym są m. in. Rodzące się klasy prywatnych przedsiębiorców w ty klasa średnia, należy jednak podkreślić iż w społeczeństwach obywatelskich mniejszości rozmaitych wymiarów strukturalnych - odchodzące od pewnych norm i standardów uznanych ogólnie za obowiązujące - cieszą się przyznawanymi im pulami praw przede wszystkim za sprawą większościowej pozycji klasy średniej. Jako większość jest ona gwarantem najskuteczniejszej egzekucji demokracji obywatelskiej, w tym praw dla mniejszości o ile nie zagrażają one ładowi społecznemu.

W Polsce i innych krajach postkomunistycznych taki właśnie typ większościowej dominacji i egzekucji praw dla mniejszości, skoro potencjalny egzekutor jest mniejszością jest jeszcze dosyć odległy.

Szczególnie ważnymi aktorami dla losów potencjalnego społeczeństwa obywatelskiego w Polsce są następujące klasy i warstwy czy nawet ich typy. Dwa z nich lokują się na przeciwstawnych sobie biegunach. Są to zarówno jeszcze większościowe segmenty antyrynkowe „garnuszkowe” jak i rodzące się klasy przedsiębiorców prywatnych a wśród nich klasa średnia. Między nimi lokują się niewątpliwie rosnące wolno segmenty mieszane ewoluujące raczej w kierunku klas przedsiębiorców - drobnych przez status segmentów mieszanych. W przekształceniu tych statusów, tj. w odchodzeniu od segmentów „garnuszkowych” czyli w kurczeniu się strukturalnej bazy obecnej doktryny tkwi szansa polskiej obywatelskości.

Ważną rolę ma również do odegrania inteligencja w interpretacji Znanieckiego jako „przodownicy narodu”. Jest ona niezbędna narodowi zwłaszcza dziś, gdy usiłuje on zagospodarować odzyskaną niedawno suwerenność państwową, gdy zmienia się sens tej suwerenności w toku trwających procesów integracyjnych i regionalizacyjnych w Europie.

II.

Społeczeństwo obywatelskie - jest to społeczeństwo w którym zespół instytucji i różnego typu dobrowolnych, spontanicznych organizacji, związków i stowarzyszeń jest podstawa samodzielnego, wolnego od ingerencji państwa rozwoju obywateli a zarazem stanowi wyraz ich własnej aktywności inicjatyw i potrzeb. Można powiedzieć, że społ. obywatelskie jest efektem konstytuowania się nierówności, która może kreować indywidualizm i chęć doskonalenia. Głównymi wartościami są w tym wypadku:

• rynek

• własność prywatna

• demokracja

Społeczeństwo obywatelskie to struktura segmentacyjna zdolna do samokontroli i kontroli władzy państwowej.

Istnieją różne warianty ujęcia społ. obywatelskiego:

Model klasyczny - pochodzi od koncepcji polis Arystotelesa. Główna cecha to brak rozróżnienia między społ. Obywatelskim, politycznym i państwem. W ujęciu tym społ. Obywatelskie i społ. Polityczne to najwyższy poziom rozwoju molarnego społeczeństwa i zaprzeczenie stanu naturalnego określanego jako barbarzyński i niecywilizowany. Według Arystotelesa człowiek jest istotą społeczna która nie może żyć poza państwem, celem państwa jest stworzenie ludziom jak najlepszego życia. Do tej koncepcji nawiązywali np. Kant, Rousseau i w każdej wersji dominuje pogląd, że życie publiczne zapewnia jednostce większa możliwość samorealizacji niż życie prywatne.

Model liberalny - główne założenia tej koncepcji to twierdzenie że ekonomia jest pierwotna wobec społ. Obywatelskiego a społeczeństwo wobec państwa. W tym rozumieniu społ. Obywatelskie jest formą „wspólnoty rynkowej” której fundamentem jest własność prywatna. Polityka traktowana jest natomiast jako środek a nie cel działania na rzecz roszczenia możliwości realizacji interesów prywatnych.

Wariant Heglowski - społ. Obywatelskie jest wytworem kapitalizmu. Hegel dokonuje wyraźnego rozróżnienia między społ. Obywatelskim a państwem. Jest to według autora społeczeństwo udzielające szerokich gwarancji instytucjonalnych - działania jednostek musza mieścić się w granicach legalności. Uważał również że interes własny jednostki może być realizowany tylko dzięki obywatelskiej współpracy przyczyniając się w ten sposób o realizacji interesów innych jednostek. Hegel określał społ. obywatelskie jak „zjawisko występujące pomiędzy rodzina a państwem”

Wariant socjologiczny - twórcą tego wariantu jest A. de. Tocequeville. Społ. Obywatelskie traktował on jako obszar wzajemnych relacji między samymi obywatelami, podkreślał np. że cechą charakterystyczna życia publicznego USA jest tworzenie różnego typu dobrowolnych organizacji, najczęściej o podłożu ekonomicznych przez samych obywateli. Społ. Obywatelskie charakteryzuje się pluralistyczną strukturą interesów i form organizacyjnych

17. SPOŁECZEŃSTWA TRANSFORMACYJNE (POSTKOMUNISTYCZNE). KOMPONENTY.

Społeczeństwo społeczeństwu nie jest równe, gdyż mamy do czynienia z różnymi typami, różnymi rodzajami. Z tego też powodu różne szanse na rzecz utrzymania suwerenności mają te społeczeństwa, które są już społeczeństwami obywatelskimi, demokratycznymi, a zatem wyróżniają się odpowiednią strukturą segmentacyjną i te właśnie społeczeństwa określamy transformacyjnymi, postkomunistycznymi. Właśnie te społeczeństwa są bardzo zdystansowane pomiędzy sobą!

Jeśli weźmiemy pod uwagę perspektywę historyczną, to powiedzmy, że:

• 200 lat istnieją społeczeństwa obywatelskie

• 50 - 70 lat istnieją społeczeństwa realno-socjalistyczne, totalitarne w wersji sowieckiej

• 10 lat istnieją społeczeństwa postkomunistyczne, transformacyjne

Z tego m. in. względu różnej są jakości struktury tych społeczeństw, a zatem różne są także szanse podjęcia przez nie rywalizacji. Społeczeństwa transformacyjne mają szczególnie gorsze szanse dlatego, że nie dysponują jeszcze skrystalizowanymi strukturami segmentacynymi (tzn. określałyby różnice). Dystanse pomiędzy społeczeństwami obywatelskimi narastają, a co dopiero pomiędzy społeczeństwami obywatelskimi a transformacyjnymi.

W związku z powyższym, badanie tych złożonych relacji w kontekście międzynarodowym jest fundamentalne nie tylko dla socjologów polskich, ale także dla innych nacji. Nie jest tak, że raz zdobyta pozycja pozostaje nią na zawsze.

Główną cechą społeczeństwa transformacyjnego jest hybrydalność, mieszane cechy struktur i systemów. Społeczeństwo to nie jest już społeczeństwem zamkniętym, totalitarnym, ani jeszcze otwartym, obywatelskim. Decydują o tym ściśle określone składy struktury:

• klasowej - brak jest tu jeszcze ukształtowanej klasy średniej. Dominują segmenty nierynkowe, reglamentowane

• zawodowej - dominują zawody rolnicze i przemysłowe

• warstwowej - brak warstw hierarchiczno-prestiżowych

• politycznej - brak jeszcze znaczącej partii liberalnej

Opinia publiczna jest w okresie transformacji odbiciem typowych przedobywatelskich postaw. W okresie transformacji, tj. próby przechodzenia od dyktatury komunistycznej, totalitarnej do demokracji, którą podjęto w Polsce, strukturalna dominacja segmentów „garnuszkowych” potencjalnie i realnie oddala możliwość osiągnięcia demokracji obywatelskiej, a sprzyja formowaniu się dyktatury innego rodzaju.

Współczesna demokracja obywatelska zasadza się przede wszystkim na strukturalnej dominacji klas prywatnych przedsiębiorców, w tym klasy średniej, tj. prywatnych właścicieli warunków swojej i cudzej egzystencji, jeśli np. zatrudniają pracowników najemnych. Są one, jako klasy właścicieli, zależne przede wszystkim od osiąganych rezultatów w rywalizacji rynkowej przy zdobywaniu środków egzystencji, nie zaś od państwa i jego reglamentacji jak klasy „garnuszkowe”.

W związku z tym, jeśli klasy przedsiębiorców - będąc przeciwieństwem klas „garnuszkowych” - dominują w strukturze społeczeństwa transformacyjnego, stanowiąc większość segmentacyjną, przy obowiązywaniu zasad demokracji obywatelsko-parlamentarnej, to podporządkowują swoim interesom państwo. Przynajmniej na drugi plan schodzą interesy innych klas, szczególnie klasy średniej - rzeczywistej ostoi obywatelskości i demokracji parlamentarnej.

18. STRUKTURY LINGWISTYCZNE, IDEACYJNE, NORMATYWNE ORGANIZACYJNE A SYSTEMY ŁADÓW SPOŁECZNYCH.

Stanisław Ossowski wyróżnił 3 czyste typy ładów:

• ład przedstawień zbiorowych - charakterystycznych dla społeczeństw tradycyjnych, regulowany przez tradycyjne wzory reprodukcji życia społecznego

• ład monocentryczny - charakterystyczny dla społeczeństw realnosocjalistycznych, totalitarnych (typu sowieckiego)

• ład policentryczny - charakterystyczny dla społeczeństw obywatelskich, otwartych w których życie społeczne reguluje równowaga sił społecznych.

W okresie transformacji można wskazać na istnienie mniejszej formy ładu, społeczeństwa transformacyjne nie osiągnęły jeszcze ładu w optymalnym kształcie.

Systemy i struktury	Społeczeństwo otwarte (kapitalistyczne, obywatelskie, demokratyczne)	Społeczeństwo otwierające się (postsocjalistyczne, przedobywatelskie, transformacyjne)	Społeczeństwo zamknięte (realnosocjalistyczne, totalitarne, dykatorskie)
Struktura ideacyjna	Pluralistyczna struktura idei konkurujących, praktykowanych i udoskonalanych w konsensie		Monolityczna struktura idei utopijnych narzuconych i praktykowanych administracyjnie
Struktura normatywna	Struktura norm ustanawianych głównie w systemie demokracji, skoordynowanych z praktycznymi potrzebami obywateli		Struktura norm stanowionych odgórnie, dyktatorsko, nieskoordynowanych z potrzebami poddanych państwa
Struktura organizacyjna	Język historyczny dominującej nacji; języki równorzędne głównych narodów; konsensualnie wybrany język urzędowy		Struktura organizacyjna w znacznym stopniu „fasadowa” zorientowana ideologicznie (utopijnie) w ramach działań pozornych
Struktura lingwistyczna			Język „imperium”

Struktura normatywna - (norm) jest to niezwykle złożony układ norm prawnych, moralnych i prawa zwyczajowego stanowiących bądź ustanawianych systemów normatywnych. Dzięki egzekucji norm społeczeństwo może się reprodukować. Współcześnie najważniejszy jest system praw. W dobrym prawie odzwierciedlają się zasadnicze normy moralne i zwyczajowe. Systemu normatywnego charakterystycznego dla jednej rzeczywistości społecznej nie da się mechanicznie przenieść do innej (np. prawa zachodnioeuropejskiego do warunków polskich). Prawo takie należy racjonalnie adoptować

Struktura organizacyjna - (organizacji) jest to układ prostych i bardzo złożonych elementów rzeczywistości społecznej, pozostających w luźnych, neutralnych lub ściśle określonych relacjach systemowych. One też warunkują istnienie systemów organizacyjnych, na które składają się role indywidualne i segmentacyjne, a także role samych organizacji. Społeczeństwa danego rodzaju także pełnią odpowiednie role segmentacyjne, np. polskie społeczeństwo transformacyjne w obrębie systemu cywilizacyjnego cywilizacji zachodniej pełni role podmiotową. Brak wyraźnych segmentów w społeczeństwie polskim wyznacza mu raczej rolę aktywnego statysty, np. w ramach interwencji NATO w Kosowie

19. STRUKTURY INTERESÓW A UKŁADY I SYSTEMY POLITYCZNE.

Jakościowa zmiana ustroju zmienia obiektywnie warunki realizacji rozmaitych interesów grupowych, ale zmiana warunków obiektywnych nie jest równoznaczna z ich subiektywna oceną. Realizacja interesów grupowych jest powiązana z daną strukturą społeczną i instytucjonalną. Określony sposób funkcjonowania danych struktur wyznacza pole realizacji rozmaitych interesów grupowych i dyktuje racjonalne (z punktu widzenia pewnej wspólnoty interesów) zachowania członków tej grupy, zmierzające do maksymalizacji interesu grupowego. Doświadczenia w realizacji interesu grupowego stają się - po przełomie ustrojowym - mało użyteczne wobec rozkładu dawnych struktur społecznych i instytucjonalnych i wobec pojawienia się na ich miejscu struktur nowych, funkcjonujących zgodnie z inna logiką. Z taką właśnie przełomową sytuacją mamy obecnie do czynienia. Struktury społeczne i instytucjonalne, ukształtowane przez mechanizm centralnego planowania ustępują pola strukturom wyrastającym na podstawie gry rynkowej. Oznacza to, że realizacja interesów grupowych, ukształtowanych w poprzednim systemie, w nowych warunkach napotyka rosnące bariery. W tym kontekście grupy interesu mają do wyboru jedno z przynajmniej 3 rozwiązań:

1. utrzymanie dawnej definicji interesu grupowego i dążenie do zachowania dawnych struktur społecznych i instytucjonalnych sprzyjających realizacji tego interesu

2. przedefiniowanie interesu grupowego i dążenie do przeorientowania starej grupy interesu na nowe pola ekspansji, otwierane przez nowy system

3. rozpad grup interesu i ukształtowania się nowych grup wokół nowych definicji interesów i nowej logiki ich realizacji

Każde z tych rozwiązań jest w wymiarze grupowym racjonalne, ale owocuje zupełnie odmiennymi postawami publicznymi.

Pierwszą opcję można by nazwać konserwatywną. Jej zwolennicy stanowią naturalna bazę dla tych sił politycznych, które w istocie zmierzają do restauracji dawnego porządku, być może zakamuflowanego nieco odmienną symboliką.

Drugą opcję można by określić mianem przystosowawczej. Umiejętność przedefiniowania interesu grupowego i znalezienia pola jego realizacji w nowym systemie sprawia, że zwolennicy tej opcji staja się umiarkowanymi zwolennikami nowego ładu ekonomicznego i politycznego, ale zachowanie dawnej struktury grupy interesu sprawia, że zamyka się możliwość równie elastycznego przystosowania się do ewentualnych prób restauracji dawnego porządku. Racjonalne, z punktu widzenia zwolenników tej opcji jest popieranie sił dominujących aktualnie na scenie politycznej. Jest to innymi słowy naturalne zaplecze obozu władzy, jakakolwiek byłaby jej orientacja aksjologiczna.

Trzecią opcję umownie można nazwać radykalną. Jej zwolennicy tworzą naturalną bazę społeczną dla tych sił politycznych, które tworzą nowy system ekonomiczny i polityczny.

Wydaje się iż obecnie w Polsce zmiany są tak świeżej daty, a ich dynamika tak duża, że zaprezentowany podział jest jeszcze słabo ugruntowany i (w pewnych granicach) - płynny. Niemniej jednak mało ryzykowne jest założenie, że najliczniej zakorzeniona w nowej strukturze społecznej i instytucjonalnej, sama bowiem ta struktura jest jeszcze słabo wykształcona, zaś opcja konserwatywna stanowi naturalne - i niewykluczone, że coraz bardziej atrakcyjne - rozwiązanie dla tych wszystkich, których potrzeby jednostkowe i interesy grupowe zostały drastycznie ograniczone przez politykę gospodarczą i którzy zarazem z różnych powodów nie są w stanie posłużyć się opcją przystosowawczą, ani tym bardziej - radykalną. W sytuacji gdy system blokuje realizację interesów określonych grup czy warstw społecznych, a zarazem grupy te nie są w stanie przyjąć opcji przystosowawczej lub radykalnej, wzrasta prawdopodobieństwo zakwestionowania całego systemu i wycofania legitymacji dla danego systemu władzy. W ugruntowanych demokracjach odbywa się to poprzez procedury wyborcze. Również u nas zmniejsza się ryzyko niekontrolowanych rewolt ulicznych, ale instytucje demokratyczne są jeszcze słabe, a sam procedury demokratyczne nie zakorzeniły się jeszcze mocno w doświadczeniu społecznym.

20. MECHANIZMY WYTWARZANIA STRUKTUR KLASOWO-WARSTWOWYCH.

Struktura klasowo-warstwowa - to złożony układ systemowo powiązanych ze sobą klas i warstw społecznych wyróżniających się rozmaitymi środkami egzystencji.

Klasy i warstwy jako segmenty struktury społeczeństwa identyfikujemy odpowiadając na pytanie - kto z czego żyje i na tym tle wyróżniamy klasy gospodarcze, warstwy socjalne, zarobkowe, polityczne, kulturalne.

Jeśli chodzi o klasy gospodarcze to nie są one sobie równe. W warunkach gospodarki rynkowej są to klasy rzeczywiście rynkowe, natomiast klasy sektorowe w gospodarce reglamentowanej są znacznie bliższe warstwom w ujęciu Webera niż rzeczywistym klasom rynkowym.

Każde społeczeństwo posiada specyficzny układ segmentów, które kontynuują odpowiednio zróżnicowane i historyczne względnie utrwalone sposoby zdobywania podstawowych i ubocznych źródeł egzystencji w sferze gospodarki, konsumpcji, polityki i kultury.

W zależności od form własności i rynku tworzą się i istnieją różne frakcje segmentacyjne takie jak podklasy, podwarstwy czy segmenty mieszane. Niektóre klasy lub warstwy są dominujące, stanowią większość strukturalną i konstytuują konkretny układ. Analizując społeczeństwo w wymiarze klasowo warstwowym można określić czy dane społeczeństwo bliższe jest obywatelskości czy systemowi zamkniętemu.

Klasy i warstwy społeczeństwa obywatelskiego kształtowały się całe lata w warunkach demokracji i wolnego rynku i własności prywatnej. Przy niewielkiej interwencji państwa prawa rynku stymulowały aktywność i tym samym rozwój zbiorów danego rodzaju w odpowiednich dla nich sferach życia społecznego. Rozwój ten był naturalny nie narzucony odgórnie a doprowadził do strukturalnej dominacji klasy rynkowych i rozwiniętego systemu kontroli społecznej.

W społeczeństwach realnosocjalistycznych system klasowo-warstwowy, układ segmentów i ich rozwój był wyznaczany i sterowany odgórnie. W warunkach reglamentacji dóbr, własności spółdzielczej kolektywnej i całkowitej kontroli państwa we wszystkich sferach życia rozwój rzeczywistych gospodarczych klas był niemożliwy. Powstawały klasy gospodarczo-sektorowe lecz wbrew nazwie klasa robotnicza była bliższa warstwom Webera niż rzeczywistej klasie. Oparte były na pracy pozornej, własności kolektywnej, pełnym zatrudnieniu, nie działały na rynku, nie znały konkurencji. Gospodarka oparta na własności prywatnej została zmarginalizowana, jej rozwój był blokowany przez władze centralne (klasy pracowników najemnych, klasy sektora spółdzielczego i indywidualnego).

21. NARÓD A MNEIJSZOŚCI ETNICZNE. STRUKTURA ETNICZNA SPOŁECZEŃSTW.

Naród i grupy etniczne konstytuują szczególny wymiar struktury społeczeństwa danego rodzaju. Wymiar ten określa się mianem struktury etnicznej.

Każde współczesne rozwinięte społeczeństwo jeśli jest społeczeństwem suwerennym jest zbudowane w wymiarze etnicznym, czyli składa się z różnych narodów, grup etnicznych i mniejszości narodowych, w różnych proporcjach, a zatem w tym sensie nie może być identyfikowane społeczeństwo z narodem.

Struktura etniczna społeczeństwa to układ powiązanych ze sobą szeroko rozmaitych grup etnicznych:

1. narodów

2. narodowości

3. grup etnicznych w węższym sensie (niezdolnych do powołania państwa i samodzielnego społeczeństwa narodowego)

4. mniejszości etnicznych (w tym też grup autonomiczno-regionalnych, kulturowo-językowych)

Są one segmentami podległymi danej władzy państwowej „większościowego” narodu, sprawowanej na terytorium kraju ich zamieszkania. Typologicznymi segmentami struktury etnicznej, oprócz konkretnych grup są „większości” i „mniejszości”. Te ostatnie jeśli się wyodrębniają lub są wyodrębniane w praktyce życia społecznego, mogą być przedmiotem asymilacji narodowej ze strony nacji „dominującej”. Narzuca ona w ramach tworzonego przez siebie społeczeństwa narodowego system władzy państwowej i standard życia publicznego. Obowiązuje oś „mniejszości” jako obywateli tegoż państwa. Nieraz prowadzi to do ich marginalizacji lub eksterminacji. Segmenty struktury etnicznej mogą występować w postaci spójnych zbiorowości lub zupełnie rozproszonych zbiorów - agregatów grup mniejszościowych. Mogą to być np. skoncentrowane w regionach lub większych społecznościach nawet grupy wyodrębniające się gwarą, dialektem lub kulturą rodzaju, autonomizującą daną grupę (Ślązacy, Mazurzy, Górale). Współczesne społeczeństwa narodowe i zarazem obywatelskie ukształtowały się efekcie twardej rywalizacji interesów narodowych przez narody najprężniejsze na terytorium danego kraju. Dane terytorium jest traktowane jako ojczyzna większości strukturalnej. Segmenty struktury etnicznej lokują się w sferze kultury. Mamy dziś w niej do czynienia ze szczególną systemową i medialną ekspansją językową, symboliczną i obrazową. Sfera kultury dzieli się na szereg podsfer kultury. Segmenty struktury etnicznej lokują się w istocie w podsferze kultury masowej nacji dominującej w rzeczywistości danego społeczeństwa, np. podsfera praktyk religijnych sfery kultury jako całości, to arena występowania grup wyznaniowych i religijnych.

Współcześnie mamy do czynienia z dwoma przeciwstawnymi trendami w strukturze etnicznej:

• renesans narodów dotąd ujarzmiany, np. Jugosławia. Kultywują suwerenność, wolność, własną prywatność

• odchodzenie od XIX-wiecznej idei narodu i ojczyzny przez integrację ponadnarodową

22. KLASY A WARSTWY SPOŁECZNE. TYPY I RODZAJE.

Klasy - to taki twory życia społecznego, które lokują się w sferze gospodarki i wyłaniają się w sposób obiektywny w toku procesów rynkowych. Ich tworzenie jest kreowane, stymulowane przy wykorzysatniu odpowiednich ideologii i doktryn

Wśród klas gospodarczych wyróżniamy:

1. klasy rynkowe - są ostoja ładu społecznego, społeczeństw obywatelskich, działają w warunkach własności prywatnej i swobodnej gry rynkowej

2. klasy nierynkowe (sektorowe) - tworzone odgórnie, konstytuowały realnosocjalistyczną, antyrynkową gospodarkę niedoboru społeczeństwa Polski. Przypisane są do odpowiednich sektorów własnościowych przy działaniu zasady pełnego zatrudnienia. Działają w otoczeniu własności „wspolnej” - spółdzielczej, upaństwowionej i scentralizowanej reglamentacji dóbr. Klasy nierynkowe przypominają stany Webera, lecz kreowane one były przez wieki, a te powstawały w dość szybkim czasie, w efekcie znoszenia prywatnej własności

3. klasy garnuszkowe (reglamentowane) - zaliczane do klas nierynkowych w Polsce, są pozostałością po gospodarce niedoboru i scentralizowanej reglamentacji dóbr, obecnie objęte systemem reglamentacji socjalnoosłonowej

4. klasy próżniackie Veblena - to wg niego szlachta i duchowieństwo, zajmują się oni bardzo zróżnicowanymi zajęciami jak: rządzenie, prowadzenie wojny, służba Bogu ale generalnie ze względów ekonomicznych są to zajęcia nieprodukcyjne. Pojawienie się tej klasy zbiega się z powstawaniem własności prywatnej. Klasa ta konsumuje, tworzy kanony konsupcji do naśladowania i cieszy się najwyższym prestiżem

Warstwy (stany) wg Webera - wyznaczane są przez położenie, miejsce ludzi w hierarchicznej strukturze społecznej. Warstwa społeczna to taki zbiór ludzi, którzy:

• zajmują pozycje społeczne cieszące się jednakowym poziomem prestiżu, honoru

• charakteryzują się specyficznym stylem życia

• wyodrębniają się od siebie dystansami społecznymi

• łączy ich pewna więź wewnętrzna i poczucie wspólnej przynależności, mają też zarysowaną zasadę odrębności

Areną występowania warstw jest sfera: polityki, konsumpcji, kultury i prestiżu. Tak więc wyróżniamy:

• warstwy polityczne (w tym opozycyjne i dyspozycyjne)

• warstwy socjalne

• warstwy kulturowe (twórcze i odtwórcze)

• warstwy hierarchiczno-prestiżowe (wyższe, średnie, niższe)

Warstwy socjalne - są nieaktywne gospodarczo, ale względnie autonomiczne, związane ściśle z określonymi systemami zabezpieczeń socjalnych. Utrzymują się na koszt innych lub z tytułu wcześniejszych oszczędności. Zaliczamy do nich: emerytów, rencistów, bezrobotnych na zasiłku i bez zasiłku, pensjonariuszy domów opieki itp.

Warstwy polityczne - areną ich występowania jest sfera polityki, więc rywalizacji o zdobycie, sprawowanie i utrzymanie władzy państwowej. Politycy czerpią swe źródła egzystencji z obsługi aktorów tej sfery, więc partii politycznych, elit. Sfera polityki stanowi zatem obszar zarobkowania jednak jedynie w warstwie profesjonalistycznej - warstw dyspozycyjnych, takich jak: zawodowe wojsko, policja, straż, dyplomaci, szpiedzy (działalność legalna). Jest to również arena działalności nielegalnej - warstwy opozycyjne w państwach totalitarnych.

Warstwy kulturowe - zdobywają środki egzystencji w sferze kulturowej świadcząc usługi szczególnego rodzaju, polegające na tworzeniu i upowszechnianiu wartości, nie tylko duchowych (mogą być dlatego warstwy kulturowe i odtwórcze)

Warstwy hierarchiczno-prestiżowe - konstytuują system stratyfikacji społeczeństw obywatelskich, stanowiący główny czynnik ładu społecznego. Areną występowania tych warstw jest sfera prestiżu i poważania jako autonomiczna sfera rzeczywistości społeczeństw obywatelskich.

System stratyfikacji (samokontroli społecznej) nie występował ani w społeczeństwie realnocsocjalistycznym ani obecnie w transformacyjnym. Dlatego ani wtedy ani teraz w strukturze naszego społeczeństwa nie można wyróżnić warstw hierarchiczno-prestiżowych (wyższych, średnich, niższych)

Warstwy zarobkowe - to takie segmenty struktury klasowo-warstwowej społeczeństwa, które wyróżniają się wyższym stopniem kwalifikacji i obsługą niematerialnych działów gospodarczych. Sfera budżetowa to główna arena występowania warstw zarobkowych. Ich członkowie, w warunkach rynku, sprzedają jako towar swą pracę umysłową, lub inną niefizyczną. Są to warstwy usługowe względem klas gospodarczych (zwłaszcza rynkowych i prywatno-własnościowych). W społeczeństwach o rozwiniętym rynku i formach własności prywatnej mogą one w pewnych warunkach przekształcić się w warstwy wolno-zawodowe o szczególnym statusie - mogące z tego tytułu się autonomizować. Warstwy zawodowe zaś traktowane są już jako część klasy prywatnych przedsiębiorstw (jest to jak gdyby warstwa pośrednia)

Każde społeczeństwo posiada specyficzną strukturę klasowo-warstwową, więc posiada specyficzny układ segmentów (tutaj klas i warstw), które konstytuują odpowiednio zróżnicowane i historycznie względnie utrwalone sposoby zdobywania podstawowych i ubocznych źródeł egzystencji w sferze: gospodarki (klasy) oraz konsumpcji, polityki i kultury (warstwy).

W zależności od form własności rynku (lub nie-rynku) tworzą się i istnieją różne frakcje segmentacyjne: podklasy, podwarstwy, segmenty mieszane, itp., które stanowią ważne elementy składowe społeczeństwa. W każdym społeczeństwie niektóre klasy i warstwy są dominujące - stanowią większość strukturalną i konstytucyjną, tym samym konkretny układ i tak:

• w społeczeństwie realnosocjalistycznym - występuje system klasowy „sektorowy” przy braku systemu stratyfikacji

• w społeczeństwie transformacyjnym - układ klasowo-warstwowy „mieszany” i zalążek systemu stratyfikacyjnego

• w społeczeństwie obywatelskim - układ klasowy, rynkowy przy rozwiniętym systemie samokontroli społecznej

23. ZAWODY A KETEGORIE SPOŁECZNO-ZAWODOWE. STRUKTURA ZAWODOWA SPOŁECZEŃSTW OBYWATELSKICH.

Segmenty struktury zawodowej społeczeństwa - zbiory i zbiorowości jednostek, które konstytuują się w toku wytwarzania dóbr - wartości (jako środków zaspokajania potrzeb). Chodzi o techniczno-technologiczny aspekt ich wytwarzania z uwzględnieniem zarówno dóbr materialnych jak i duchowych

Zawód - jest przed wszystkim kategorią związaną najściślej ze sferą wytwarzania. Aby należeć do danego zbioru zawodowego potrzebna jest wiedza (wykształcenie) i praktyka (dowód uzdolnienia)

Charakter gospodarki i ustroju politycznego istotnie rzutuje na sposób funkcjonowania pozostałych sfer życia społecznego, w tym sfery wytwarzania (charakter samej struktury zawodowej danych typów społeczeństw). Sfery wytwarzania poszczególnych społeczeństw jak i ich struktury zawodowej mają bardziej lub mniej autonomiczny charakter

Autonomię systemów wytwarzania i struktur zawodowych społeczeństw obywatelskich określa przede wszystkim wolny rynek (z ewentualnymi elementami interwencjonizmu państwowego) i wolność zrzeszeń zawodowych, nie licząc złożonych systemów edukacji zawodowej zasadzających się równolegle na ogólnych systemach edukacyjnych

Strukturę społeczeństw obywatelskich w wymiarze zawodowym określa przede wszystkim racjonalizacja struktury zatrudnienia, wymuszana rynków, powodująca istnienie rezerwowej armii pracy

W społeczeństwach obywatelskich ścisły związek dominującej w nich własności prywatnej z rynku określał sens agregacji zawodowych i specjalności zawodowych w kategorie społeczno-zawodowe

Struktura zawodowa społeczeństwa transformacyjnego (polskiego) ma jeszcze osobliwy charakter, nadal przeważa zatrudnienie w dziale przemysłowym i rolniczym gospodarki

Struktura zawodowa Polski skazuje potencjalnie przynajmniej 1/3 polskiej populacji czynnej zawodowo na zmianę kwalifikacji.

Ważnym czynnikiem kształtowania struktury zawodowej krajów postkomunistycznych staje się wyłącznie ich europejski i światowy system rynkowy. Ważniejsze pozycje są już na nim zajęte, zwłaszcza te, które znaczą sobą nowoczesny charakter usługowej struktury społeczeństwa. Dziś próba wchodzenia Polski na rynki staje się zatem istotnym czynnikiem modernizacji jej struktury zawodowej. Dominujące w niej przemysł i rolnictwo przy słabej konkurencyjności produktów polskich z tych działów, stanowią słaby czynnik modernizacji struktury zawodowej.

W społeczeństwach obywatelskich oraz krajach rozwiniętych strukturę zawodową ludności określają takie działy gospodarki jak: usługi, przemysł.

Podział społeczeństwa na zawody uwarunkowany jest społecznym podziałem pracy, który dokonywał się od zróżnicowania społeczeństw pierwotnych aż do dzisiaj dzielącego się społeczeństwa na wiele tysięcy grup zawodowych. Chociaż struktura rozwija się systematycznie w całej historii ludzkości to w społeczeństwach industrialnych (przemysłowych) ulega szczególnemu rozwojowi i rozbudowie. Struktura zawodowa i role zawodowe „usamodzielniły się” tworząc układy odrębne od ról rodzinnych i całej struktury stanowej społeczeństwa. Zawodom przypisuje się ważną rolę determinanty pozycji społecznej jednostek a zróżnicowaniu zawodowemu rolę ważnego czynnika kształtującego strukturę społeczną. Rezultatem rozwoju uprzemysłowienia i kapitalistycznych stosunków produkcji jest wzrost znaczenia systemu zawodowego, struktury zawodowej.

Zawód - (wg słownika socjologicznego) to zbiór umiejętności i związany z nim zasób wiedzy (wykształcenie) oraz kompetencji zawodowych (zawód wyuczony); zawód powstały w wyniku specjalizacji i społecznego podziału pracy, wykorzystywany stale, czasowo (sezonowo) lub dorywczo jest zazwyczaj podstawowym źródłem dochodu i utrzymania jednostki

Pojęcie zawód z socjologicznego punktu widzenia rozumiemy jako zbiorowość ludzi wykonujących określone czynności, kształtowane w wyniku społecznego podziału pracy i kwalifikacji potrzebnych do wykonania określonego rodzaju pracy. W makroskali podział na grupy zawodowe stał się filarem organizacji społeczeństwa, a osiągnięta struktura zawodowa i propozycje zatrudnienia w poszczególnych kategoriach zawodów stały się jednym z największych wskaźników stanu rozwoju społeczno-gospodarczego danego społeczeństwa. W 1958r. Międzynarodowa Organizacja Pracy pokwalifikowała zawody, Polska kwalifikacja obejmowała 2400 zawodów. Natomiast C. Clark i J. Fourastie stworzyli podział na 3 grupy:

1. zawody pierwotne (pierwsze) - rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo

2. zawody przemysłowe - przemysł, budownictwo, transport i komunikacje

3. usługi - zawody związane z usługami gospodarczymi i społeczno-kulturalnymi

Mimo, że była to bardzo ogólna kwalifikacja to okazała się bardzo przydatna w badaniach przemian struktury zawodowej. W okresie społeczeństwa pierwotnego i feudalnego - głównie dominowały zawody związane z rolnictwem, rybołówstwem, łowiectwem a w niewielkim stopniu zawody przemysłowe i usługowe. W okresie industrializmu - uprzemysłowienia, gdy nastąpił rozwój przemysłu wzrosła liczba zawodów związanych z przemysłem, rozwijał się sektor pierwszy czyli rolnictwo. W małym stopniu rozwijał się sektor usług choć on miał swój udział w strukturze zawodowo-społecznej. Zaczęła zmieniać się struktura. Postindustrializm, kapitalizm przyniósł nam wiele zmian w strukturze. W małym stopniu rolnicze zawody w dużo mniejszym stopniu zawody przemysłowe maja swój udział w strukturze a dominują zawody usługowe. Powstają społeczeństwa otwarte, demokratyczne, obywatelskie. W społeczeństwach obywatelskich dominują zawody oparte o usługi, komputer, technologię wysokiej klasy. Rozwój w przemyśle automatycznym, komputerowym spowodował rozwój wysokiego poziomu przemysłu technicznego, rozwój ekonomiczny a to spowodowało inwestycje w usługi,. Rozwijały się zawody związane z wolnym czasem, uczestnictwem turystyki, widowisk, sportu itp. zaciera się różnica między charakterem pracy administracyjno-biurowi i produkcją. Tworzą się nowe zawody usługowe tj. menadżerowie, urbaniści, planiści, sprawozdawcy, eksperci, organizatorzy czy operatorzy maszyn. System uwarstwienia społecznego w Polsce definiuje na poziomie gospodarczym zawody w wymiarze:

1. wykształcenia

2. prestiżu

3. dochodów

4. władzy

Ma on postać hierarchicznego układu 8 kategorii:

• kierowcy

• specjaliści

• technicy

• pracownicy biurowi

• pracownicy fizyczno-umysłowi

• robotnicy wykwalifikowani

• robotnicy niewykwalifikowani

• rolnicy

Brak też tu ujętych rencistów, emerytów czy warstwy socjalnej, natomiast w strukturze krajów kapitalistycznych, obywatelskich w społeczności można wyróżnić taka strukturę zawodową:

• zawody wolne: specjaliści, technicy

• zawody pokrewne: wielcy właściciele, dyrektorzy przedsiębiorstw, wysocy urzędnicy państwowi, pracownicy administracyjno-biurowi, specjaliści placówek handlowych, pracownicy usługowi, farmerzy, robotnicy i pozostali pracownicy fizyczni, bezrobotni i niewykwalifikowani

Zatem w społeczeństwach obywatelskich struktura społeczno-zawodowa nastawiona jest na zawody związane ze sferą usługową. Polska jest jeszcze w okresie transformacji czyli przebudowy. Zawody w społeczeństwie obywatelskim oparte są o wiedzę komputerową o zaawansowanej technologii.

24. STRUKTURALNE BARIERY TRANSFORMACJI I INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ.

Społeczeństwem transformacyjnym - można nazwać społeczeństwo postkomunistyczne, w którym po upadku systemu realnokomunistycznego dąży się do przywrócenia wartości i struktury typu obywatelskiego. Temu typów społeczeństwa obcy jest skład klasowo-warstwowy (klasa średnia) społeczeństw od przeszło już 200 lat obywatelskich. Nie jest to już społeczeństwo realnosocjalistyczne ani też kapitalistyczne. Taki stan rzeczy zdaje się uniemożliwiać w miarę szybkie wychodzenie z okresu transformacji, zwłaszcza gdy w strukturze społeczeństwa równoważą się w szczególny sposób obce sobie klasy i raczej dominują segmenty „mieszane” o niezbyt wykrystalizowanym obliczu.

Wyróżnione przez Z. Zagórskiego 3 typy segmentów klasowo-warstwowych (klasy wczesnorynkowe, klasy i warstwy reglamentowane, klasy i warstwy mieszane) stanowią przejaw niedostosowania, anomii struktur społecznych, będących wynikiem niewoli państwa realnosocjalistycznego, w którym próbowano urzeczywistnić marskistowsko-leninowską teorię całkowitego zniesienia klas. W związku z tym w społeczeństwie postkomunistycznym, którego jak się wydaje dość dalekim celem jest realizacja idei społeczeństwa obywatelskiego mamy do czynienia ze swoistą „obcością” składu klasowo-warstwowego. Bez zmiany dotychczasowego układu klas i warstw nie można mówić o społeczeństwie transformującym się jako społeczeństwie obywatelskim. Aby osiągnąć ład obywatelski, nie da się pogodzić: gospodarki rynkowej z nierynkową (reglamentowaną centralnie, której nie należy mylić z interwencjonizmem państwowym w ramach gospodarki rynkowej), demokracji z dyktaturą (choćby jakiejś grupy interesów lub jednostki z nią związanej, o ile nie jest to dominująca strukturalnie grupa), pluralizmu partyjnego z monopartyjnością, dobrobytu z ubóstwem i niewydolnością gospodarczą, klas rynkowych z klasami nierynkowymi - sektorowymi, reglamentowanymi centralnie, systemu stratyfikacji jako zobiektywizowanej samokontroli społeczeństwa z odgórną jego hierarchizacją wg kryteriów doktrynalno-ideologicznych, osobowości homooeconomicus z osobowością homo-sovieticus, czy wreszcie otwartości społeczeństwa z jego zamknięciem, trybalizacją.

Nie przesadzając realnych konwencji integracji podejmowanych już dziś, można założyć, iż integracja europejska, według obowiązującej i modyfikowanej formy stawia przed jej aktualnymi i przyszłymi uczestnikami wiele warunków. Precyzując je, reprezentanci Unii wstępnie już określili bariery, które dotyczą zarówno kandydatów z rodziny społeczeństw obywatelskich jaki spoza niej. Owymi barierami są choćby:

1. stopa procentowa nie mogąca przekroczyć w bankach centralnych 9,2%

2. inflacja niższa od 2,8%

3. dług publiczny mogący stanowić max 60% PKB

4. deficyt budżetowy max 3%

Są to tylko syntetyczne bariery efektywności ekonomicznej. Aby im sprostać, społeczeństwa transformacyjne miałyby przede wszystkim do pokonania bariery strukturalne, mogące dać owe wskaźniki. Ich przełamanie w okresie transformacji, choć są głownie pochodną dziedzictwa realnosocalistycznego, skumulowane w okresie transformacji, każe określić mianem barier transformacji. Wypada tu przypomnieć, iż nawet niektóre społ. Obywatelskie nie mające może większych kłopotów z osiągnięciem wymienionych wskaźników nie są skore do integracji, wbrew zapędom swoich i obcych elit. Szwajcarzy i Norwegowi w efekcie wyników referendów udział w integracji europejskiej, na proponowanych czy narzucanych warunkach, odłożyli na później.

Bariery strukturalne transformacji integracji nie dają się zredukować tylko do barier graniczno-przestrzennych. Możliwość otwarcia granic, ich otwarcie są już raczej pochodną gotowości integracyjnej przez zniesienie lub redukcję barier strukturalnych, świadomościowych. W przypadku Szwajcarów i Norwegów te ostatnie zaważyły na dalszym utrzymaniu granic międzykrajowych wśród wielkiej rodziny społ. Od dawna obywatelskich.

3 modele ujmowania struktury rzeczywistości społecznej i jej komponentów umożliwiają postrzeganie barier transformacji i integracji europejskiej w dwojaki sposób. Po pierwsze, jest to przestrzeganie ich jako ogólnie spójnych lub nie spójnych czynników ładu (nieładu). Po drugie jest to postrzeganie stopnia spójności poszczególnych komponentów lub ważnych w życiu zbiorowym ludzi syndromów kompozycyjnych, np. struktury klasowej i stratyfikacyjnej w przypadku społ. Obywatelskiego. Definiując ich ogólną naturę sgmentacyjną po rozpadzie systemu totalitarnego oraz przy braku rozwiniętych systemów i struktur mamy do czynienia w społ. Transformacyjnych ze złożonymi mieszankami komponentów. Przy tym nie mogą one z natury rzeczy zagwarantować efektywności systemowej, jak i mieszanki cywilizacyjnej w innych okresach historycznych.

Transformacyjne bariery strukturalne można więc scharakteryzować jako:

• przeszkody uniemożliwiające realizację określonych celów, aspiracji w zakresie zaspokajania potrzeb zbiorowych i indywidualnych, oczywiście na określonym poziome i według pewnych standardów,

• przeszkody oddalające realizację celów i aspiracji

W zawiązku z tym dają się one ujmować jako pewne stany rzeczy, a ściślej kompozycji czynników ładu (nieładu) społecznego, tj. całościowo ujmowane sfery rzeczywistości społecznej, systemy, struktury; czy również jako syndromy treści świadomości sprzyjające lub utrudniające dochodzenie do celów i aspiracji grup, jednostek czy stałego społeczeństwa. Pokonanie barier strukturalnych i świadomościowych przez ominięcie, zniewolenie, wyeliminowanie, może prowadzić do realizacji celów i aspiracji danego rodzaju. Bariery strukturalne można określić jako przeszkody w realizacji pewnych celów, pod kątem obiektywnych i subiektywnych ich wskaźników, są one lub też dają się interpretować jako przejawy realnych czy potencjalnych zmian „pro obywatelskich”, o ile założymy w miarę adekwatny model społ. Obywatelskiego i jeśli wykażemy, iż inne badane stany rzeczy mieszczą się raczej lub zdecydowanie w standardzie „przedobywatelskości”.

Jeżeli zasadne jest wyróżnianie systemów i struktur społeczeństwa jako ogólnych składników rzeczywistości społecznej i jej ewentualnego ładu, to zasadne może być mówienie o odpowiednich typach i rodzajach barier odnoszonych do tych składników. Jeśli zatem rzeczywistość społeczną budują następujące systemy: gospodarcze, wytwórcze, konsumpcyjne, kulturowe, polityczne, to można mówić o istnieniu odpowiednich barier systemowych, tj. gospodarczych, wytwórczych itd. jeśli rzeczywistość konstruując następujące struktury społeczne: ideacyjne, normatywne, organizacyjne, interesów, to zasadne jest mówienie o istnieniu barier: ideacyjnych, normatywnych, organizacyjnych. Jeśli społeczeństwo jest strukturą segmentacyjna, złożoną ze ściśle określonych zbiorów i zbiorowości społecznych segmentów rozlokowanych w różnych sferach życia społecznego, to zasadne jest mówienie o barierach segmentacyjnych określonego rodzaju, biorąc pod uwagę te sfery bądź segmenty. I tak można mówić o barierach: zawodowych, klasowych, warstwowych, etnicznych, kulturowych.

W takim kontekście zbiorowości niesegmentacyjne, nie budujące struktury społeczeństwa - zbiegowisko, tłum, masa - nie konstytuują barier strukturalnych w przyjętym rozumieniu. Zatem bariery strukturalne odnoszone są do pewnych stanów rzeczy w zakresie względni stabilnych komponentów rzeczywistości społecznej: systemów, struktur niesegmentacyjnych, społeczeństwa jako struktury oraz świadomości społecznej, w tym manifestującej się jako opinia publiczna, rodzaj świadomości empirycznej czy potocznej społeczeństwa.

Bardzxo konkretnym miernikiem przełamywania barier strukturalnych, a w dalszej konsekwencji graniczno-przestzrennych integracji europejskiej jest fakt swobodnego przepływu ludzi, towarów, usług pomiędzy krajami unii. Patrząc na Polskę z tej perspektywy, można stwierdzić, iż będzie mogła ona osiągnąć ten stan przełamania biarier transformacji i integracji za jakieś kilkanaście lat. Same bariery integracyjne nie znikną wraz z przyjęciem formalnym i organizacyjnym do struktur unii eurpejskiej.

Bariery ideacyjne (idei) - zestawienie okresu transoformacji wyraża się zarówno w braku odpowiednio zakorzenionych w świadomości potocznej społeczeństwa idei liberalnych i neoliberalnych, jak i w świadomości jego elit, które nie muszą bynajmniej ich podzielać i wdrażać jako elity liberalne do praktyki. Czynią to zwłaszcza działacze partii liberalnych - ich elity partyjne. Powstanie takich własnie elit może być warunkiem przybliżenia obywatelskości społeczństwu transformacyjnemu, nie mowiąc już o ewnetualnej dalszej perspektywie wdrażania liberalizmu do praktyki życia. Z reguły możliwe jest to po zwycięstwie elit liberalnych w wyborach i po przekształceniu się ich w elity władzy. Stąd też we wczesnym etapie transormacji istnieja trudności w nawiązywaniu współpray wstepnointegracyjnej pomiędzy elitami władzy społeczeństw transformacyjnych (zwłaszcza gdy dominują w nich postkomunikści), a elitami władzy społ. Obywatleksich zwłąszcza gdy są to autentyczne elity liberalne. ostani mają co najmniej wyorbażenie o liberalizmie i jego praktyce, pierwszym zaś liberalizm jet obyc, jeśli nie wrogi. J. Szacki zwrócił uwagę, że w krajach postsocjalit\stycznych elity są na etapie studiowania lieralizmu. Zatem brak takich elit liberalnych jest barierą ideacyjną i zarazem segmentacyjną, z wyraźnie spercyzowanym segmentem jako potencjalnym i realnym nośnikiem idei od których zależy w ogóle restauracja społ. obywatelskiego. Obecnie takie społeczeństwo obywatelskie jest instalowane z zewnątrz, podobnie jak niegdyś komunizm, według standardów jeszcze zbyt nowoczesnych, nie sprzyjających raczej występowaniu polskich elit władzy w roli reprezentowania interesów społeczeństwa jako równorzędnego partnera integracji.

Bariery normatywne okresu transformacji - można sprowadzić do realnych trudności w zakresie tworzenia nowych struktur organizacyjnych w różnych sferach życia społecznego, zwłaszcza w istotnych dla przebiegu procesu transformacji, przy realnosocjalistycznym obciążeniu strukturalnym, w sferach gospodarki, polityki, wytwarzania i konsumpcji. Bariery organizacyjne wyrażają sobą sama praktyk życia społecznego na rzecz jego produkcji. stąd od ich przełamania zależy stabilizacja ładu. Problem biurokracji nowoczesnego społ. Obywatelskiego jest dla Polski jeszcze daleki. Barierą transformacyjną jest dla niej biurokracja realnosocjalistyczna, trudna do przekształcenia bez zarysowania wyraźnej opcji przebudowy systemowej.

Bariery interesów - okresu transformacyjnego - można sprowadzić do trudności nawet zdefiniowania interesu społeczeństwa jako całości. Tym bardziej potencjalna barierą staje się możliwość jego egzystowania, gdyż też przedmiotem badań staje się sama dopiero natura takiej całości, którą Z. Zagórski określa w kategoriach szczególnej mieszanki - już nie totalitarnej, a jeszcze nie obywatelskiej. Inni twierdzą, iż mamy już społeczeństwo obywatelskie w Polsce. Skłonni będą więc sądzić, że interesu owego społeczeństwa można nawet bronić bez istnienia klasy obywatelskiej. Jest to kolejna utopia, gdyż autentycznej obywatlskości nie może być bez dominacji własności prywatnej i rynku. Nie jest jej w stanie obronić klasa polityczna. Bez wątpienia definiowanie wspólnego interesu społ. Transformacyjnego w kategoriach „obywatelskości” wydatnie utrudnia brak rozwiniętej klasy średniej i strukturalna dominacja klas „garnuszkowych”. Postępujący w związku z tym proces ubożenia społeczeństwa nie czyni popularnymi idei rynku, własności prywatnej, konkurencji, indywidualizmu. Naturalna tego konsekwencją jest maksymalna partykulacja interesów, nawet w obrębie samych klas „garnuszkowych”, a także tzw. budżetówki, gdy kurczą się zasoby poddawane reglamentacji socjalno-osłonowej. Przy tym taka sytuacja kreuje silna pozycję samych regalmentariuszy jako autonomiczne grupy interesów. Może ona tę pozycję umacniać przez wyzwalanie nawet postaw roszczeniowych klas i warstw „garnuszkowych” przeciwstawnych interesom rodzącej się klasy średniej. Mamy zatem do czynienia w okresie transformacji z wyraźną polaryzacją segmentów biegunowych jako grup interesów społeczeństwa transformacyjnego. Klasa średnia daleka jest jeszcze od krystalizacji swoich interesów, a tym bardziej ich aktywizacji w całym społeczeństwie, dzięki którym transformacja mogła by mieć opcje obywatelska w przedstawionym rozumieniu.

Bariery lingwistyczne - wyrażają dziś brak szerokiej i dostatecznej znajomości języków obcych jako środków komunikacji międzynarodowej w warunkach otwierania się społeczeństw. Przełamanie tej bariery jest warunkiem efektywnej integracji. Z jednej strony bariery lingwistyczne można sprowadzić do kwestii nieznajomości jęków urzędowych w unii przez członków społ. Pretendujących do integracji. Od tej bariery nie są jeszcze uwolnione same społ. Obywatelskie. Z drugiej strony bariery lingwistyczne to również ograniczone kompetencje językowe elit i znaczących aktorów życia społecznego, zbiorowych i indywidualnych, by mogli oni efektywnie podejmować problemy transformacji jak i integracji. Nie małą rolę w wytworzeniu barier w dwóch przedstawionych wariantach odegrał język imperium, język rosyjski. Nie chodzi tu o odrzucenie w ogól języka rosyjskiego, lecz przypisanie mu odpowiedniego miejsca i roli wśród języków integrującej się Europy. Niewątpliwie duże doświadczenia w przełamywaniu barier językowych mają kraje unii, poprzez upowszechnianie języka międzynarodowego biznesu. Staje się on istotnym czynnikiem transformacji i integracji narodów. Bariery lingwistyczne w czasie obrad organów unii są tez efektywnie przełamywane za pomocą środków techniki elektronicznej i wizualnej.

Bariery infrastrukturalne - to zwłaszcza bariery materialnych warunków wymiany informacji, przepływu ludzi, towarów, czy w ogóle istnie sprawnej komunikacji międzyludzkiej dzięki istnieniu odpowiednich urządzeń. Ich permanentne unowocześnianie wyznacza rytmy zasadniczych etapów przełamywania omawianych barier i wpływa na zwiększenie przepływu informacji, ludzi i towarów od najbliższych do najdalszych miejsc we współczesnym świecie. Tak pojmowana infrastruktura jako ogół obiektów i urządzeń służących wymienionym celom dynamizuje bądź utrudnia procesy transformacji i integracji.

25. GRUPY RELIGIJNE. STRUKTURA WYZNANIOWA SPOŁECZEŃSTW.

Strukturę wyznaniową społeczeństwa stanowią zbiory i zbiorowości wyznawców określonych wyznawców wierzeń. Przede wszystkim wyznawców religii o bardzo zorganizowanych formach praktyk zbiorowych, które są zewnętrzna manifestacją przywiązań do tych systemów. Mamy do czynienia z jednej strony z wierzącymi a z drugiej s ateistami i bezwyznaniowcami, wśród wierzących wyróżniają się z reguły wierzący systemu dominującego. Pozostałe systemy wierzeń świętych czy świeckich o funkcjach religii konstytuują z reguły zbiorowości mniejszościowe. Ten wymiar segmentacji strukturalnej miał w Polsce szczególne znaczenie różnicujące społeczeństwo. Jako pochodna zaspokajania potrzeb wiary i praktyk religijnych wymiar ten nie był podatny na reglamentację centralno-systemową. Reglamentacji nie sprzyja sama natura wartości duchowych być może dlatego cywilizacja zachodnia zdołała oprzeć się bolszewizmowi, gdy opanował on przede wszystkim świat materii, dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych. W warunkach swobód wyznaniowych okresu transformacji zostało zarejestrowanych np. w 1992r. 60 kościołów i związków wyznaniowych. Stanowią one formalne struktury organizacyjne w sferze praktyk. Ateiści, jeśli istnieją to w świetle dostępnych danych stanowią „niewiadomy” a i niewidoczny margines strukturalny. Ateizm nie jest popularny jak w PRLu. Nie należy z nim identyfikować opozycji znacznych kręgów społeczeństwa w hierarchii kościelnej i niektórych autorytetów kościoła.

Biorąc pod uwagę różne szacunki można stwierdzić, że mniejszości wyznaniowe w Polsce stanowią około 9% zbiór przeciwstawiający się jakoś wyznaniu dominującemu rzymskokatolickiemu. Łącznie wyznawcy innych religii stanowią przynajmniej 2650 wspólnot parafialnych, gmin wyznaniowych i zbiorów. Zwłaszcza gminy innych wyznań (1381) oraz zbiory protestanckie (1087) stanowią szczególną sieć wspólnotową na poziomie mikrostrukturalnym. Integruje ona zwłaszcza wyznawców mniejszości religijnych i izoluje równocześnie względem większości niewierzących wraz z ateistami. Przez to grupy religijne są względnie stabilnymi grupami, odpornymi na wiele oddziaływań zewnętrznych nie tylko w charakterze religijnym.

Wolność wyznania w Polsce transformacyjnej sprzyja powiększeniu się liczby związków wyznaniowych i mniejszości wyznaniowych kosztem dużych czy większych kościołów. Chociaż udział mniejszości wyznaniowych w strukturze Polski wzrósł do 1992r. Przynajmniej o 3% w porównaniu z 1990r., osiadając poziom 9,1% to pozostaje ona i tak zdecydowanie krajem katolickim. Należy to tłumaczyć realnym poszerzeniem wolności zrzeszeń w tym i religijnych niż samym zasadniczym wzrostem religijności mniejszości wyznaniowych.

Chociaż w strukturze wyznaniowej naszego społeczeństwa wzrosła liczba protestantów to nie z ich strony należy oczekiwać nastania takiego systemu w Polsce. Rozmaite dane nie wskazują tez jednoznacznie na konieczność istnienia kapitalizmu z dominacja protestantyzmu. Jest jednak faktem, że w czołówce rozwiniętych społ. obywatelskich mieszczą się przede wszystkim społ. protestanckie a następnie katolickie lub ze znaczącym udziałem katolików w strukturze wyznaniowej.

Przemiana kościoła i religijność katolików po przejściu od totalitaryzmu do demokracji wstąpiły w nową fazę. Długo jeszcze będzie funkcjonował kościół ludowy i religijność masowa mająca słabe powiązania z życiem codziennym i wyróżniająca katolicyzm polski w zestawieniu katolicyzmami w innych krajach. Religijność Polaków funkcjonuje na 2 płaszczyznach: ogólnonarodowej i codziennej. Religijność w płaszczyźnie ogólnonarodowej nie utrzyma się na tym samym poziomie, lecz będzie spadać, składają się na to motywy patriotyczne kulturowe i polityczne. Wraz z ich osłabnięciem lub zanikaniem manifestowania poprzez masowy udział praktykach religijnych okaże się zbyteczny. Nie będzie to jednak oparte na schemacie dechrystianizacji zachodniej. Na upowszechnienie się obojętności religijnej będzie miała pewien wpływ formująca się klasa średnia.

W płaszczyźnie życia codziennego jest jeszcze słabe dążenie katolików do pogłębiania religijności i selektywność. 10% respondentów uważa się za głęboko wierzących i bardziej więżących teraz niż w przeszłości, 9,3% swoją religijność uważa jako większą w stosunku do ojca (9,9%) matki (6,6%). Selektywność przyczynia się do rozluźnienia więzów z instytucjami religijnymi.

Jeżeli tak jest, że religijność katolicka kurczy się i w praktykach odbiega od wymagań doktryny kościoła w coraz większym stopniu nie może stanowić zagrożenia dla kapitalizmu i liberalizmu, lecz odwrotnie - sprzyjać materializacji idei liberalnych i kapitalistycznych, stosunkom społecznym.

26. SPOŁECZNOŚCI WIEJSKIE I MIEJSKIE JAKO SEGMENTY SPOŁECZEŃSTWA.

Społeczeństwo - forma życia zbiorowego ludzi, ukształtowana historycznie; specyficzny system integracji między jednostkami, samowystarczalne zbiorowości - relatywnie zajmują określone terytorium, wytwarzają i uczestniczą w kulturze; definiują siebie jako odrębnych, innych. W ramach społeczeństwa tworzą się podgrupy i podstawowe typy procesów społecznych

Społeczeństwo miejskie - większość członków zajmuje obszary miejskie i prowadzi miejski tryb życia. Populacja charakteryzuje się dużą liczebnością, heterogenicznością, podziałem pracy odmiennym niż w społ. Tradycyjnym, istnieje słabsza kontrola społeczna

Społeczeństwie wiejskie - wewnętrzna organizacja i struktura podporządkowana produkcji rolnej. Mała liczba członków, izolacja kulturowa, kulturowa homogeniczność, wysoki stopień solidarności członków, spontaniczny, zwyczajowy, osobowy charakter ich działań

Segmenty - to szczególne twory życia społecznego, grupy, agregaty, które stanowią procesy życia i reprodukcji. Komunikują się i przenikają w rozmaity sposób, podobnie jak rożne rodzaje społeczeństw.

27. WARSTWY A STANY I KLASY. SYSTEM STRATYFIKACJI I JEGO FUNKCJE.

28. MEGATRENDY A GLOBALIZACJA.

Globalizacja - może prowadzić do spotęgowania konfliktów etnicznych gdyż odcięcie takiej mniejszościowej grupy etnicznej od pewnych środków może doprowadzić do jej aktywności i żywiołowego nacjonalizmu. Jest to szczególny proces, który określa charakter i tempo procesów etnicznych.

Megatrendy - pewne tendencje rozwojowe dotyczące megastruktur i mające bardzo szeroki światowy zasięg

Poziom mega - wyróżniany najczęściej współcześnie taki, którego istoty stosunków nie da się zredukować do najzniższych poziomów, albowiem stosunki megastrukturalne są osobliwe, szczególne. Zwraca się uwagę na to, że ten typ stosunków pojawia się dopiero na pewnych, względnie wysokich poziomach rozwojów społecznych.

Globalizacja - intensyfikacja stosunków społecznych o światowym zasięgu, która łączy różne lokalności w taki sposób, że lokalne wydarzenia kształtowane są przez zdarzenia zachodzące w odległości wielu tysięcy mil i same zwrotnie na nie działają. W związku z tym możemy mówić o głównych aktorach tego procesu, którzy mogą potencjalnie i realnie określać szanse ukonstytuowania się społeczeństw, narodów, np. w Europie Wschodniej I Środkowej. Społeczeństwa narodowe najbardziej nawet rozwinięte nie są dziś przygotowane do efektywnej ekspresji systemów globalnych, szczególnie finansowych.

Globalizacja - jest szczególnym procesem który określa charakter i tempo procesów etnicznych.

Efekty globalizacji - mogą prowadzić do spotęgowania konfliktów etnicznych w ten sposób, że odcięcie od pewnych grup, środków (grup mniejszościowych) może doprowadzić do ich aktywności na zasadzie żywiołowego nacjonalizmu

Kategoria cywilizacji - jest taka kategorią, którą posługują się współcześni socjologowie do analizy złożonych relacji pomiędzy społeczeństwami na poziomie megrastruktur.

Megatrendy - maja bezpośredni wpływ na procesy globalizacji. Te dwa zjawiska są ze sobą ściśle związane. Można powiedzieć że megatrendy są przyczynami procesów globalizacji

Megatrendy - są to zjawiska występujące na wysokich poziomach rozwojów społecznych, na poziomie megastruktur mające zasięg bardzo szeroki - globalny, światowy

Megatrendy Neaizbita - wyróżnił on 10 megatrendów pewnych tendencji rozwojowych:

• od społeczeństwa przemysłowego do informatycznego - ich idea jest ugruntowana

• od technologii siłowej do ultra technologii i wykorzystania dysku

• od gospodarki narodowej do globalnej

• od myślenia krótkofalowego do długofalowego

• od centralizacji do decentralizacji

• od pomocy zinstytucjonalizowanej do samopomocy

• od demokracji przedstawicielskiej do uczestniczącej

• od hierarchii do sieci

• od północy do południa

• od schematów „albo-albo” do schematu wielokrotnego wyboru

Mamy do czynienia z rozpadem i tworzeniem pewnych tendencji.

29. TRANSFORMACJA, INTEGRACJA A REGIONALIZACJA EUROPEJSKA.

Warunkiem osiągnięcia ładu wewnętrznego oraz wejście do tej samej rodziny społ. Europejskich jest standaryzacja integracyjna wszystkich społ. Pretendujących do uczestnictwa w ramach struktury unii europejskiej. Społ. Transformacyjnym można nazwać społ. postkomunistyczne, w którym po upadku systemu realno komunistycznego dąży się do przywrócenia wartości i struktury typu obywatelskiego. Temu typowi społeczeństwa obcy jest więc skład klasowo-warstwowy (klasa średnia) społeczeństw od przeszło 200 lat już obywatelskich. Nie jest to społ. Realnosocjalistyczne ani tez kapitalistyczne. Taki stan rzeczy zdaje się uniemożliwiać w miarę szybkie wychodzenie z okresu transformacji, zwłaszcza gdy w strukturze społeczeństwa równoważą się w szczególny sobie sposób klasy i raczej dominują segmenty „mieszane” o niezbyt wykrystalizowanym obliczy.

W świetle reglamentacji teorii struktury społeczeństwo transformacyjne składa się z 3 typów segmentów klasowo warstwowych:

• klasy wczesno-rynkowe w sensie Weberowskim

• klasy i warstwy reglamentowane (nierynkowe z zasady) inercyjnie istniejące w okresie transformacji, a nawet wygenerowane przez system reglamentacji osłonowo-socjalnej w czasie transformacji, który zastąpił system centralnie-planowanej reglamentacji państwa totalitarnego

• klasy i warstwy (hybrydy) nie posiadające jednolitego źródła egzystencji i uzyskiwania środków dochodu.

Słowo integracja nie jest jednoznaczne. Często oznacza taki stan ujednolicenia, upodobnienia dwóch typów pewnej całości, w której trudno jest odróżnić od siebie po pewnym czasie elementy „stare” sprzed początku integracji od „nowych”. Miernikiem stanu osiągnięcia pełnej integracji jest jej odpowiednie odzwierciedlenie w świadomości uczestników procesu integracyjnego. Objawia się to poprzez pojawienie się w świadomości przynależności do tej samej całości np. grupy, manifestowanie solidarnych postaw lub powszechnej akceptacji dla działań reprezentantów. Mówiąc o integracji społ. Europejskich mamy na myśli proces, który ma swoją dynamikę i nie został zakończony. Proces ten może zaowocować w pewnym memencie zintegrowaniem różnych struktur i systemów w postaci pewnej efektywności systemowej, struktur nie tylko narodowych, ale ponadnarodowych, jako struktur które tworzą się w tym procesie.

Integracje ponadnarodową - możemy więc pojmować jako proces dopasowywania do siebie obcych systemów i struktur z perspektywą realizacji wspólnych celów ponadnarodowych. W zawiązku z tym, biorąc pod uwagę różne sfery życia społecznego, różne systemy, można mówić o integracjach cząstkowych lub ograniczonych, zatem o integracji ideacyjnej, normatywnej, organizacyjnej, interesów, czy tez pewnym stanie uzgodnienia interesów w zakresie osiągania interesu nadrzędnego stającego się społ. europejskiego. Integracja jest w tym sensie procesem zinstytucjonalizowanym. Można powiedzieć za Dahrendorfem, że jest to forma instytucjonalizacji konfliktu społecznego o większym zasięgu niż narodowo-krajowy. W toku budowy narodowych społ. Obywatelskich wszelkie perturbacje wiążą się z funkcjonowaniem starych i nowych społeczeństw. Wynika to ze zbyt mechanicznego powielania doświadczeń integracji społ. Narodowych, czyli utożsamiania tego co narodowe z tym co ponadnarodowe. Muszą być przy tym uwzględniane interesy wszystkich państw, zatem integracja to szczególnego rodzaju dyskurs społeczny o charakterze ponadnarodowym, który toczy się na poziomie elit. Można wręcz powiedzieć, że integracja jest efektem aktywności elit bez udziału społeczeństw (szczególnie społ. Transformacyjnych). Dlatego integracja może być postrzegana jako forma ekspansji systemów społeczeństw lepiej zorganizowanych, mających ustabilizowana pozycję, zwłaszcza na arenie międzynarodowej. Mówi się nawet o dyktatach integracji, stąd tez przyjmuje się, że możliwa będzie integracja jeśli przyjmie się odpowiednią pule ustaw czy norm

Państwo - jako polityczna organizacja społeczeństwa pełni szczególna funkcję w zakresie koordynowania przedsięwzięć na rzecz rozwiązywania wspólnych problemów. W tym znaczeniu czymś innym jest integracja wielości grup złączonych systemami społ. Narodowych, szczególnie systemami władzy państwowej. To co było i jest dobre oraz pożądane w warunkach funkcjonowania względnie autonomicznych społ. Narodowych nie musi być odpowiedni w momencie, gdy mamy na uwadze integrujące się różne społ. Europejskie. Mając na uwadze różne sfery rzeczywistości społecznej można mówić o integracji gospodarczej, polityczne, kulturowej.

Proces transformacji - rozumiany jako przechodzenie od systemów totalitarnych do demokratycznych, definiuje przede wszystkim społeczeństwa byłego imperium sowieckiego. Z kolei proces integracji europejskiej „wyrównuje” przede wszystkim społeczeństwa już obywatelskie, stowarzyszone głównie z UE. Jednocześnie w krajach unii przebiegają intensywne procesy regionalizacyjne. Wykorzystują one zamrożone potencjały zwłaszcza obszarów trans granicznych. Powstawanie euroregionów ponad dotychczasowymi granicami stanowi konkretny wyraz zachodzenia tych procesów, jako właściwie też procesów integracyjnych, przez schodzenie na nieco niższy poziom integracji średniostrukturalnej (mezostrukturalnej). Według niektórych region ma być podstawową strukturą przyszłej europy. Co więcej, euroregiony niosą ze sobą uruchomienia mechanizmów nowej rywalizacji społeczności starego kontynentu, zawierając jednocześnie idee podobną do amerykańskich stanów i ich federacji.

Budowa nowoczesnego społ. obywatelskiego w Europie ni jest możliwa, gdy będzie trwała ucieczka niektórych narodów do historii a nie do przyszłości. Faktyczne lub rzekome świadectw krzywd historii nie dają się w żaden sposób wyrównać i nie można nimi obciążać kolejnych pokoleń, gdy otwiera się szansa budowy społ. Obywatelskich bez granic. Rozszerzenia własnościowe rozmaitych nacji na terytoriach podzielonych od dziesięcioleci, w zaakceptowanych przez demokracje zachodnie granicach, prowadzą do nikąd, gdy pojawia się szansa odejścia od zgubnej dla przyszłości historii nacjonalizmów europejskich i światowych. Wywoływanie problemów etnicznych, gdy ich nie było strukturalnie przez dziesięciolecia, może prowadzić jedynie do uprzywilejowania jednych nacji kosztem innych. Ważnymi problemami współczesnego społ. Obywatelskiego są tez problemy mniejszości. Mniejszości w państwach europejskich są zjawiskiem powszechnym, ich problem powstał w rezultacie kształtowania się państw narodowych od XVIII wieku, kolonizacji europejskiej, masowych migracji w XIX wieku, licznych zmian granic w wyniku obu wojen światowych. W rezultacie powstały mniejszości etniczne, które:

• nie były w stanie utworzyć państwa narodowego

• stały się mniejszością w wyniku zmian granic państwowych (np. Polacy na Litwie)

• powstały w rezultacie migracji ekonomicznych lub politycznych (np. Polacy w USA, RFN)

problem etniczności można rozpatrywać jako relację państwa do etniczności i relację etniczności do państwa. W związku z tym pozostaje otwartą kwestią sposób funkcjonowania zróżnicowanych społeczeństw w ramach integracji europejskiej czy cywilizacyjnej, zwłaszcza gdy wyróżnić można 4 sytuacje:

1. państwa w zasadzie unitarne, którym udało się zrealizować jedność narodowości i obywatelstwa(np.,. Polska, Irlandia, Portugalia)

2. wieloteniczne państwa narodowe, które wytworzyły mechanizmy pozwalające na koegzystencję religijną, językową itp. (Francja, Brazylia)

3. państwa wielonarodowościowe uznające na swoim terytorium historycznym „narodów”, których prawa są respektowane (Indianie w USA i Meksyku)

4. państwa narodowe sfederowane, respektujące znaczną autonomię i granice (dawna Jugosławia, ZSRR, Kanada)

tolerancja jest istotną wartością tych społeczeństw, dziś już wieloetnicznych i wielokulturowych. Aby zapobiec w przyszłości powstawaniu konfliktów czy wojen etnicznych powstały koncepcje tzw. Europy regionów. Kwestia regionalna pojawiła się państwach unitarnych w latach 60` i miała podstawy etniczo-kulturowych. Wiązało się to z przeznaczeniem środków finansowych na przedsięwzięcia kulturalne, rewaloryzację dziedzictwa kulturowego, rozwój instytucji oświatowych umożliwiających kształcenie mniejszości w rodzinnym języku. Dzięki temu można było wygasić dążenie do autonomii niektórych mniejszości. Aktywność ruchów regionalnych w ten sposób mogła zostać osłabiona, po zrealizowaniu części postulatów. Nieco później rządy różnych państw zaczęły prowadzić politykę regionalizacji, której celem było zmniejszenie zróżnicowań między poszczególnymi obszarami danego kraju. Polityka ta została wymuszona przez EWG, wskutek czego uzyskano bardziej zróżnicowany i jednocześnie czytelniejszy obraz sytuacji gospodarczej na obszarze wspólnoty. Dzięki temu możliwa stała się dystrybucja pomocy dla regionów zacofanych lub problemowych. Regiony europy są więc przed wszystkim jednostkami statystycznymi i ekonomicznymi, a następnie i to nie wszędzie administracyjnymi, a dopiero w dalszym planie kulturowymi. Duże zróżnicowanie regionalne powoduje konieczność polityki wyrównawczej, która prowadzą poszczególne kraje. Ma to na cele zdynamizowanie rozwoju poszczególnych regionów krajów wspólnoty. W każdym państwie istnieją mniej lub bardziej wyraźne problemy regionalne. Odpowiedzią rządu powinna być odpowiednia do okoliczności polityka, której zadaniem jest określenie występujących na danym obszarze problemów ekonomicznych, ekologicznych, etnicznych i kulturowych.

Globalizacja jest tu szczególnym zjawiskiem, które określa charakter i tempo procesów etnicznych. Efekty globalizacji mogą spotęgować konflikty etniczne i doprowadzić do izolacji, poprzez uaktywnienie się żywiołowego nacjonalizmu, jako objawu obrony interesów etnicznych, narodowych. W tym znaczeniu stosunki etniczne należy rozpatrywać w kontekście integracji cywilizacyjnej, którą należy rozumieć jako proces ujednolicenia różnych grup przez praktykowanie wspólnego systemu wartości cywilizacyjnych. Regionalizacja w tym kontekście to proces wyodrębniania się regionów i zarazem ich integracji jako formy decentralizacji wobec państwa, czy innego typu władzy politycznej, ponadnarodowej. W procesie integracji europejskiej regionalizacje traktuje się nieraz jako składnik integracji. Wykorzystuje się tu przerwane w pewnym momencie rozwoju historycznego systemu, na zasadzie restauracji stanu poprzedniego poprzez wykorzystanie zamrożonego potencjału. Jeżeli istniały sztuczne podziały między krajami, to w warunkach otwierania się granic można wykorzystać ten potencjał na rzecz decentralizacji społ. narodowych. Można zatem powiedzieć, iż w warunkach integracji europejskiej znajdują się te społeczeństwa, które są już od wieków społeczeństwami narodowymi, obywatelskimi, jak i te, które dopiero usiłują swoją suwerenność zagospodarować. Dlatego istotne jest określenie stosunków etnicznych na zasadzie konsensusu, bowiem mniejszości i większości etniczne nie zmieniają się tak szybko, albowiem na ich kształt wpływają względnie trwałe struktury, czy kompozycje ładu społecznego. Dlatego tez w analizie stosunków etnicznych jest model dotyczący relacji społeczeństwo, naród a państwo w otoczeniu zewnętrznym (Z. Zagórski). Jeszcze dość stosunki etniczne będą odgrywały znaczącą rolę, wciąż aktualne wartości biegunowe, tzn. przedstawione na tym modelu suwerenność - niewola, czy wojna - pokój, które konstytuują narody i społeczeństwa narodowe. Należy przy tym pamiętać, że istnieje problem rozbieżności pomiędzy ilością społeczeństw narodowych a ilością narodów.

We współczesnym świecie trwa w istocie proces tworzenia się nowych centrów cywilizacyjnych, w tym właśnie europejskiego. Wiodącą rolę pełni tu unia. Jeżeli centra cywilizacyjne mają charakter autonomizacyjny, to równolegle przebiegający proces globalizacji ma wyraźnie oblicze uniformizacyjne, przez ekspresję światowych systemów wpływających coraz bardziej na funkcjonowanie nawet w izolowanych społeczeństwach różnych sfer ich życia. Z natury rzeczy uniformizacja zachowań rynkowych, kulturowych przez ekspansję rynku światowego i masowych przekaźników informacji nie ma charakteru neutralnego. Jest ona przejawem rywalizacji cywilizacyjnych w nowej postaci. W efekcie przebiegu procesów, przełamujących dotychczasowe granice i podziały między społeczeństwami rodzi się nowa struktura społeczna. Klasyczne teorie stają się tu mało adekwatne do wymagań pełnej analizy zmian strukturalnych. W związku z tym nowe teorie i schematy coraz większej agregacji danych o strukturach i systemach jako czynnikach ładu, bądź nieładu pozwalają lepiej badać fenomen integracji społecznej na poziomach mega, makro, mezo, mikro strukturyzacji. Zanim jednak może dojść do stanu integracji społeczeństw, muszą one osiągnąć pewien stopień zintegrowania wewnętrznego - „kompozycyjnego” odpowiednich systemów i struktur, konstytuując potencjalnie lub realnie ład określonego rodzaju. Społeczeństwa obywatelskie unii reprezentują tu zaawansowane spełnienie realnej integracji wstępnej autonomicznych dotąd społeczeństw na poziomie makrostrukturalnym, a także zaawansowane spełnienie świadomościowe pewnej całości w skaldzie „12” a obecnie „15”. Państwa te zachowując autonomię i suwerenność nie przestały ze sobą rywalizować robić wspólne, bądź zupełnie odrębne interesy, zachowując przy ty wyraźne zasady izolacjonizmu względem „nieczłonków”. W przypadku różnych społeczeństw zachodnich z jednej strony, integrującej się Europy Zachodniej z drugiej strony, z drugiej społ. transformacyjnych Europy Środkowej i Wschodniej, na czoło przed podjęciem konkretnych przedsięwzięć integracyjnych wysuwają się bariery transformacji. Po zidentyfikowaniu tych barier możliwe stanie się stopniowe ich znoszenie. Powstająca dziś rodzina europejskich społ. obywatelskich, w której do członkostwa pretenduje jakaś część polskiego społ. transformacyjnego, stwarza szanse przyjęcia, pod warunkiem zniesienia barier strukturalnych.

Integracja jawi się jako bardzo złożone zjawisko zwłaszcza gdy mówimy o integracji europejskiej, czy ogólnoeuropejskiej. Problemy zaczynają się już ze zdefiniowaniem pojęcia europejskość. Europa jest jednostką o charakterze terytorialnym, zatem odpowiednią ilością krajów (jednostek terytorialnych). Europa może tez być taktowna jako coś innego, jeśli przyjmujemy perspektywę wartości cywilizacji zachodnioeuropejskiej, czy perspektywę cywilizacji łacińskiej, która do dziś jako taka się rozprzestrzeniła. Oczywiści można to ograniczyć do starego kontynentu, lecz w istocie chodzi o kontynent, na którym od średniowiecza zaznaczyły swoją obecność wartości cywilizacji łacińskiej, bez względu na późniejsze zmiany terytorialne i układy. W tym sensie mamy do czynienia z założeniem, że Europa to przede wszystkim zachód, zatem faktycznie ta część, w której bez przerwy możliwe było praktykowanie pewnego systemu wartości. Mówiąc o problematyce cywilizacji w rozumieniu F. Konecznego zwrócić należy uwagę na twory cywilizacji zachodniej (łacińskiej). Według Konecznego tymi wytworami są społeczeństwo obywatelskie i naród, a zatem wielkie grupy społeczne o ściśle określonym charakterze. Są to wielkie grupy, które mogły zaistnieć dzięki praktykowaniu pewnych wartości.

Quincunx w rozumieniu Konecznego to nie tylko owy zbiór wartości. Pokazał on, że istnienie quincunxa możliwe było przez praktykowanie innych wartości. Takimi wartościami były: własność prywatna, nierówność, rynek, konkurencja, wolność, demokracja itd. Te kategorie analityczne należy odnieść do złożonych w istocie procesów koordynacji systemów, struktur na rzecz osiągania wspólnych, ponanarodowch celów. Kwestią dyskusyjną pozostaje to, czy realizacja tych celów doprowadzi do przeciwstawienia się Europu USA czy tez należy traktować efekty integracji europejskiej jako część procesów integracji cywilizacji zachodniej. Dziś mamy do czynienia z jednej strony z istnieniem zintegrowanych społeczeństw Europy zachodniej w ramach „15”, z drugiej strony z integracja militarną o szerszym euroatlantyckim zasięgu. NATO jest formą militarno-politycznej integracji cywilizacji zachodniej. Widzimy równocześnie, że w tej opozycji USA - Europa brak jest tożsamości interesów. Polska w tym przypadku była w zasięgu cywilizacji łacińskiej, czy mówiąc szerzej cywilizacji zachodniej z kolebką europejską. Nie można by mówić tu o powrocie czy odradzaniu się pewnych wartości bez wcześniejszej przynależności cywilizacyjnej, gdyby nie były one praktykowane i kultywowane. Niemożliwe byłoby w innym przypadku odrodzenie się tego, co nazywamy społ. obywatelskim.

Europejskość, podobnie jak tożsamość narodowa czy etniczna, jest tworem historycznym, jest historycznie ukształtowaną i wybraną identyfikacja zbiorową. Identyfikacja europejska nie różni się zasadniczo w tym sensie od tożsamości, powiedzmy brytyjskiej, irlandzkiej, polskiej czy szwedzkie. Mówiąc o europejskości czy tożsamości europejskiej, mówimy o czymś, co można by nazwać nacjonalizmem, narodowością bądź etnicznością. Europa jako jednostka terytorialna jest zróżnicowana kulturowo pod względem wyznaniowym, etnicznym i językowym. Identyfikacja z Europą osiągnęła względnie wysoki poziom, lecz jej znaczenie dla ludzkości Europy jest kwestią dyskusyjną. W ramach Europy Zach. Widoczne są pewne rezultaty unifikacji. Natomiast tożsamość europejska nie przedstawia się bardziej imponująco niż poza Europą tożsamość łacińsko-amerykańska czy afrykańska. Identyfikacje lokalne i regionalne w relacji do narodowych są Europie silniejsze niż gdziekolwiek.

Liberalizm i tolerancja doprowadziły też do ukształtowania się skrystalizowanych segmentacyjnie mniejszości innego rodzaju niż etniczne i wyznaniowe. Są nimi zwłaszcza mniejszości seksualne. Ich wyraźna krystalizacja w warunkach tolerancji obywatelskiej burzy niewątpliwie tradycyjne wyobrażenia o płciach, małżeństwach i rodzinach, wymagając nowego konsensusu społecznego, by nie zdestabilizować osiągniętego ładu w sferach reprodukcji i seksu.

Integracja społeczna wg słownika socjologicznego - stan lub proces zachodzący w społeczeństwie, polegający na tym, że jego poszczególne elementy przejawiają tendencje do scalania się w harmonijną i skoordynowaną, funkcjonalną całość, likwidowanie barier uniemożliwiających lub utrudniających nawiązanie pomiędzy jednostkami lub grupami społecznymi; zawartość społeczna. Zharmonizowanie wszystkich elementów układu społecznego wyraża się między innymi akceptacją wspólnych systemów, wartości i ocen.

W Polsce i w innych społ. transformacyjnych wraz z rozkładem poprzedniej formy reglamentacji ustrojowej z procesem narodzin czy powstania jakiejś formy klasy średniej, sprzyja temu zarówno urynkowienie gospodarki jak i prywatyzacja, jeśli procesy te nie są wyhamowane lub blokowane.

Rządy różnych państw europejskich zaczęły prowadzić politykę regionalizacji, której celem było zmniejszenie zróżnicowań między poszczególnymi obszarami danego kraju. Regiony europy są przede wszystkim jednostkami statystycznymi i ekonomicznymi, nie wszędzie administracyjnymi a w dalszym planie stosunkowo rzadko obszarami kulturowymi.

W każdym państwie istnieją mniej lub bardziej wyraźne problemy regionalne. Odpowiedzią rządu powinna być odpowiednia do okoliczności polityka regionalna. Politykę tę powinny określać występując na danym obszarze problemy: ekonomiczne, ekologiczne, etniczne i kulturowe.

Idee regionalizmu w Polsce głoszone są głównie przez niektóre środowiska, na Śląsku i w Wielkopolsce oraz przez pewne ugrupowania polityczne z kongresem liberalno-demokratycznym na czele. Regionalizm śląski ma wyraźne podłoże etniczno-kulturowe oraz silny wymiar ekonomiczny, wielkopolski opiera się na rewindykacjach gospodarczo-cywilizacyjnych, czyli dążenie do autonomii wynika z przekonania, że mieszkańcy wielkopolscy potrafiliby sami lepiej rządzić i osiągnąć lepszy poziom rozwoju gospodarczego.

30. DYSTANSE STRUKTURALNE A PROBLEMY INTEGRACJI SPOŁECZEŃTW EUROPEJSKICH.

Ogólne rozumienie integracji odnosi się do różnych struktur, systemów i można ja traktować jako wartość samą w sobie mówiąc, że jest to stan zgrania, współdziałania różnych systemów, które umożliwiają osiąganie celów przez pewną całość. Pojęcie integracji należy rozpatrywać odnośnie społ. o różnej kondycji strukturalnej. Powstaje pytanie czy możliwa jest integracja różnych społeczeństw jako docelowy standard. Jedną kategorią analityczną będą strukturalne, druga integracja odnoszona do społeczeństw o różnych charakterze. Therborn mówiąc o integracji społ. europejskich ma na myśli pewien proces, który ma swoją dynamikę i nie został zakończony. W pewnym momencie może zaowocować proces integrowania się różnych struktur i systemów w postaci pewnej efektywności systemowej struktur nie tylko narodowych, ale ponadnaodowych, jako struktur które tworzą się w tym procesie. Wiele oczywiście zależy od tego, jak zdefiniujemy sobie struktury, dlatego, że można przyjąć pewną koncepcję rzeczywistości i powiedzieć, iż o wiele łatwiej jest dokonać integracji intelektualnej, czy tez można mówić o pewnych wartościach i zbliżyć się w zakresie podejmowania, określenia jakiegoś sensu owych wartości. Integracja w ogóle jako wartość może mieć charakter wiążący lub nadrzędny, czy w tym sensie jest to po prostu kategoria struktury ideacyjnej. Gdy mówimy o wartościach to integracja staje się kategorią szczególnego rodzaju. Potencjalnie jako wartość może ona łączyć najpierw elity, które dobrze rozumieją czym może być integracja europejska. Z tej perspektywy możliwe jest określenie celów elit narodowych, dlatego, że istnieją bardzo zróżnicowane społeczeństwa, więc elity poszczególnych społeczeństw mogą precyzować cele integracji z perspektywy danego społeczeństwa. Zatem z jednej strony integracja jest abstrakcyjna kategorią, ale najpierw odniesiona do procesu zbliżenia, a potem pogłębienia spójności, może się z drugiej strony materializować. Oczywiście na gruncie socjologii problematyka integracji w tej rozpatrywanej przez nas wersji jest zaniedbana, gdyż upadek imperium sowieckiego stworzył nową sytuację. Powstała możliwość integrowania się tych społeczeństw izolowanych, zamkniętych, między którymi ograniczona była współpraca gdyż istniała tak zwana „żelazna kurtyna”. Można powiedzieć, że współpraca była osobliwie reglamentowana. Jeżeli więc mówimy o integracji europejskiej to musimy przywołać model integracji przez aktywną funkcję struktur politycznych, porównywanych nawet do funkcji państwa w społ. narodowym. Dość często myśli się o pewnej fazie integracji, która można nazwać fazą wczesnej integracji, gdy państwo lub nawet „superpaństwo”, które powstaje, może koordynować pewne działania systemów. Dlatego istnieje parlament europejski i szczególnego rodzaju rząd. Stosuje się podobne mechanizmy demokratyczno-proceduralne wyłaniania reprezentantów do tego parlamentu.

Trzyetapowy model integracji

Np. G. Smith twierdzi, że w początkowym etapie integracji biorą udział nieliczne grupy elitarne, niektóre z nich o wyłącznie propagandowym charakterze, nie proporcjonalne do reprezentowanych grup. Elity te wypowiadają się z reguły (w społ. obywatelskich) za natychmiastowym zjednoczeniem politycznym. Etap 2 wymaga już akceptacji, a nawet opowiedzenia się za integracją „poinformowanej opinii publicznej”. W Polsce nie są jeszcze dobrze poinformowani wszyscy członkowie elit rządzących. Na 3 etapie wg Smith`a postawy integracyjne powinny zostać przyjęte przez szerokie masy. W końcu zaś „tożsamość europejska staje się częścią potocznej świadomości”. Smit zauważył, że aktywność elit i bierność mas w pierwszym etapie integracji dobrze odpowiada funkcjonowaniu życia politycznego w liberalnych demokracjach. Przyjmując 3-etapowy model integracji, eksponujący role opinii publicznej nie powinniśmy oczekiwać, że nacisk na dalsze zmiany pro integracyjne wyjdzie w Polsce od elit reprezentujących „poinformowaną opinię publiczną”. Taka opinia może postać dopiero we względnie zaawansowanym etapie transformacyjnych zmian zdecydowanie pro obywatelskich. Kraje obecnej unii miały już od dawna w swojej strukturze nie tylko starą, ale nową klasę średnią wiążące swoje interesy z demokracja obywatelską i dzisiejszą integracją ekonomiczną. Postulowanie obywatelskości nie wprowadzi w Polsce trwale żaden ruch społeczny, gdy nie znajdzie on silnego wsparcia w znaczącej strukturalnie klasie średniej. Obywatelskość jest to pochodna odpowiedniej kompozycji czynników ładu i o tym, czy dane społeczeństwo wejdzie z innymi podobnymi mu społeczeństwami w związki integracyjne zdecyduje opinia publiczna. Powstaje pytanie jak można określić integrację aby jako kategoria nadawała się do analizy procesu zjednoczenia społeczeństw. Zatem w procesie integracji europejskiej od samego początku myślano na zasadzie odwzorowania funkcji państwa narodowego w kontekście szerszym , ponadnarodowym, przy bardzo ograniczonym pod względem efektywności wyłaniania reprezentantów. Dlatego to co się sprawdza w warunkach narodowych nie musi się sprawdzać w warunkach ponadnarodowych. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem potęgowania się, czy nawet dublowania pewnych zadań.

Instytucjonalizacja konfliktu ponadnarodowego

Integrację ponadnarodową możemy pojmować jako proces dopasowywania do siebie obcych systemów i struktur z perspektywą realizacji wspólnych celów ponadnarodowych. W związku z tym biorąc pod uwagę różne sfery życia społecznego, różne systemy, możemy mówić o integracjach cząstkowych czy ograniczonych. Zatem o integracji ideacyjnej, normatywnej, organizacyjnej, interesów czy też pewnym stanie uzgodnienia interesów w zakresie osiągania interesu nadrzędnego, jak powiedziałby Therborn, stającego się społ. europejskiego. Integracja jest procesem zinstytucjonalizowanym. Można powiedzieć za Dahrendorfem, że jest to forma instytucjonalizacji konfliktu społecznego o większym zasięgu niż narodowo-krajowy. Przede wszystkim proces integracji ponadnarodowej to wspomniany proces instytucjonalizacji konfliktu. O ile w społ. demokratycznych albo obywatelskich instytucjonalizacja konfliktu dotyczy głównie parlamentu - jeżeli się wyłaniają w parlamencie reprezentacje grup interesów to oznacza, że instytucjonalizuje się konflikty społeczne między grupami. Dzięki parlamentowi, rządowi czy komisji europejskiej w jakiś sposób mogą się instytucjonaliować konflikty społeczne w skali zachodnioeuropejskiej, ale nie ma procedur efektywnego kontrolowania konfliktów. W wyniku doświadczeń, że toku narodowych społ. obywatelskich wszelkie perturbacje wiążą się z funkcjonowaniem starych i nowych struktur ponadnarodowych. Wynika to ze zbyt mechanicznego powielania doświadczeń integracji społ. narodowych czyli utożsamiania tego co narodowe z tym co ponadnarodowe. Tych spraw nie da się mechanicznie powielać, tzn. doświadczeń, np. w zakresie doskonalenia funkcjonowania systemów, dlatego że to, co było dobre w ramach społ. narodowego, może być szkodliwe w szerszym kontekście. Muszą być uwzględniane interesy wszystkich państw, zatem integracja to szczególnego rodzaju dyskurs społeczny i charakterze ponadnarodowym. Można wręcz powiedzieć, że integracja jest efektem aktywności elit bez udziału społeczeństw, szczególnie bez udziału społ. transformacyjnych. Dlatego może być integracja postrzegana jako forma ekspansji systemów społeczeństw lepiej zorganizowanych, mających ustabilizowana pozycję na arenie międzynarodowej. Mówi się nawet o dyktatach integracyjnych. Stąd tez przyjmuje się , że możliwa będzie integracja jeśli przyjmie się odpowiednią pulę ustaw czy norm. Zapomina się przy tym, że owe normy nie funkcjonują na zachodzie, więc tym bardziej nie muszą działać w rzeczywistości społ. postkomunistycznych.

Państwo europejskie

W klasycznej literaturze socjologicznej mówiło się o integracji grup w sensie formalno-organizacyjnym, mając na uwadze integrację świadomościową. Tego typu myślenie dosyć mechanicznie odnoszone do różnych społeczeństw nie jest twórcze, gdyż czym innym jest integracja grup, które mają wyraźnie sformułowane cele, zwłaszcza grup formalnych, jakby stanowionych nie jednorazowo. Czym innym zaś jest integracja wielości grup złączonych systemami społ. narodowych, szczególnie systemami władzy państwowej.

Państwo jako polityczna organizacją społeczeństw pełni szczególną funkcję w zakresie koordynowania przedsięwzięć na rzecz rozwiązywania wspólnych problemów. To co było jest dobre oraz pożądane w warunkach funkcjonowania względnie autonomicznych społ. narodowych nie musi być odpowiednie w momencie, gdy mamy na uwadze integrujące się różne społ. europejskie. Nie mniej jednak mając też na uwadze różne sfery rzeczywistości społecznej można mówić o integracji gospodarczej, politycznej, kulturowej. Niektórzy powiadają o tożsamości europejskiej (Therborn), mając na uwadze pewien typ osobowości, który potencjalnie może zafunkcjonować. Widać więc, że proces integracji jest bardzo złożonym zjawiskiem jeśli uwzględnimy powyższe kwestie, zwłaszcza gdy mówimy o integracji europejskiej czy ogólnoeuropejskiej. Biorąc pod uwagę perspektywę historyczną to widać, że społ. realnosocjalistyczne, totalitarne istniały przez okres kilkudziesięciu lat. Wskutek tego powstały ogromne różnice między państwami obywatelskimi, gdzie procesy demokracji miały szanse zaistnieć przez co najmniej 200 lat. W związku z czym różne są szanse podjęcia przez państwa rywalizacji. Szczególnie dotyczy to państw transformujących się, które nie dysponują skrystalizowanymi strukturami segmentacyjnymi. Mówi się nawet o narastających dystansach pomiędzy społ. obywatelskimi, dlatego też ty większe dystanse maja miejsce między społ. obywatelskimi a transformacyjnymi. Jeśli nie istnieją odpowiednie struktury organizacyjne to nie można nawiązać efektywnej współpracy pomiędzy strukturami organizacyjnymi czy nawet jednostki administracyjnymi. Jeśli brakuje odpowiedniej rangi organizacji to niemożliwe jest nawet prowadzenie rozmów na temat współpracy, czy rozwiązywania obopólnych problemów. W wyniku tego strony integrujące się mają różne kompetencje, co uniemożliwia nawiązanie efektywnej współpracy. Dąży się więc do upodobania jednostek administracyjnych. Przy dużych dystansach strukturalnych, kulturowych czy wiadomościowych nie może być efektywnej, równopartnerskiej integracji.

Grupa wyszechradzka, np. miała spełnić rolę wstępu do struktur UE, ale tez stanowić swoistą przeciwwagę do państw zachodnich. Ze względu na istniejące dystanse na początku próbowano w ramach byłych państw RWPG wykorzystywać możliwości współpracy. Niewątpliwe proces integracji europejskiej jest ość złożony, niepowtarzalny i nie mający pierwowzoru w historii. Zupełnie inny charakter miały integracje ponadnarodowe typu imperialnego a zupełnie może mieć inny integracja europejska jeśli odpowiednio dojrzeją jej partnerzy. Strona zachodnia również nie jest przygotowana do realizacji tego postulatu, gdyż jak do tej pory dyktował tylko warunki, spełniając oczywiście oczekiwania swoich społeczeństw. Należy tu podkreślić, że systemy zachodnie na przestrzeni dziesięcioleci też wykazywały wielką nieefektywność i tam pogłębiły się problemy społeczne. W latach 60` bezrobocie było na poziomie 2%, dziś jest około 13% czyli podobnie jak w Polsce. Rezerwy na rozwiązywanie problemów polskich ze strony zachodu są niewielkie. Badanie tych złożonych relacji w kontekście stosunków międzynarodowych jest fundamentalne nie tylko dla socjologii polskiej, ale tez dla innych nacji. Nie bez powodu socjologowie zachodnioeuropejscy przy określaniu fazy realnej integracji europejskiej przypisują istotne znaczenie opinii publicznej. Ma ona w krajach starego kontynentu od lat ustabilizowaną pozycję. W krajach postsocjalistycznych opinia publiczna zaczyna się dopiero kształtować i jak dotąd elity politycznie nie postawiły żadnych pytań w kwestii, czy w ogóle chce ona „obywatelskości”, umożliwiając wypowiedzenia się np. w referendum lub też w kwestii integracji z krajami unii. Osiągnięcie pewnych standardów zbieżności i komponentów ładu jest zapewne zadaniem, które stoi przed państwami transformacyjnymi. Stąd nie może dziwić duża dynamika zmienności opinii publicznej tych społeczeństw, jak i reprezentowany prze nią szczególny „zamęt poglądów” w sprawie integracji z państwami unii.

Kondycja krajów postsocjalistycznych jest różna. Zaczynają się w nich nierównomiernie kształtować poszczególne komponenty ładu postulowanego, bez względu na ukazane opóźnienia i zagrożenia w różnych sferach życia społecznego. Zwłaszcza w sferze gospodarki kompozycja rynków przebiega nierównomiernie. Sta też i szanse na obywatelskość są odmienne, lecz nie przesądzone. Czynnikiem sprzyjającym integracji z unią jest fakt formowania się europejskiego centrum cywilizacyjnego i rozpoczynająca się rywalizacja pomiędzy centrami współczesnego świata. Potrzebują one nie tylko rynków zbytu i taniej siły roboczej ale również „wkładów” cywilizacyjnych, które mogą wnieść poszczególni członkowie integracji. Bez przełamania barier transformacji równopartnerskie uczestnictwo Polski we współczesnym procesie może być bierne, zaprogramowane prze innym partnerów.

31. PROBLEMATYKA TZW. SPOŁECZEŃSTWA ŚWIATOWEGO.

POZIOM MEGA - jest wyróżniany szczególnie współcześnie, to taki, którego istotę stosunków nie da się zredukować do niższych poziomów, bo stosunki megastrukturalne są osobliwe, szczególne. Ten typ stosunków pojawia się dopiero na pewnym, względnie wysokim poziomie szczególnych styczności między społecznościami, narodami, cywilizacjami czy systemami światowymi.

Megastruktury to nadrzędne, samoistne twory zbiorowego życia ludzi o specyficznym składzie elementów je konstruujących. Przybierają postać całości. Problematykę cywilizacji jako megastruktur możemy rozpatrywać w kontekście 4 procesów społecznych:

- globalizacji

- integracji

- regionalizacji

Są to procesy, które odgrywają istotną rolę w problematyce cywilizacji.

GLOBALIZACJA - to intensyfikacja stosunków społecznych o światowym zasięgu, która łączy różne lokalności w taki sposób, że lokalne wydarzenia zachodzą w odległości wielu tysięcy mil i same zwrotnie na nie oddziałują.

INTEGRACJA - to pewnego rodzaju spoistość grup, skorelowanie systemów grupowych, w tym świadomości, które umożliwiają efektywną realizację celów, zadań czy funkcji grup, czy obszerniejszej całości. Integracja dąży do atomizacji, czyli zamkniętości - długie trwanie, dzięki czemu mówimy o spójnych grupach na najwyższych poziomach struktur.

Integracja jest krańcowym sukcesem osiągania wspólnych ponadnarodowych celów, niemożliwych do realizowania w inny sposób.

Idea jest od dawna bliska myślicielom i zaczyna przeradzać się w rzeczywistość.

Przynależność do danego narodu nie wyklucza możliwości bycia członkiem innego społeczeństwa.

Rozstrzygnięcie kwestii, co jest ważniejsze w procesie integracji na rzecz społeczeństwa światowego jest nadal aktualne i podejmowane przez współczesnych socjologów.

REGIONALIZACJA - inicjowany przez administrację państwową proces reorganizacji terenu, przeprowadzany celem zmniejszenia zróżnicowania i stymulowania procesów rozwoju.

Już od dłuższego czasu zachodzą w życiu kulturalno-społecznym zjawiska społecznej integracji kultury w szerszym zakresie niż cywilizacja narodowa. Najwcześniejsze próby tej integracji można znaleźć w wielkich imperiach, łączących kilka narodów pod przewagą jednego - imperium rzymskie, hellenistyczny i inne. Trwalszą formą częściowej integracji jest ta, której dokonały wielkie zrzeszenia religijne - buddyzm, chrześcijaństwo, islam. Najnowszą i najszerszą formą jest dzisiejsza częściowa integracja w odniesieniu do życia techniczno-ekonomicznego.

Żadna z tych trzech form integracji nie doprowadziła do syntezy cywilizacji narodowych w wyższą całość kulturalno-społeczną. Gdy mowa o cywilizacji chrześcijańskiej czy przemysłowej są to wyrażenia nieścisłe. Wspólność kulturalna ogółu społeczeństw chrześcijańskich ogranicza się do dziedziny religii i niektórych wzorów obyczajowych związanych z religią. Jedności społecznej odpowiadającej tej wspólności kulturowej brak jeszcze w ogóle. Każdy naród tworzy zamkniętą całość wrogą innym narodom. Są jednak w świecie współczesnym zaczątki nowej cywilizacji wszechludzkiej zawierającej pierwiastki nie wspólne, lecz najcenniejsze różnych cywilizacji narodowych. Z drugiej strony istnieją objawy załamania się cywilizacji narodowych - walki zewnętrzne i kryzysy wewnętrzne. Stoimy wobec alternatywy - albo powstanie cywilizacja wszechludzka, albo cywilizacje narodowe się rozpadną - największe systemy, najbardziej wartościowe wzory kultury utracą wszelkie znaczenie życiowe dla ludzi.

Według dawnych myślicieli (Kant, Hegel, Comte, Marks, Engels) istotnym warunkiem, bez którego nie może być mowy o zjednoczonym społeczeństwie ludzkim, jest wspólnota kulturowa, a ściślej, więź ideacyjna. Comte świetle badań porównawczych nad społeczeństwami ludzkimi i ich wzajemnymi stosunkami założenie okazuje się trafne. Powstaje jednak problem, czy ludzkość połączona jest rzeczywiście dostatecznie silnymi więziami, by mogły one gwarantować trwałość społeczeństwa światowego. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że odpowiedź musi być negatywna. Nie ma na pewno żadnego wspólnego systemu wartości religijnych. Wszystkie próby integracji wierzeń religijnych kończyły się niepowodzeniem. Nie można także znieść różnic między kulturami narodowymi: narastanie współdziałania międzynarodowego i zmniejszenie się liczby konfliktów nie oznacza bynajmniej możliwości łączenia się tych kultur. Mimo to przodownicy intelektualni rozwinęli w ciągu tego stulecia nową koncepcję kultury światowej mającej objąć cały rodzaj ludzki. Zgodnie z tą koncepcją kultura światowa nie jest jeszcze i nigdy nie będzie w pełni uformowana. Jest ona tworzona stopniowo i proces ten będzie trwał nieskończenie. Tworzenie to nie oznacza eliminacji obecnego zróżnicowania kultur, gdyż nie można jej tworzyć z niczego. Wyrasta ona i ma wyrastać z kultur narodowych, podobnie jak kultury narodowe wyrosły z innych starych kultur. Jednak, podczas gdy te stare kultury były względnie niezmienne i dlatego kultury narodowe, rozrastając się i rozwijając, wypierały je, to kultury narodowe są dynamiczne i to właśnie ich stały rozwój twórczy czyni możliwym pojawienia się i rozwinięcie „ponadnarodowej” kultury światowej.

Według wielu współczesnych historyków kultury i filozofów historii wszystkie najbardziej oryginalne i najwartościowsze dzieła kultury powstałe w przeszłości są wspólną własnością ludzkości i powinny być chronione i udostępniane wszystkim ludziom. Ideę tę odnosi się do sztuk pięknych, muzyki, literatury, religii i filozofii.

Poważną przeszkodą we wzajemnym zrozumieniu ludzi różnych kultur było zróżnicowanie językowe - dlatego próbowano stworzyć nowe języki światowe np. esperanto. Z pewnością wejdzie kiedyś wspólny system symboli werbalnych, lecz nie zastąpi on języków narodowych.

To wynoszenie historii kultury ma przyczynić się do rozwoju świadomości bogactwa i wartości światowego dziedzictwa kultury ideacyjnej, podzielanej przez wszystkich ludzi, która powinna stać się więzią jednoczącą całą ludzkość. Jednak świadomość taka cechuje tylko niewielką część ludzi na świecie, ponieważ poznanie i uznanie najwybitniejszych dzieł światowych wymaga wyższego stopnia wykształcenia niż ten, który umożliwia poznanie podstawowych osiągnięć jakiejś kultury narodowej. Dość powszechnie akceptowaną zasadą etyczną jest podstawowa zasada etyczna, która głosi, że ludzie są ważnymi, pozytywnymi wartościami i powinni być tak przez wszystkich traktowani. Jednak wszelkiego rodzaju jednostki i grupy ludzkie, których postępowanie - wg osądzających je - wyrządza szkodę całej ludzkości, są unieszkodliwiane: rozbijane, poddawane skutecznej kontroli itp. Np. wg jedynie słusznych poglądów komunistów, wszyscy kapitaliści są wyzyskiwaczami ludu pracującego i dlatego należy ich unieszkodliwić. Większość wybitnych ideologów usiłujących przyczynić się do postępu ludzkości świadoma jest faktu, że postęp taki możliwy jest tylko wtedy, gdy potoczne poglądy zastąpione zostaną wiedzą naukową - teoretyczną i stosowaną - o jednostkach i zbiorowościach ludzkich oraz ich kulturach.

Cywilizacja wszechludzka, jeśli powstanie, różnić się będzie od cywilizacji narodowych nie tylko uczestnictwem całej ludzkości, będzie ona także cywilizacją humanistyczną, z przewagą kultury duchowej, podczas gdy wszystkie dotychczasowe cywilizacje były naturalistyczne, z przewagą kultury materialnej. Będzie to cywilizacja społecznie harmonijna, wolna od konfliktów i antagonizmów.

32. INTEGRACJA NARODOWA A ELITY I TZW. KLASA POLITYCZNA.

INTELIGENCJA - grupa międzyklasowa, składająca się z osób odznaczających się wysokim statusem wykształcenia, wykonujących zawodowo złożoną pracę umysłową, wymagającą odpowiedniego wykształcenia, specyficznej wiedzy i uzdolnień, często aspirujących do odgrywania roli ideowych przywódców społeczeństwa.

ELITA - mała grupa (podgrupa) znajdująca się na szczycie hierarchii politycznej, ekonomicznej, czy prestiżu społecznego, która wyodrębniła się wewnątrz dużej grupy społecznej np. klasy, społeczeństwa, narodu, ze względu na jakieś szczególne cechy

ELITA INTELEKTUALNA - ludzie kultury, sztuki, nauki posiadający wysoki status społeczny, dzięki któremu mogą skutecznie przekazywać całemu społeczeństwu wartości najważniejszych dla dużej kultury.

ELITA POLITYCZNA - grupa ludzi mająca wpływ i kontrolująca instytucje polityczne (np. rząd) charakteryzująca się działaniem w kierunku wspólnie określonych celów oraz posiadająca wspólną ideologię i tradycję, w koncepcji V. Pareto - elita rządząca.

ELITA WŁADZY - termin używany przez C.W.Millsa do określenia grupy charakteryzującej się wspólnotą interesów i wysokim stopniem koordynacji między ludźmi sprawującymi najwyższą władzę polityczną, ekonomiczną, wojskową.

KLASA POLITYCZNA - klasa społeczna. W każdym społeczeństwie można wyodrębnić dwie klasy: większą składającą się z osób rządzonych i mniejszą - konstytuowaną przez rządzących - klasę polityczną. Skupia ona w swoich rękach całą władzę, spełnia wszystkie funkcje polityczne, korzysta z przywilejów. Klasa polityczna składa się dwóch warstw: niższa, spośród której rekrutuje się grupa rządząca i wyższą obejmująca osoby aktualnie sprawujące władzę.

Inteligencja jako pracownicy narodu ma do spełnienia ważną w okresie transformacji rolę względem społeczeństwa narodowego w Polsce. Przeprowadzenie narodu przez etapy transformacji i wstępnej przynajmniej integracji europejskiej stawia przed inteligencją zupełnie nowe wyzwania i zadania na dziś i jutro.

Przed inteligencją otwiera się perspektywa „wolnozawodowości” jako standardu obywatelskości wraz z postępem w zakresie prywatyzacji pracy intelektualnej i urynkowienia.

W przeciwieństwie do czasów niewoli, czy dyktatury PRL, praca na rzecz społeczeństwa stała się opłacalna.

Nie ma podstaw aby ogół inteligencji traktować jako pracowników narodowych.

Przodownictwa nie można nadać, kupić, zlecić. Można je osiągnąć przez uznanie narodu jako całości lub poszczególnych grup. W okresie transformacji mamy faktycznie do czynienia z deficytem inteligencji rzeczywiście przodowniczej i narodowej. W związku z tym możliwe stało się przejęcie funkcji inteligencji narodowej przez postkomunistycznych populistów i demagogów.

Obecnie postkomunizm sprzyja skłóceniu tzw. elit prawicowych, wśród których lokuje się część potencjalnych przodowników, oraz spadek prestiżu kościoła i jego hierarchii.

Duchowieństwo katolickie było zawsze integralną częścią inteligencji narodowej i jako grupa inteligencji polskiej miało określoną autonomię organizacyjną i duchową. Mogło odpowiednio oddziaływać na wierzących wiążąc wartości ogólne cywilizacji łacińskiej z wartościami narodowymi.

Można stwierdzić, że kondycja inteligencji narodowej, której owoce wcześniejszej funkcji konsumują postkomuniści, w okresie transformacji jest niekorzystna, gdy idzie o możliwość efektywnego podejmowania wyzwań współczesności. Brak jej przygotowania liberalnego.

Elity polityczne społeczeństwa transformacyjnego tworzą się z byłej elity władzy i warstw opozycyjnych.

Ciekawe jest pytanie, czy w okresie transformacji mamy do czynienia z wymianą czy reprodukcją elit. Problematyka jest bardzo złożona. Można wyróżnić trzy rodzaje elit:

- polityczną

- gospodarczą

- kulturową.

Wśród warstw politycznych społeczeństwa transformacyjnego nierównomiernie zostały rozpoznane: partokracja, nomenklatura-menadżerowie, prawnicy, milicja-policja, wojsko czy inne jeszcze warstwy.

33. WYZWANIA CYWILIZACYJNE A KONDYCJA ELIT SPOŁECZEŃSTW W TOKU „GRY NA WIELKIEJ SZACHOWNICY”.

Brzeziński „Europa jest gigantyczną szachownicą, na której rozgrywa się walka o światową hegemonię” .

Dylematy stojące przed przywódcami pogłębia zmieniający się charakter sytuacji światowej - możliwość użycia broni jądrowej dramatycznie ograniczyła skuteczność wojny jako narzędzia polityki czy nawet groźbę.

Współzależność gospodarcza między państwami czyni coraz mniej skutecznym szantaż gospodarczy.

Kluczowymi metodami sprawowania władzy stały się manewry polityczne, dobre i przemyślane użycie własnych aktywów politycznych.

GRACZE GEOPOLITYCZNI - państwa, które chcą i mogą wykorzystać własną potęgę i wpływy poza swoimi granicami aby zmieniać -w stopniu oddziaływującym na interesy USA - istniejący geopolityczny stan rzeczy. Mają potencjał i predyspozycje do chwiejności narodowej, ekspansywną ideologię, chęć osiągnięcia potęgi gospodarczej, dominacji, mesjanizm religijny, kierują nimi skomplikowane ambicje. Aktywni gracze:

- Francja

- Niemcy

- Chiny

- Rosja

- Indie

SWORZNIE GEOPOLITYCZNE - państwa, których znaczenie nie wynika z ich potęgi czy ambicji lecz z ważnego położenia geograficznego i skutków ich potencjalnej niestabilności dla zachowań graczy geopolitycznych. Są to:

- Ukraina

- Azerbejdżan

- Korea Południowa

- Turcja

- Iran

34. KLASYCZNY A NOWOCZESNY KONFLIKT SPOŁECZNY.

TEORIA KONFLIKTOWA - rozwijana przez Ralpha Dahrendorfa to także teoria zmiany społecznej, w której wskazuje się na szczególną rolę konfliktu.

Zmiana i konflikt są wszechobecne a konflikt jako forma stosunku społecznego nie pełni wyłącznie funkcji destrukcyjnej. Konflikt jest czynnikiem budowania, kształtowania wyższych form życia społecznego. Dahrendorf był twórcą dwóch teorii:

1. Teoria konfliktu przemysłowego - sformułował w latach `50, gdy w życiu społeczeństw współczesnego świata istotną rolę odgrywały konflikty klasowe, czyli takich grup, które były konstytuowane w złożonych procesach stosunków gospodarczych i własnościowych o charakterze antagonistycznym.

2. Teoria konfliktu nowoczesnego społeczeństwa (lata `90) - zwrócił on uwagę, że w efekcie rozwiązywania efektywnego konfliktu w społeczeństwie przemysłowym doszło do instytucjonalizacji konfliktu społecznego. Przejawem tego w nowoczesnym społeczeństwie, zwłaszcza obywatelskim, jest cały system parlamentarny. Tam można rozwiązać efektywnie konflikty.

Autor zwraca uwagę, że we współczesnym społeczeństwie walka czy antagonizm klasowy został zastąpiony rywalizacją indywidualną. Jest to efekt rozwoju demokracji i obywatelskości zarówno praw publicznych, ekonomicznych i socjalnych. Rozwój obywatelskości wyraża się nie tylko w procesie stanowienia prawa w parlamencie, ale także w instytucji prawa i w istocie współczesne społeczeństwa obywatelskie to społeczeństwa, w których wzrasta pula praw obywatelskich nie tylko stanowionych, ale egzekwowanych. Z jednej strony podkreśla znaczenie parlamentarnej formy rozwiązywania konfliktów, wyraża się to w stanowieniu prawa zgodnego z aspiracjami grup społecznych, z drugiej zaś wyraża się obywatelskość i walka o obywatelskość, w tym łagodzenie konfliktów w egzekucji prawa w życiu codziennym (w walce obywateli z administracją). Warunkiem tak zaawansowanego konfliktu społecznego jest istnienie podstaw obywatelskości, strukturalnych podstaw tzn. istnienie odpowiedniej i ściśle określonej struktury własności prywatnej, systemu rynkowego w tym systemów społecznych, zabezpieczeń socjalnych, których istnienie ma łagodzić współczesne konflikty społeczne.

35. KLASY RYNKOWE A NIERYNKOWE.

Problematyka klas i struktury klasowo-warstwowej jest bardzo złożona, ze względu na liczne występowanie podzbiorów, podklas w obrębie jednej klasy, oraz ze względu na historyczny proces ich wyłaniania się.

Najważniejsze kryteria wyodrębniania klas to:

- stosunek do przedmiotów własności takich jak: środki produkcji, usługi, kapitał, praca. Podklasy w tym wypadku to np. prywatni właściciele środków produkcji, cyrkulacji usług ale również niewłaściciele środków produkcji, usług itp.

- aktywność lub wierność w zakresie wykorzystania ich w sferze gospodarki na rynkach

KLASY - to zbiory, agregaty zbiorowości, które wyłaniają się na tle zróżnicowań, podziałów i n nierówności i które w pewnych warunkach przekształcają się w grupy społeczne czynne, aktywne, zorganizowane, wyróżniają się solidarnością grupowo0klasową i świadomością przynależności do danej klasy.

Historia klas to historia klas rynkowych i nierynkowych:

KLASY RYNKOWE - to klasy ekonomiczne. Zaczęły kształtować się w krajach europejskich wszędzie tam gdzie istnieją własność prywatna wraz z ustrojem kapitalistycznym, industrialną produkcją, wolnym rynkiem i gospodarką towarowo-pieniężną. Klasy rynkowe są charakterystyczne dla społeczeństw kapitalistycznych opartych na własności prywatnej i wolnym rynku. Kapitalizm generował klasy wielkich właścicieli kapitału, usług, pracy itp. a także średnich, małych oraz najemnych i wolnozawodowych właścicieli sprzedających swe usługi na określonych zasadach.

Fundamentalną w socjologii jest teoria klas rynkowych M.Webera. Wg niego o KLASIE można mówić gdy:

- pewnej liczbie osób wspólne są pewne typowe czynniki przyczynowe ich szans życiowych

- czynniki te dotyczą jedynie ich ekonomicznego interesu

- w warunkach rynku/położenie klasowe

i gdy:

- wspólnota taka dostrzega różnice podziały i nierówności i na tym tle różnice szans życiowych odczuwane są nie jako po prostu dane ale wynikające z danego podziału własności lub ze struktur określonego ładu ekonomicznego, przeciw czemu można racjonalnie reagować zrzeszając się. Zatem te nierówności i podziały muszą być widoczne i definiowane w kategoriach aksjologicznych jako sprawiedliwe i niesprawiedliwe - to warunkuje przekształcenie się zbioru w grupę o ściśle określonym charakterze.

- proces przechodzenia i działania masowego przez wspólnotę do zrzeszenia się zależy od warunków kulturowych, natężenia kontrastów oraz przejrzystości przyczyn i skutków położenia klasowego.

Wg Webera posiadanie i nieposiadanie to podstawowe kategorie położenia klasowego, a klasa to rodzaj wspólnoty naturalnej, kreującej się w procesie konkurencji i walki o realizację interesów danego rodzaju (posiadanie i nieposiadanie).

KLASY NIERYNKOWE - to zbiory i agregaty, które wyłaniane są w złożonych procesach społecznych w sferze gospodarki, w związku z funkcjonowaniem własności prywatnej, niekoniecznie w warunkach rozwiniętego rynku, tworzone odgórnie. Tak jak klasy rynkowe są ostoją ładu społeczeństw obywatelski, tak klasy nierynkowe, przedmiotowe, antyrynkowe, reglamentowane konstytuowały realnosocjalistyczną, nierynkową gospodarkę niedoboru. Tak więc są one zasadniczo różne od klas rynkowych w sensie Weberowskim.

Klasy antyrynkowe (garnuszkowe) przypisane do odpowiednich sektorów własności przez lata realnego socjalizmu obecnie tkwią w nadal zachowanej reglamentacji socjalno-osłonowej. Członkowie tych klas dysponują świadomością homo sovieticus i nie są zdolni do przeprowadzenia rzeczywistej rewolucji obywatelskiej, a jedynie do buntów i wyrażania niezadowolenia.

Istnieje zasadnicza różnica między klasami rynkowymi i nierynkowymi i to nie tylko na bazie ich działania na rynku lub „bez rynku” ale również w zakresie możliwości aktywności pozarynkowej na rzecz konstytuowania grup społecznych (w sferze gospodarki: zrzeszenia, związki, ale w sferze polityki- partie, w sferze publicznej- związki zawodowe itd.).

36. WARSTWY SOCJALNE.

W swym dominującym zakresie są tworem działania jeszcze PRL-owskiego systemu reglamentacji ustrojowej oraz coraz bardziej wyróżniającego się systemu transformacyjnej reglamentacji „socjalno-osłonowej”, działającej przede wszystkim w sferze konsumpcji.

Powstające rynki, w tym głównie rynek pracy, kreuje transformacyjny typ warstw socjalnych, zdanych na siebie w coraz większym zakresie.

Areną występowania warstw socjalnych jest sfera konsumpcji, a głównie jej podsfera spożycia zbiorowego.

W społeczeństwie realnosocjalistycznym występowało ujednolicenie form życia przy działaniu systemu reglamentacji ustrojowej i gdzie obowiązywało pełne zatrudnienie, zatem warstwy socjalne miały jednolity charakter.

W okresie transformacji do emerytów, rencistów i niepełnosprawnych dzięki działającemu systemowi reglamentacji socjalno-osłonowej dołączyli bezrobotni (bezrobotni na zasiłku oraz prawie połowa bez prawa do zasiłku). Bezrobotni to dzisiaj najbardziej zauważana kategoria struktury segmentacyjnej społeczeństwa transformacyjnego, najbardziej też zdana na „garnuszek” innych dzięki reglamentacji socjalno-osłonowej.

Potencjalne i realne odmawianie prawa do zasiłku wymusza na bezrobotnych działalność zarobkowo-egzystencjalną. W czasach PRLu problem bezrobocia nie istniał, gdyż realizowana była polityka pełnego zatrudnienia. Poszukujący pracy z przyczyn politycznych byli nazywani „pasożytami społecznymi” czy też marginesem społecznym.

Znaniecki u zarania II Rzeczypospolitej uprawiał socjologie bezrobotnych, mogącą się przyczynić do rozwiązania bezrobocia, chociaż wówczas istniejącego z zupełnie innych powodów. Problemem bezrobocia najszybciej zajęli się socjologowie ze Śląska, gdyż to właśnie tam było skupisko socjalistycznej klasy robotniczej. Kooperacja socjologów, ekonomistów i statystyków umożliwiła adekwatne opisanie kategorii bezrobotnych.

Właśnie w okresie transformacji z niezwykłą ostrością ujawniony został problem ubóstwa, pauperyzacji społeczeństwa, popadania w nędzę coraz większej liczby kategorii struktury klasowo-warstwowej objętych wcześniej systemem reglamentacji ustrojowej. Drastycznym przejawem nędzy jest żebractwo i bezdomność.

37. „STARA” A „NOWA” KLASA ŚREDNIA.

„STARA” KLASA ŚREDNIA - (tradycyjna) tworzyła się przez całe lata w okresie krzepnięcia kapitalizmu. Była generowana rynkowo a członkowie tej klasy ukształtowali w sobie osobowość typu homo oeconomicus. Klasa ta wyrosła na gruncie gospodarki rynkowej, konkurencji, podmiotowości i kumulacji kapitału. Tak powstała klasa średnia stanowi większość strukturalną społeczeństw obywatelskich i jest zarazem ostoją ich ładu gospodarczego i społecznego.

„NOWA” KLASA ŚREDNIA - tworzy się na bazie rozkładających się struktur klas i warstw realnosocjalistycznych (reglamentowanych - trójsektorowych), więc proces narodzin tej klasy w społeczeństwach transformacyjnych w żadnej mierze nie przypomina procesu narodzin tradycyjnej klasy średniej społeczeństw obywatelskich.

W Polsce drobnomieszczaństwo PRLu stanowi namiastkę klasy średniej społeczeństwa otwierającego się. W okresie realnego socjalizmu było ono znacznie marginalizowane strukturalnie, a bez rynku zamknięte jako jedna z klas sektorowych poza rolnictwem. Gospodarka antyrynkowe generowała wprost i pośrednio szczególne klasy gospodarcze (np. czarnorynkowe), więc drobnomieszczaństwo to różniło się zasadniczo od drobnomieszczaństwa międzywojennego czy tradycyjnego (nie miało ani charakteru rynkowego ani tym bardziej prywatno-własnościowej i ani namiastki przedsiębiorczości typu homo oeconomicus). W warunkach otwierającego się społeczeństwa drobnomieszczaństwo nie stanowi szerokiej bazy społecznej w procesie narodzin „nowej” klasy średniej. Rodzi się obecnie jako segment struktury naszego społeczeństwa „na nowo”, w nieznanych współczesnym krajom kapitalistycznym warunkach mozaiki form własności i „raczkującego” nierównomiernie rynku. Dodatkową barierą jest niewątpliwie stan „niewoli strukturalnej”.

„Nowa” klasa średnia rodzi się w Polsce z segmentów odziedziczonych po realnym socjalizmie. Wychodzi powoli ze stanu zupełnej marginalizacji. Może ona uwolnić społeczeństwo od stanu „niewoli strukturalnej” oraz potencjalnych członków tej klasy od mentalności homo sovieticus, jeszcze przed nastaniem gruntownych zmian własnościowych i rynkowych. Jednak odbywa się to raczej przez podejmowanie prób nadawania nowego sensu wartościom tradycyjnym, niż przez uleganie wartościom nowym.

Droga do nowoczesności „na skróty” (właśnie przez tworzenie klasy średniej) jest skutecznie blokowana przez konkurujące z rodzącą się klasą średnią w Polsce jej bardziej rozwinięte zewnętrzne odpowiedniki.

Wg Zagórskiego typy kategorii strukturalno-segmentacyjnych, których członkowie mogą potencjalnie powiększyć szeregi „nowej” klasy średniej to:

- TYP WARSTWOWY - konstytuuje go głównie prywatyzująca się nomenklatura i niektóre warstwy dyspozycyjne. Zyskują oni korzystną pozycję startową w okresie transformacji i prywatyzacji przez swoje „stare układy”.

- TYP PRYWATNOSEKTOROWY - prywatni właściciele poza rolnictwem, wytwórcy: rzemieślnicy, kupcy, usługodawcy, taksówkarze i przedsiębiorczy pracodawcy

- TYP POŚREDNI - ajenci, spółdzielcy pozarolni

- TYP GARNUSZKOWY klas i warstw dotowanych przez budżet państwa. Istnienie systemu reglamentacji „centralno-osłonowej” umożliwia im byt, ale możliwości budżetu zmniejszają się. Klasy te są rezerwuarem klas prywatno-własnościowych i warstw bezrobotnych w miarę postępu prywatyzacji i urynkowienia.

- TYP WAHADŁOWY - to mieszane segmenty struktury społeczeństwa transformacyjnego. Czerpią one swoje środki egzystencji z wielu źródeł równocześnie.

- TYP ZEWNĘTRZNY - nieliczni przedsiębiorcy z zachodu ale dla nich Polska jest nadal krajem niestabilnym.

Zdecydowana większość tych typów reprezentuje osobowość typu homo sovieticus, a to nie sprzyja konstytuowaniu się klasy średniej i przedsiębiorczości typu homo oeconomicus.

Totalitaryzm w naszym kraju stymulował zrodzenie się szczególnego rodzaju przedsiębiorczości „przetrwania”, choć potencjalnie może z nich wyrastać przedsiębiorczość „stabilizacji” społecznej. Jeśli chodzi o legalnie istniejący sektor prywatny poza rolnictwem są głównymi składnikami rodzącej się klasy drobni wytwórcy i przedsiębiorcy - pracodawcy tegoż sektora.

38. WARSTWY DYSPOZYCYJNE.

W schemacie wielowariantowego ujmowania rzeczywistości społecznej wyróżniliśmy dwie podsfery:

- sferę systemu politycznego

- sferę reprezentacji politycznej

W rzeczywistości społeczeństw totalitarnych te podsfery nie istniały, istniała struktura monopartyjna, a właściwie państwo partii.

Wspólnym mianownikiem dla aktorów czterech sfer rzeczywistości społecznej tj. sfery gospodarki, sfery polityki, kultury i konsumpcji jest rynek bądź nierynek, Rynek powoduje to, że możliwa jest kreacja w efekcie rywalizacji tych aktorów, których nazywamy klasami lub warstwami. Nierynek jest cechą społeczeństwa totalitarnego, zwłaszcza typu sowieckiego.

Wg. Nowaka klasa trójpanów to taka grupa w rzeczywistości społeczeństwa typu sowieckiego, której udało się skoncentrować trzy atrybuty władzy nad społeczeństwem: własność, władzę i ideologię. Stąd w jego rozumieniu trójpanowie to właściciele, władcy i kapłani.

Właściciele to dysponenci istniejących środków własności w warunkach eliminacji i całkowitej marginalizacji prywatnej (ZSRR, Chiny).

Władcy to równocześnie właściciele dysponujący środkami przemocy - to państwo. Na ich usługach są warstwy dyspozycyjne - policja, wojsko czy inne grupy dyspozycyjne.

Trójpanowie to taka grupa, która panuje nad świadomością upowszechniając ideologię, dysponując środkami indoktrynacji (przy pomocy warstw dyspozycyjnych), reglamentując idee, słowa, poprzez odpowiednie zaangażowanie aparatu cenzury.

W rzeczywistości społeczeństwa totalitarnego możliwe było istnienie nierynków, poprzez kreowanie struktury segmentacyjnej w wymiarze klasowo-warstwowym odgórnie.

Współczesne wojsko to segment (element) grupy makrostrukturalnej społeczeństwa, złożony z wielu innych podsegmentów, o schierarchizowanej i sformalizowanej strukturze wewnętrznej. Nie stanowi w społeczeństwie obywatelskim zupełnie autonomicznej grupy nacisku.

Jeśli wojsko jest warstwą dyspozycyjną społeczeństwa narodowego, o jego kondycję dba (w imieniu całego społeczeństwa) ściśle delegowana władza państwowa. Wojsko jako segment struktury państwa realno-socjalistycznego z warstwy dyspozycyjnej wobec „partii-państwa” (komunistycznego) w ramach imperium sowieckiego (przez Układ Warszawski) - staje się wojskiem suwerennego państwa narodowego, z perspektywą „uwolnozawodowienia” kadry oraz bycie składnikiem wojsk sojuszu euroatlantyckiego (za pośrednictwem NATO).

Warstwy dyspozycyjne, polityczne lokują się w sferze polityki, jako kategorie warstw zarobkowych bądź wolnozawodowych. Przykładem mogą być politycy, którzy nabierają cech wolnozawodowych, dlatego że pojawił się rynek usług.

W społeczeństwie transformacyjnym nie ma klasy panującej, są natomiast elity polityczne, definiowane jako tzw. klasa polityczna (na poziomie 0,2% w 1997 r.).

WARSTWY DYSPOZYCYJNE - czyli milicja przekształcona w policję, wojsko ludowe w wojsko oraz inne z funkcjonowaniem warstwy związane z funkcjonowaniem władzy państwowej.

Pod koniec PRL-u ('88) ich udział w strukturze klasowo-warstwowej został zredukowany z 4,3% w 88' do 1,3% w '97. Niebrany jest fakt pojawienia się nowego typu warstw dyspozycyjnych np. firm ochroniarskich czy też warstw wynajmowanych w charakterze usług. Np. w policji jest 110 tys. etatów - a tych dyspozycyjnych pozapaństwowych dwa razy więcej.

39. NOMENKLATURA I POSTNOMENKLATURA.

NOMENKLATURA - ogół nazw, terminów używanych w dziedzinie post=po. Nomenklatura wiąże się ze starym systemem realnego socjalizmu, systemem komunistycznym, ideologią, strukturą np. społeczną, układem klas, warstw, grup zawodowych, centralizacją, reglamentacją, gospodarka nakazowo - rozdzielczą, ideologią jedynie słuszną, stratyfikacja społeczną, własnością państwową, czarnym rynkiem, układami gospodarczymi i politycznymi itp.

POSTNOMENKLATURA - wszystko to co powstało, przekształciło się ze starego systemu, co tworzyło nową rzeczywistość np. z gospodarki nakazowo - rozdzielczej powstała gospodarka rynkowa, szara strefa itp.

40. FALE DEMOKRATYZACJI A KWESTIA KOŃCA HISTORII.

Współczesna demokracja stanowi demokracje państwa narodowego i jego pojawienie się wiązane jest z pojawieniem się państwa narodowych. Fala demokratyzacji jest grupą przemian z niedemokratycznych do demokratycznych systemów politycznych, które nastąpiły w określonym czasie i które były zdecydowanie liczniejsze od następujących w tym czasie przemian w przeciwnym kierunku. Fala demokratyzacji obejmuje również na ogół również liberalizację lub częściową demokratyzację w systemach politycznych, które nie stają się w pełni demokratyczne.

I FALA DEMOKRATYZACJI 1828-1926 /DŁUGA/

Miała swoje korzenie w rewolucji amerykańskiej i francuskiej. Rzeczywiste pojawienie się ogólnonarodowych instytucji demokratycznych było zjawiskiem XIX wieku. Pierwsza fala jest związana z uzyskaniem prawa wyborczego, ograniczeniem głosowań grupowych, wprowadzeniem tajności wyborów oraz zasady odpowiedzialności premierów i ich gabinetów.

I FALA ODWROTU OD DEMOKRATYZACJI 1922-1942

Dominującym kierunkiem w rozwoju sytuacji politycznych w latach '20 i '30 był odwrót od demokracji i powrót do tradycyjnych form rządów autorytarnych i totalitarnych. Odwrót nastąpił gwałtownie w państwach, które obrały formy demokratyczne tuż przed I wojną światową lub po niej, gdzie w wielu przypadkach i demokracja i narody były nowe. Pierwsza fala odwrotu rozpoczęła się pochodem na Rzym - Mussolini pozbył się włoskiej demokracji. Młode demokratyczne instytucje (min. w Polsce) obalano w drodze wojskowych zamachów stanu. W krajach w których instytucje demokratyczne nie zniknęły, ruchy antydemokratyczne rosły w siłę.

II FALA DEMOKRATYZACJI 1943-1962 /KRÓTKA/

Rozpoczęła się w czasie II wojny światowej. Okupacja Niemiec, Włoch itp. przez wojska alianckie pobudziła powstawanie instytucji demokratycznych.

II FALA ODWROTU OD DEMOKRATYZACJI 1958-1975

Pod koniec lat 50-tych w sytuacji politycznej i zmiany systemowe zaczęły przybierać zdecydowanie autorytarne formy. Dekolonizacja Afryki doprowadziła do najszybszego w dziejach liczebnego wzrostu niezależnych autorytarnych rządów.

III FALA DEMOKRATYZACJI 1974

Uwidoczniła się najpierw w południowej Europie. W trzy miesiące po zamachu w Portugalii upadł rządzący od 1967 r. rząd wojskowy. Również w Ameryce Łacińskiej zmieniała się sytuacja. Pod koniec lat 80-tych fala demokratyzacji objęła również świat komunistyczny. Lata te to także ostatnia faza dekomunizacji. W sumie ruch w kierunku demokracji miał charakter globalny. W ciągu piętnastu lat fala demokratyzacji przelała się przez południowa Europę, Amerykę Łacińską i Azję.

Fale demokratyzacji i fale odwrotu sugerują do pewnego stopnia występowanie cykli - swa kroki do przodu, jeden do tyłu.

Do dziś każda fala odwrotu eliminowała część, ale nie wszystkie demokratyczne zmiany systemowe poprzedzającej ją fali demokratycznej.

Huntington przedstawił model związku między ogólnym poparciem dla demokracji, a poziomem rozwoju społecznego. Demokracja jest formą życia społeczeństwa obywatelskiego. Huntington analizował ją na przestrzeni wielu dziesiątek lat. Modelem wyjściowym jest: wyższy poziom rozwoju ekonomicznego określa ostatecznie ogólne poparcie dla demokracji, ale nie ma tu zależności prostej, dlatego że ogólne poparcie dla demokracji jest warunkowane równocześnie przez następującą zmienną - lepiej wykształcone społeczeństwo i liczna klasa średnia. To oczywiście procentuje inną zmienną tzw. Podstawy kultury obywatelskiej. Ta kultura wyraża się w preferowaniu następujących zmiennych: zaufania, zadowolenia, kompetencji.

lepiej wykształcone społeczeństwo

wyższy poziom rozwoju zaufanie ogólne poparcie dla

ekonomicznego zadowolenie demokracji

kompetencje

liczniejsza klasa średnia

Przedmiotem analizy Huntington były państwa, które władały najmniej 1 milionem mieszkańców, zostały pominięte jednostki mniejsze. Wedle obliczeń w roku 90-tym mieliśmy 45% udział państw demokratycznych ogólnej liczbie państw, które były przedmiotem analizy. W roku 1922 liczba państw demokratycznych wynosiła 29, a w 1990 już 58. Huntington uważał, że kolejne fale obejmowały większe obszary. Jednak ogólny odsetek społeczeństw demokratycznych od 1922 roku jest na tym samym poziomie. Jeśli chodzi o najważniejsze, przełomowe dla tych fal daty to warto zauważyć, że przedmiotem analizy nie były wszystkie jednostki, ponieważ demokratyzacja to kwestia rewolucji angielskiej, niderlandzkiej i francuskiej, a zatem wcześniej zainstalowane zostały systemy demokratyczne. Przedmiotem jego analizy stały się późniejsze efekty funkcjonowania systemów demokratycznych czy też opromienienie tych systemów. Trzecia fala w jego ujęciu zapoczątkowana rewolucją czerwonych goździków w Portugalii to taka, która ogarnęła także społeczeństwa Europy wschodniej i środkowej, w tym Polskę.

Fale demokratyzacji są przedmiotem zainteresowania wielu badaczy. Różne kraje przechodziły demokratyzację, większość z powodzeniem, choć były i takie, które następnie od tej demokratyzacji odchodziły. Każdej fali demokratyzacji towarzyszyła prędzej czy później fala odwrotu. Obecnie jesteśmy w fazie trzeciej fali demokratyzacji - co do tego są zgodni chyba wszyscy badacze, chociaż różne są ich zdania w kwestii do czego doprowadzi ta fala, dokąd zmierza historia?

Nie ma jednej uniwersalnej zmiennej niezależnej, która odegrałaby istotną rolę w wyjaśnianiu rozwoju politycznego różnych państw w różnym czasie. Nie ma więc zbioru takich samych przyczyn demokratyzacji dla wszystkich krajów demokratyzujących się w ramach pierwszej, drugiej czy trzeciej fali. Czynnik, a ściślej ich zbiory, odgrywające znaczącą rolę w występowaniu poszczególnych fal są odmienne dla każdej z nich.

W przypadku pierwszej fali największe znaczenie prawdopodobnie odegrały takie czynniki jak: rozwój ekonomiczny, społeczny, a także środowisko krajów osadnictwa brytyjskiego oraz zwycięstwo aliantów zachodnich w I wojnie światowej i następujący w jej wyniku rozpad głównych imperiów kontynentu.

Główne czynniki drugiej fali to: zwycięstwo ustabilizowanych demokracji Zachodu w II wojnie (zwycięzcy w wielu przypadkach narzucali demokrację, duża ilość państw ze względu na zwycięzców tą demokrację przyjmowała), jak również dekolonizacja prowadzona przez te państwa w okresie powojennym (powodem rozpoczęcia dekolonizacji było osłabienie zwycięskich państw alianckich w wyniku czego mogły się w koloniach rozwijać nacjonalizmy).

Państwa trzeciej fali obejmują wszystkie pięć wzorów zmian systemowych, czyli sposób przechodzenia os autorytaryzmu do demokracji(wzór: cykliczny, drugiej próby, demokracji przerwanej, bezpośredniego przejścia, dekolonizacji). Wydaje się też, że pięć czynników miało decydujące znaczenie w wywołaniu trzeciej fali: pogłębianie się problemów z legitymizacją systemów autorytarnych w świecie, w którym demokracja i jej wartości są szeroko uznawane; niespotykany wcześniej wzrost gospodarczy lat sześćdziesiątych, zmiany w doktrynie i działaniach kościoła katolickiego, oraz przejście kościołów narodowych z obrońców status quo w przeciwników autorytaryzmu i zwolenników reform społecznych, ekonomicznych i politycznych, zmiany w polityce aktorów zewnętrznych (nowy stosunek wspólnoty europejskiej do sprawy poszerzania członkostwa pod koniec lat sześćdziesiątych, znaczące rozszerzenie polityki zagranicznej USA w kierunku obrony praw człowieka- od 74 roku, zmiany w polityce imperium rosyjskiego wprowadzone przez Gorbaczowa - koniec lat 80-tych; efekt „lawiny” lub wzorowania - zmiany demokratyczne w ramach trzeciej fali, wzmacniane przez nowoczesne środki przekazu, stymulujące i ukazujące modele dla kolejnych państw).

Demokracje trzeciej fali powstawały na różne sposoby, ale z zastosowaniem metod demokracji. Tworzono je przez negocjacje, kompromisy i porozumienia, demonstracje, kampanie i wybory oraz niwelowanie różnic bez użycia przemocy.

Pierwsze dwie fale demokratyzacji kończyły się falami odwrotu od demokracji do autorytaryzmu. Przyczyny i formy pierwszych dwóch odwrotów nie mogą stanowić źródła przewidywań na temat przyczyn i form możliwej trzeciej fali odwrotu. Doświadczenia sugerują jednak pewne podejrzenia co do przyczyn trzeciej fali: systemowe niepowodzenia w skuteczności działań rządów demokratycznych mogą podważyć ich legitymizację; powszechne międzynarodowe załamanie się gospodarki (podobnie jak w latach 29-30) może podważyć legitymizację demokracji w wielu krajach; odejście od demokracji do autorytaryzmu jakiegoś mocarstwa demokratycznego lub demokratyzującego się może wywołać efekt lawiny; również zmiany autorytarne w kilku demokratyzujących się krajach mogą podważyć demokrację w innych demokratyzujących się choć o lepszych uwarunkowaniach do demokracji, znaczny rozwój siły i ekspansji niedemokratycznego mocarstwa może wywołać ruch autorytarny w innych krajach; mogą wreszcie pojawić się różne formy autorytaryzmu jako odpowiedź na potrzeby nowych czasów.

Co do przyszłości świata badacze nie są zgodni. Gdy konflikty będziemy ujmować w kategoriach fal przemian, wtedy nie powiemy, że główny konflikt dzisiaj toczy się między światem Islamu a Zachodem, ani że jest to starcie Zachodu z resztą świata - jak sugeruje Huntington, ani Ameryka nie chyli się ku upadkowi jak głosi Kennedy, ani nie stanęliśmy w obliczu końca historii.

Sam Toffler uważa, że największe znaczenie zarówno ekonomiczne jak i strategiczne ma zbliżający się podział świata na trzy odmienne i wrogie sobie cywilizacje. Do niedawna konflikt podstawowy między cywilizacjami pierwszej i drugiej fali mnożył strajki i niepokoje, wojny domowe i powstania narodowe. Dzisiaj zmierzamy w kierunku nowego układu, w ramach którego świat podzielony będzie między trzy wrogie sobie cywilizacje:

- symbolizowaną ciągle przez motykę (rolnicza)

- której symbolem jest taśma produkcyjna (produkcyjna)

- uosobieniem jest komputer (informacyjna)

41. STRUKTURALNE UWARUNKOWANIE DYKTATUR.

STRUKTURA - układ wzajemnie powiązanych ze sobą elementów i/lub układ relacji występujących między częściami systemu, całości, układu

DYKTATURA - forma autokratyczna rządów sprawowanych przez jednostkę lub grupę żądającą bezwzględnego posłuchu i nieuznającej form ograniczenia czy kontroli władzy. Rządy dyktatorskie są sprawowane na ogół bez legitymizacji społecznej i nie gwarantują prawa do sukcesji.

DYKTATURA KLASOWA - sprawowana przez klasę społecznie hegemoniczną, nieograniczoną działalnością innych klas, posiadającą środki produkcji np. dyktatura proletariatu. Dyktatura proletariatu - chłopów, robotników, której zadaniem jest ideologiczna i praktyczna eliminacja burżuazji itd.

DYKTATURA KONSTYTUCYJNA - rządy dyktatorskie sprawowane przez pewien czas, dopuszczalne prawem zezwalającym na nieograniczoną władzę wyznaczonych osób ze względu na niebezpieczeństwo grożące państwu.

DYKTATURA - DEMOKRACJA

Podstawowe zasady i cechy dyktatur:

- koncentracja i centralizacja prawnie nieograniczonej władzy

- władzę sprawuje jednostka i wojsko, grupa ludzi lojalna wobec dyktatora

- ograniczenie/ likwidacja praw obywatelskich, brak ich ochrony

- stosowanie przemocy wobec przeciwników

- instrumentalny stosunek do prawa

- niekonstytucyjność rządów

- praktycznie nieobecny parlament

- chęć uprawomocnienia swojej władzy

Odmiany państwa dyktatorskiego:

- monarchia absolutna

- dyktatura totalitarna (faszyzm, komunizm)

- dyktatura autorytarna

Dyktatura komunistyczna a totalitarna (główne wyróżniki):

- Władza spoczywała w ręku monopartii, która wyłoniła elitę wodzów

- represyjne eliminowanie opozycji politycznej

- kontrola postaw obywatelskich przez mity i ideologie (komunistyczny mit światowej rewolucji robotniczej)

- rozbudowany aparat przemocy

- kontrola wszelkich przejawów życia społecznego

- dążenie do władzy stałej i totalnej

- przejęcie własności podstawowych środków produkcji

- cenzura

W ideologii marksistowskiej pojawia się hasło Dyktatura proletariatu.

DYKTATURA PROLETARIATU - rządy klasy robotniczej, która przejęła władzę w wyniku rewolucji socjalistycznej. Jest to sprawowanie władzy przez proletariat w sojuszu z chłopami. Dyktatura miała być formą przejściową do tzw. Demokracji socjalistycznej; przestanie być potrzebna gdy zostanie całkowicie złamany opór klas posiadających.

U podstaw dyktatury komunistycznej leżała systemowa struktura reglamentacji (klasowo-wartswowa). Składniki tej struktury to:

- klasy gospodarcze

- warstwy społeczne

- warstwy socjalne

- warstwy kulturowe

- klasa decydentów - reglamentariuszy

W okresie transformacji dominująca pozycja klas „garnuszkowych” sprzyja zaistnieniu nowego typu dyktatury:

DYKTATURA POSTKOMUNISTYCZNA - dwojako rozumiana

- dyktatura większości strukturalno-segmntacyjnej przy braku większości innego rodzaju = dyktatura klas antyrynkowych „garnuszkowych”, sama ich dominacja - spełnienie ich interesów.

- dyktatura wąskiej elity postkomunistycznej realizującej interesy segmentów garnuszkowych

Reglamentacja ustrojowa zapewniała totalitarne panowanie klasy decydentów - reglamentariuszy nad społeczeństwem. Klasa ta zastąpiła rynkową dystrybucję dóbr inwestycyjnych, konsumpcyjnych i duchowych. Dlatego strukturę klasowo-wartswową konstytuowały w realnym socjalizmie klasy i warstwy reglamentowane, przypisane do sektorów własności kolektywnej, przedmiotowe - garnuszkowe.

W okresie transformacji tj. próby przechodzenia od dyktatury komunistycznej, totalitarnej do demokracji strukturalna dominacja segmentów garnuszkowych oddala możliwość osiągnięcia demokracji obywatelskiej, są one ciężkim bagażem odziedziczonym po komunizmie. Sprzyja ona także formowaniu się dyktatur innego rodzaju. W porównaniu z okresem realnego socjalizmu jest to jeszcze łagodna i równocześnie specyficzna forma dyktatury antyobywatelskiej czy przed obywatelskie, choć realizowana pod względem rzekomej obywatelskości czy „państwa prawa”. Bezpośrednie jej realizowanie zostało oddane w ręce najbardziej doświadczonych w utrzymaniu dyktatury (choć innej), głównie przez reglamentację w ręce postkomunistów. Po opanowaniu przez nich (z woli wyborców) systemu trójwładzy państwowej (wykonawczej, ustawodawczej, sądowniczej). Sejm stał się „maszynką do głosowania”, mogącą w interesie jako dominującej grupy w parlamencie uchwalać dowolną ustawę zwłaszcza gdy prezydentem był lewicowiec. Kolejne ustawy były realizacją celów zleconych przez antyrynkowy, garnuszkowy elektorat. Doprowadziło to do wyhamowania prywatyzacji, reprywatyzacji i urynkowienia. Dyktatura klas garnuszkowych realizowana przez doświadczonych postkomunistów dopuszcza oczywiście wolność słowa, zrzeszeń zgromadzeń i manifestacji jako dyktatura nowoczesna, „oświecona” doświadczeniami dyktatury totalitarnej.

42. KWESTIA „NIEWOLI STRUKTURALNEJ” SPOŁECZEŃSTW POSTKOMUNISTYCZNYCH.

Barierami efektywnej transformacji postkomunistycznej na potencjalnej drodze „ku obywatelskości” w dzisiejszej Polsce są:

- zbyt małe udziały nowoczesnych zawodów, usług w strukturze zawodowej społeczeństwa, przy dominującej pozycji zawodów rolniczo-przemysłowych

- deficyt czy brak elit i partii liberalnych oraz inteligencji narodowej

- brak dominującej klasy średniej jako elementu systemu stratyfikacji złożonego jeszcze z warstw „wyższych i niższych”

- mniejszościowy udział klasy średniej i pozostałych klas prywatnych przedsiębiorców w strukturze społeczeństwa przy dominującej pozycji klas antyrynkowych, garnuszkowych i warstw socjalnych.

Dlatego można mówić o „niewoli strukturalnej” społeczeństwa postkomunistycznego. Jest to osobliwa postać nieładu transformacyjnego po rozkładzie systemu monocentrycznego przy braku nowej, systemowej postaci ładu. Nie działają już dostatecznie stare systemy i struktury we właściwej im kompozycji a równocześnie nie działają jeszcze nowe. Rodząc się napotykają opór starych systemów i struktur. Nowe nie mogą się dostatecznie szybko skrystalizować. Wiąże się to z narastaniem dystansu między polskim społeczeństwem transformacyjnym a współczesnymi społeczeństwami obywatelskimi, do których nasze społeczeństwo aspiruje.

Przy obecnej kondycji struktury społeczeństwo polskie jest w stanie podjąć wyzwanie współczesności na zasadzie podmiotowości, równopartnerstwa i budować nowy ład cywilizacyjny z innymi społeczeństwami. Musi jednak będąc społeczeństwem transformacyjnym wyzwolić się z niewoli strukturalnej, która krępuje jego podmiotowość.

Składają się na nią odziedziczone i reprodukowane układy, systemy i segmenty rzeczywistości społeczeństw obywatelskich.

Zwłaszcza bez odpowiednich komponentów ładu obywatelskiego: strukturalno-segmentacyjnych, nie jest możliwe zaistnienie w Polsce postulowanego społeczeństwa obywatelskiego.

Podmiotami stosunków międzynarodowych są przede wszystkim społeczeństwa obywatelskie wolnych od wieków narodów. Dzięki nim mogła i może rozwinąć się cywilizacja zachodnia.

Bez odbudowy fundamentów „obywatelskości”, prywatnej własności rynku sprawnych w działaniu demokratycznych nie wykrystalizują się pożądane segmenty struktury społeczeństwa obywatelskiego.

Zwłaszcza w wymiarze klasowo-warstwowym główne klasy prywatnych przedsiębiorców oraz elity narodowej.

Przedłużanie niewoli strukturalnej sprzyja ekspansji systemów i segmentów społeczeństw prężniejszych w naszym kraju. Z jednej strony mogą - przy otwarciu granic- rozładować jakąś część swoich napięć strukturalnych. Z drugiej strony mogą one jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie środki do stopnia ich ekspansji, pogrzebać szanse Polaków na wybicie się i tym razem na niepodległość. Polska usiłująca wyzwolić się z konsekwencji niewoli imperialnej jaką jest niewola strukturalna ma w dalszym ciągu problemy nie tylko z urynkowieniem i prywatyzacją gospodarczą ale także ze znalezieniem fachowców, na których zasadza się funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego.

Nawyki trybalizacyjne fachowców z poprzedniej epoki przedłużają tylko istnienie stanu niewoli strukturalnej, a tym samym doskonalenie się dyktatury transformacyjnej.

Sprowadzeni z zewnątrz specjaliści mogą „urządzać” Polskę głównie na potrzeby ekspansji gospodarczej form, które je delegują.

Przed integracją otwiera się perspektywa „wolnozawodowości” jako standardu obywatelskości wraz z postępem w zakresie prywatyzacji pracy intelektualnej i urynkowienia.

43. HYBRYDALNOŚĆ STRUKTUR TRANSFORMACYJNYCH.

W okresie transformacji segmenty mieszane (hybrydalne) są pochodną korzystania przez jednostki z dwóch źródeł egzystencji o odmiennych formach własnościowych, generowanych przez rynek bądź system scentralizowanej reglamentacji. W grę mogą wchodzić jeszcze rozmaite odmiany gospodarki naturalnej (zbieractwo, samousługi na potrzeby własne na rzecz poprawy sytuacji egzystencjalnej).

W okresie transformacji wśród segmentów mieszanych wyróżnia się trzy typy:

- wahadłowy

- garnuszkowy

- czarnorynkowy

WAHADŁOWY - rodzaj segmentów mieszanych czyni przede wszystkim z procederu częstych i dość regularnych zmian statusów klasowo-wartswowych - według zasad ruchu wahadła - główny sposób polepszenia egzystencji. W tym etapie mieszczą się również bezrobotni gdy odpowiednio wykorzystają zasiłek i dorywcze zatrudnienie na czarno. Bardziej typowymi wahadłowcami są ci, którzy dzięki praktykowaniu regularnych ruchliwości statusowych i geograficznych czerpią swoje dominujące środki egzystencjalne bez względu na formalną kwalifikację przynależności segmentacyjnej (chłopi-robotnicy, gastarbeiterzy, handlarze-turyści, kombinatorzy wykorzystujący luki prawne).

CZARNORYNKOWE - segmenty struktury wyróżniają się tym, że w obrębie czarnego rynku (szarej strefy) czerpią swoje główne środki egzystencji, mając również na powierzchni życiowej aktywności inne zalegalizowane jej formy, dodatkowe a nawet marginalne w stosunku do czarnorynkowych. Na czarnym rynku transformacyjnym - gdy legalna działalność ekonomiczna jest blokowana z restrykcyjnym systemem podatkowym spotykają się wszystkie segmenty struktury klasowo-warstwowej społeczeństwa transformacyjnego, w tym skorumpowani stróże prawa, dostojnicy państwowi, a także margines społeczny, członkowie mafii i gangów. Niezmiernie trudno jest przeprowadzić ścisłe granice między wszystkimi możliwymi kombinacjami odmian dodatkowych segmentów społeczeństwa transformacyjnego. Okazuje się , że margines społeczny czy mafie nie lokują się wyłącznie w tzw. Środowiskach patologicznych, niszach społecznych czy na marginesie kryminogennym.

GARNUSZKOWY - typ segmentów mieszanych, to taki zbiór jednostek, które znajdują się na przeważającym w ich budżecie egzystencjalnym utrzymywaniu innych segmentów społeczeństwa (tzw. Produktywnych). Jednocześnie w zbiorze tym mieszczą się ci, którzy równocześnie zdobywają dodatkowe środki egzystencji pracując w innych np. państwowych zakładach pracy czy prywatnych na pół czy ćwierć etatu. W typie tym mieszczą się zarówno emeryci i renciści dorabiający jak i pracownicy najemni, którym główna pensja nie wystarcza na utrzymanie.

Wg badań GUS, PAN 1994 rozmiary szarej strefy można szacować na 20% wskaźnikiem udziału w wytwarzaniu PKB. Z sondażu CBOS-u 1994 wynika, że rozmiary szarej strefy, w której lokują się trzy wyszczególnione typy segmentów mieszanych mogą być większe. Korupcje i łapownictwo postrzegało 44% respondentów - w urzędach, wymiarze sprawiedliwości 41%, w policji 39%, w służbie zdrowia 36% i rzadziej w operacjach giełdowych 10%.

Giełda w Polsce kieruje się w stronę generacji takich kategorii, które wyróżniają już od dawna społeczeństwa obywatelskie i generują w nich odmienne typy segmentów mieszanych przez upowszechnienie własności akcji.

Kapitalizm kasynowy jest wyższą formą sytemu gospodarczego niż raczkujący kapitalizm polski w warunkach dyktatury segmentów garnuszkowych. Pod koniec 1994 rachunki papierów wartościowych posiadało tylko 6% Polaków (1.5 miliona). Właściciele akcji wraz z tworzeniem rynku kapitałowego wzbogacają się nie bezpośrednio przez pracę. Należąc do rozmaitych klas i warstw, a wchodząc równocześnie do kategorii segmentów mieszanych jakąś pulę aktywności na rynku kapitałowym i zysków - wielu niedoświadczonych inwestorów giełdowych poniosło straty.

Innym ubocznym czynnikiem formowania się segmentów mieszanych jest prywatyzacja w tzw. Programie powszechnej prywatyzacji (listopad 95). Prywatyzacja niektórych przedsiębiorstw prowadzi do tworzenia się grup uprzywilejowanych kategorii pracowniczych. Przekazywanie załogom prywatyzowanych przedsiębiorstw 20% akcji po cenach uprzywilejowanych lub bezpłatnie. W przypadku dużych efektywnych przedsiębiorstw, które zostały sprzedane inwestorom zagranicznym oznaczało to dla przeciętnego pracownika iż regularny dochód był równy dwuletnim zarobkom. Równocześnie to, że nieobjęci tym wąskim programem prywatyzacyjnym w porównaniu uprzywilejowanymi pauperyzują się.

W Polsce istnieje szansa osiągnięcia postulowanego ładu obywatelskiego o ile uda się zredukować przede wszystkim transformacyjną mieszankę segmentacyjną przez głębokie urynkowienie i prywatyzację. Są to warunki przekształcenia się hybryd w klasy przedsiębiorców prywatnych.

Mamy do czynienia z procesem powstawania segmentów w związku z rodzącym się rynkiem i powstawaniem własności prywatnej. Mając to na uwadze można powiedzieć, ze struktura klasowo-warstwowa społeczeństwa transformacyjnego ma charakter mieszany - hybrydalny. W strukturze tego społeczeństwa dominują hybrydy czyli niejednorodne pod względem zdobywania środków egzystencji kategorie struktury, które można charakteryzować odwołując się do znanych nam kategorii klas i warstw. Badania socjologiczne polegają w dużym stopniu na określeniu stopnia hybrydalności, na określaniu potencjalnych i realnych szans przekształcenia się dominujących systemów garnuszkowych w segmenty rynkowe, segmenty związane z rynkiem oraz powstającymi autonomicznymi systemami zabezpieczeń emerytalnych, rentowych.

44. PROBLEMY WALK MIĘDZYCYWILIZACYJNYCH WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE.

CYWILIZACJA - część kultury obejmująca ogół wytworów materialnych ,umiejętności technicznych, produkcyjnych uzyskanych przez dane społeczeństwo w komplementarnym procesie rozwoju, umożliwiających opanowanie przyrody, realizacją rozmaitych celów praktycznych. Odrębna całość społeczno kulturalna charakteryzująca się istnieniem rolnictwa, skupienia na ogół w zwartym terenie dużej liczby osób, dóbr, usług, istnieniem stratyfikacji społecznej oraz struktury politycznej wykraczającej poza rodzinę, klan, organizację państwową.

WALKA MIĘDZYCYWILIZACYJNA - konflikt. Proces zachodzących między cywilizacjami, wynikające ze sprzeczności ich filozofii, interesów, celów, poglądów, zamiarów, motywacji, obowiązków powodujących powstanie wrogości między nimi. Konflikt może być przejściem w fazę współzawodnictwa lub walki:

- konflikt między najsilniejszymi cywilizacjami: zachodnią, chińską, muzułmańską - zjednoczenie się ich przeciw zachodniej - istnieje taka groźba

- wojny cywilizacyjne

- system wartości jak i styl życia cywilizacji zachodniej obce są innym cywilizacjom

- cywilizacja zachodnia nie daje dostatecznych rozwiązań, ponieważ istnieją społeczeństwa biedne itp., nie da się pewnych rozwiązań narzucić

-filozofia innych cywilizacji może wydawać się atrakcyjniejsza od zachodniej, może zjednać sobie sprzymierzeńców

- cywilizacja zachodnia jest zbyt konsumpcyjna, dynamiczna i agresywna; pęd technologiczny

- podziały religijne - ortodoksyjne chrześcijaństwo i islam

- język cywilizacji zachodnich (angielski) jest mniejszościowy

- cywilizacja zachodnia jest mniejszościowa w porównaniu z innymi, nie daje rozwiązań, jej problemy są mniejszościowe, rozwiązania nie sprawdzają się

- moralność proceduralna - nie daj się złapać a wszystko ujdzie ci na sucho (cywilizacja zachodnia)

45. CYWILIZACYJNE „WKŁADY” PLEMION ŚWIATOWYCH A RYWALIZACJA W WARUNKACH GLOBALIZACJI I LOKALIZACJI.

Cywilizacja może być rozumiana jako metoda zbiorowego życia społecznego, które wyraża się w praktykowaniu wartości. Cywilizacja istnieje wszędzie gdziekolwiek istnieje życie zbiorowe choćby najprymitywniejsze. Fenomenem cywilizacji jako megastrukturalnych form życia społecznego jest jej pozalokalny zasięg strukturalny. Cywilizacje mogą istnieć dzięki praktykowaniu wartości poza granicami kraju czy kontynentu (F.Koneczny wyróżnia 15 rodzajów wartości).

Wg Znanieckiego cywilizacja jest wynikiem zwycięstwa pewnych ideałów nad dążnościami, które ludzkość podziela z innymi gatunkami zwierzęcymi.

Cywilizacja łacińska jest wczesną fazą cywilizacji zachodniej. Łacina byłą językiem komunikacji i upowszechniania wartości w krajach kolonizacji czy misji.

Wg teorii Toynbee na przestrzeni dziejów daje się wyróżnić 21 cywilizacji, które w latach 60-tych zlały się w jedno ciało cywilizacyjne - cywilizację zachodnią.

Teorie te eksponują technologiczny aspekt życia społecznego, tzn. dzieje ludzkości zamykają się w następujących formach:

- fali cywilizacji rolniczej z charakterystyczną dla niej motyką jako symbolem wytwarzania podstawowych środków egzystencji

- fali cywilizacji przemysłowej

- fali cywilizacji informatycznej wyróżniającej się w tworzeniu rzeczywiście obywatelskich form życia społecznego.

Technologiczne oddziaływania na różne sfery życia społecznego określają nawet charakter stosunków i wojny między społeczeństwami. Świadomość przemian cywilizacyjnych powinna być istotnym czynnikiem kształtowania cywilizacji trzeciej fali, którą współtworzymy w której żyjemy.

Kotkin - teoria wkładów tzw. Plemion globalnych w cywilizację ogólnoludzką. Rozważając problem związków pomiędzy rasą i religią tożsamością, a sukcesem gospodarczym Kotkin doszedł do wniosku, że w życiu gospodarczym rośnie znaczenie grup o wspólnej tożsamości etnicznej i narodowej. Zauważalne jest to szczególnie po rozkładzie dwubiegunowych stosunków ogólnoświatowych. Wyróżnia on sześć plemion globalnych (takich. Które pobudzają życie społeczne): Żydzi, Brytyjczycy, Japończycy, Chińczycy, Hindusi, Angloamerykanie.

Zauważa pobudzenie gospodarcze tam gdzie plemiona te były obecne. Dokonał analizy tzw. Wkładów cywilizacyjnych poszczególnych plemion globalnych do cywilizacji ogólnoludzkiej.

Cywilizacja wschodnia to najstarszy typ społeczeństwa globalnego, w której podstawą jest dyscyplina, tradycja, ostoja w integracji Żydów.

WKŁADY CYWILIZACYJNE (i specjalne dziedziny):

- Żydzi: kosmopolityzm, transakcje, przemysł, prawo uniwersalne (specjalne dziedziny: rozrywka, finanse, brylanty)

- Brytyjczycy: gospodarka światowa, masowa wytwórczość, biznes, nowoczesna nauka, nowoczesna księgowość, rządy i standardy prawa (finanse, bankowość, komunikacja, technologia)

- Angloamerykanie: ich szczególny wkład opiera się na zagładzie starych plemion; Ameryka jako Żandarm Świata. Żadne ze współczesnych plemion nie ucieleśnia ducha kosmopolityzmu bardziej niż oni.

- Chińczycy: gospodarka rodzinna, medycyna organiczna, nowoczesne rolnictwo (produkcja towarów konsumpcyjnych, odzież, finanse, handel

- Hindusi: nowoczesna matematyka, korporacje rodzinne, hinduizm, buddyzm (odzież, technologia, handel). Hindusi i Chińczycy budują sieć ogólnoświatowych powiązań. Chińczycy są szczególnie ekspansywni.

- Japończycy: nowoczesne systemy, rzemiosło, systemy zarządzania i planowania (produkcja precyzyjna, finanse, technologia, przedsiębiorstwa, handel).

46. NARÓD A FORMY WŁADZY PAŃSTWOWEJ.

Formy władzy państwowej - z socjologicznego i prawnego punktu widzenia pojęciem państwa określa się formalną organizację społeczeństwa, obejmującą ludność żyjącą na danym terytorium i podlegającą najwyższej suwerenności władzy. W doświadczeniach i zachowaniach samych obywateli państwo jawi się jednak w węższym zakresie: jako najwyższa władza.

Istotnym elementem charakteryzującym państwo w stosunku do różnych zbiorowości społecznych czy też systemów instytucji w danym społeczeństwie jest jej odmienny, specyficzny charakter władzy państwowej (władza jest najwyższa i suwerenna).

Władza Wg socjologów oznacza czyjeś uprawnienia i możność wpływania na zachowanie innych - egzekwowanie od obywateli określonych zachowań w drodze stosowania systemów nagród i kar.

Władza jest legitymizowana. Aby sprawować władzę trzeba legitymizować się odpowiednimi uprawnieniami. Weber wyróżnił 3 rodzaje władzy, panowania, legitymizacji władzy:

- panowanie legalne - gdy sprawowanie władzy wywodzi się z formalno-prawnego obowiązującego uregulowania prawnego, przypisującego danemu stanowisku uprawnienia (prawo do realizowania władzy w zakresie ustalonych kompetencji)

- władza tradycjonalna - źródłem legitymizacji formalnej są przyjęte i uświęcone tradycje, przypisujące osobie określonego pochodzenia uprawnienia (tytuł) do wykonywania władzy w określonym zakresie.

- panowanie charyzmatyczne - uprawnienie do władzy wypływa ze szczególnych cech osobowości (charyzmy) danej osoby.

Są trzy konstrukty teoretyczne legitymizacji formalnej, uprawniającej Wg Webera do sprawowania władzy w ogóle, a władzy państwowej w szczególności. W rzeczywistości te rodzaje legitymizacji mogą zbliżać się do jednego z tych typów idealnych, mogą występować w pewnym pomieszaniu elementów każdego z nich. Te trzy teoretyczne tytuły do sprawowania władzy stanowią legitymację formalno-prawną. Powstanie legitymacji jest koniecznym warunkiem do akceptowania władzy danej osoby czy grupy politycznej, brak jej to źródło nieuniknionego konfliktu między daną władzą a społeczeństwem (włada narzucona stara sobie zapewnić akceptację choćby częściową czy zastępczą). Legitymacja formalno-prawna nie jest wystarczająca do sprawowania władzy. Sprawujący władzę muszą mieć:

- akceptację moralno-ideologiczną - gdy władza zgodna z systemem podstawowych wartości uznawanych w danym społeczeństwie większości grup politycznych, religijnych, różnych warstw społecznych z systemem wartości narodu, państw jednonarodowych

- akceptację pragmatyczną - gdy władza okazuje się sprawna, skuteczna i odpowiada oczekiwaniom.

Szczegółowa charakterystyka panowań Webera:

1. Panowanie legalne:

- na mocy ustanowienia

- przykład doskonały - władza biurokratyczna - parlamentarna

- można tworzyć swobodnie prawa i zmieniać je ustawodawstwem

- zarządzający: wybierani, mianowani

- posłuszeństwo wobec zasady nie osoby (zasada określa komu i w jakim stopniu)

- urzędnik to wyszkolony fachowiec, stosunek służbowy określony umową, urzędowanie: praca zawodowa, bezosobowy, obowiązek służbowy. Działa formalistycznie w oparciu o zasady bez emocji i arbitralnych zachowań, jest kimś w hierarchii stanowisk, jest dyscypliną organizacyjną

2. Władza tradycjonalna:

- na mocy wiary w świętość istniejących od dawna porządków

- najstarszy typ -władza patriarchalna

- rozkazuje „pan” słucha „poddany”, słucha się przez tradycję i szacunek, może pan swobodnie udzielać łaski, kieruje się sympatią ora osobistym stosunkiem

- nie ma norm formalistycznych

- nie ma podziału kompetencji i zakresu władzy

- liczy się lojalność sługi a nie jego obowiązki służbowe i dyscyplina służbowa

- dwie formy:

a) czysto patriarchalna struktura zarządzania:

- słudzy w osobistej zależności całkowitej od pana, nie ma fachowej selekcji do urzędu, środkami technicznymi zarządza pan wg swego uznania

- zespołu zarządzającego nie chronią przed pana samowolą żadne prawa (sułtan)

b) struktura stanowa:

- słudzy nie są osobistymi sługami pana, lecz ludźmi niezależnymi, dzięki własnej pozycji osób społecznie wyróżnionych urząd zostaje im nadany; pan nie może ich go pozbawić, środki w ich rękach a nie pana

3. Panowanie charyzmatyczne:

- na mocy uczuciowego oddania osobie pana, dla uznania jego talentów, zdolności magicznych, bohaterstwa, mocy ducha i mowy

- czyste typy panowania: władza proroków, bohaterów wojennych, demagogów

- rozkazujący przywódca, słuchający uczeń i zwolennik posłuszny ze względu na jego niecodzienne cechy

- posłuszeństwo trwa tak długo jak uznaje się charyzmę

- zarządzających dobiera się ze względu na charyzmę a nie kompetencje

- nie ma tradycji

- obdarzeni charyzmą: Napoleon, Chrystus

- często panowanie charyzmatyczne przekształca się w inne, na różne sposoby może być przekazywana dalej.

47. CYWILIZACJA ŁACIŃSKA A ZACHODNIA - PROBLEM ZMIERZCHU I ROZKWITU CYWILIZACJI.

48. KWESTIA ETNICZNA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE. „ŻYWY” A „BANALNY” NACJONALIZM.

Wymiar etniczny - to taki wymiar charakterystyki, struktury społeczeństwa względnie rozwiniętego, który jest konstytuowany przez:

- narody

- grupy etniczne

- większość - mniejszość

W tym sensie mówimy o większościach i mniejszościach etnicznych jako segmentach struktury społeczeństwa w jego wymiarze etnicznym.

Struktura etniczna społeczeństwa, to układ powiązanych i wiążących się ze sobą grup i zbiorów społecznych i przedstawionych sobie wg kryteriów etnicznych mogących występować w relacjach segmentacyjnych jako większości i mniejszości.

Mniejszości - zbiorowości, których status mniejszościowy wynika z tego, że nie mają wystarczającej siły, która broniłaby je przed takim traktowaniem. Status mniejszościowy jest zbiorowy a nie indywidualny, jednostki nie mogą się go łatwo pozbyć.

Jak podkreślał F. Znaniecki o przynależności do danej grupy etnicznej sami nie decydujemy, musimy spełniać pewne kryteria przynależności. Zatem nie jest łatwo wejść w skład grupy większościowej ani też dowolnie zmieniać grupy mniejszościowej na inną, np. taką, której pozycja jest bardziej korzystna.

Stosunki etniczne powinny być rozpatrywane w kontekście szerszych procesów globalizacji i procesów integracji cywilizacyjnej, czy wreszcie w kontekście regionalizacji i transformacji.

Globalizacja jest szczególnym procesem, który określa charakter i tempo procesów etnicznych. Efekty globalizacji mogą prowadzić do spotęgowania konfliktów etnicznych w ten sposób, że odcięcie od pewnych środków grup mniejszościowych może doprowadzić do ich aktywności na zasadzie żywiołowego nacjonalizmu. W tym kontekście nacjonalizmu są w ogóle szczególnego rodzaju postawami wyrażającymi się w obronie interesów grup etnicznych, narodowych. Nacjonalizm wkomponowany w system aktywności państwa jest zupełnie inna forma nacjonalizmu niż bezbronny, żywiołowy nacjonalizm w obliczu globalizacji.

Współczesne społeczeństwa narodowe to przede wszystkim społeczeństwa zdominowane większościami o względnie jednorodnym charakterze, tzn. zdominowane narodami rozwiniętymi w tym sensie, że dysponują one co najmniej od dwóch stuleci własną formą państwowości, własnym państwem.

Naród w szerokim rozumieniu jest grupa etniczną, ale różni się od innych grup etnicznych tym, że jest w stanie powołać do życia państwo jako polityczną forme jego organizacji.

Zatem, jeśli mówimy o składnikach struktury etnicznej społeczeństwa mamy na uwadze, z jednej strony jako grupy etniczne, ale szczególnego rodzaju, tzn. takie, które są w stanie powołać do życia państwo, nawet jeśli je utraciły, to są w stanie je odzyskać, a także Wg. Niektórych socjologów są w stanie powołać do życia państwo, gdy go do tej pory nie miały.

Patrząc na strukturę etniczną społeczeństw współczesnego świata okazuje się, że najbardziej rozwinięte społeczeństwa to z jednej strony społeczeństwa narodowe a z drugiej społeczeństwa obywatelskie.

Żeby zrozumieć istotę realnych i potencjalnych konfliktów, które wiążą się z istnieniem grup etnicznych, zatem narodów jako większości i innych grup etnicznych jako mniejszości, czy też zepchniętych do roli mniejszości. Jeśli mówimy o rolach większości i mniejszości, role segmentacyjne są rolami szczególnego rodzaju, innymi niż role grupowe tzn. takie, które określają funkcjonowanie grup społecznych.

Role segmentacyjne to role wyznaczone i kreowane w toku stosunków pomiędzy grupami funkcjonującymi na poziomie makro, a wiec na poziomie który odznacza się specyficznym charakterem owych stosunków.

Jeśli mówimy, ze społeczeństwo w wymiarze etnicznym budują większości i mniejszości, to mamy na uwadze iż zachodzą między nimi relacje szczególnego rodzaju, mogą być konfliktowe i pokojowe. Stosunki te mogą sprzyjać ładowi społecznemu danego rodzaju, lub nie. Dlatego ważny jest między innymi skład danego społeczeństwa.

Role społeczne czy role segmentacyjne za tym są definiowane, wyznaczane w oku złożonych relacji w tym wymiarze struktury między większością a mniejszością. W dużym stopniu zależy to od rodzaju ustroju państw, jeśli jest to państwo demokratyczne to możliwe jest osiągnięcie konsensusu między grupami etnicznymi, budującymi dane społeczeństwo w wymiarze etnicznym. Osiągnięcie konsensusu nawet we współczesnych społeczeństwach obywatelskich, jest trudne bowiem występują ostre konflikty między grupami większościowymi a mniejszościowymi, przykładem może być społeczeństwo brytyjskie, które żeby osłabić separatyzm Irlandczyków oddało Szkotom i Walijczykom autonomię, dzięki czemu na dzień dzisiejszy udało się rozwiązać napięcie między Brytyjczykami.

Aby bliżej scharakteryzować stosunki pomiędzy większościami i mniejszościami należy najpierw zdefiniować naród. Nie ma wśród socjologów zgodności w kwestii podstawowej, ponieważ różne są definicje narodu.

Mamy dwie tradycje patrzenia na stosunki etniczne, a zarazem na naród:

- Tradycja niemiecka - tzw. etosu, tradycja, która przywiązuje znaczenie do naturalnego pochodzenia osobnika, liczy się urodzenie. Zatem naród jest tutaj traktowany jako grupa naturalna, wspólnotowa. Przynależność do narodu rozstrzygana jest przez akt urodzenia, liczy się głównie narodowość matki, w tym sensie w tej tradycji mieści się koncepcja narodowości żydowskiej.

- Tradycja francuska - tzw. demosu, związana z konstytuowaniem się społeczeństwa obywatelskiego, demokratycznego, tzn. takiego społeczeństwa, w którym można było wybierać przynależność społeczną, a nie etniczno - narodową.

Przynależność do społeczeństwa obywatelskiego, gdy zostały stworzone jego podstawy był w dużym stopniu wyboru.

Pochodną przyjmowania takich czy innych koncepcji narodu były i są odpowiednie definicje. Np. dla niemieckiego socjologa F. Tyniz: społeczeństwo i państwo są jedną i tą samą rzeczą, ponadto państwo to zorganizowana wola społeczeństwa, tzn. panującej klasy i jej dążenia do uwolnienia się z więzów tradycji i jej siły. M. Weber: naród stanowi wspólnotę uczucia, która adekwatnie wyraża się we własnym państwie.

We współczesnej Europie mamy do czynienia z dwoma przeciwstawnymi sobie tendencjami etnicznymi:

1. dążnością do integracji ponadnarodowej, głównymi aktorami procesu integracji ponadnarodowej w Europie są jak się okazuje te społeczeństwa, które już dawno cieszyły się suwerennością i w pewnym sensie chcące utrzymać przed konsolidacja zajęte pozycje.

2. z drugiej strony mamy do czynienia z procesem renesansu narodów, przede wszystkim tych, które pozbawione przez całe dziesięciolecia, jeśli nie przez stulecia, suwerenności państwowej czyli możliwości decydowania o swoim losie.

M. Billing wyróżnił dwie współczesne formy nacjonalizmu:

1. Banalny nacjonalizm był i jest charakterystyczny dla społeczeństw narodowych, rozwiniętych suwerennych od wieków. Jest on taką formą realizacji interesów narodowych, która jest wkomponowana w funkcjonowanie systemów władzy państwowej, np. urzędnik chodzi do pracy od 8 do 16, wykonuje swoją rolę i w ten sposób jest realizowana funkcja państwa, nawet jeśli trzeba, ekspansywna.

2. Żywy nacjonalizm manifestujący się jako spontaniczne reakcje na agresje grup etnicznych, realną bądź nie; wyróżniają się nim (jego zdaniem) narody opóźnione czy też spóźnione, tzn. te, które usiłują zagospodarować swoją suwerenność, dlatego, że one właśnie nie mają do swojej dyspozycji ekspansji narodowych, one dopiero te systemy budują.

Jeśli z tej perspektywy popatrzymy mamy do czynienia z ewidentnym dystansem w zakresie rozwoju społeczeństw narodowych - z jednej strony Europy zachodniej, z drugiej Europy postkomunistycznej.

Dlatego ów dystans generuje konflikty etniczne we współczesnej Europie.

49. METATEORIE SPOŁECZEŃSTWA (INTEGRACYJNA, KONFLIKTOWA, KONSENSUALNA, SEGMENTACYJNA) A POZIOMY MEGA I MAKROSTRUKTURALNE.

Metateorie społeczeństwa to takie, które obejmują problematykę społeczeństwa na bardzo ogólnym poziomie analiz- na najwyższym. Można wskazać co najmniej 5 metateorii społeczeństwa (Wg Zagórskiego):

1. TEORIA FUNKCJONALNA (INTEGRACYJNA)

Traktuje społeczeństwo jako całość samą w sobie, która nie może być zredukowana do swych elementów składowych. Traktuje społeczeństwo jako całość złożoną z systemów i podsystemów. U Parsona czy Spencera czy innych funkcjonalistów, społeczeństwo jest postrzegane jako forma życia zbiorowego. Opiera się na założeniach:

- każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą

- każde społeczeństwo jest dobrze zintegrowaną strukturą elementów

- każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny tzn. przyczynia się do utrzymania społeczeństwa jako systemu

Każda istniejąca struktura społeczeństwa opiera się na zgodnym podzielaniu przez jej członków wartości. Teoria integracyjna nadaje się do analizy społeczeństwa w warunkach względnego ładu, względnej izolacji (oczywiście społeczeństw jako całości) wynikających z różnych względów. Teoria rozwinęła się w szczególny sposób w warunkach Zimnej Gry, w warunkach zamkniętości systemu.

2. TEORIA KONFLIKTOWA (KOMERCYJNA)

Rozwijana przede wszystkim przez Dahrendorfa. W istocie to równocześnie teoria zmiany społecznej, w której wskazuje się na szczególną rolę konfliktu. Opiera się ona na założeniach:

- każde społeczeństwo w każdym momencie podlega procesom zmiany. Zmiana jest wszechobecna

- w każdym społeczeństwie w każdym momencie występują niezgoda i konflikty. Konflikt społeczny jest wszechobecny

- każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany

Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego członków w stosunku do innych.

Konflikt jako forma stosunku społecznego nie pełni wyłącznie destrukcyjnej funkcji. Konflikt jest czynnikiem budowania, kształtowania wyższych form życia społecznego. Dahrendorf stworzył dwie teorie konfliktu:

- teoria konfliktu przemysłowego - lata 50-te. Dotyczyła konfliktów klasowych zaistniałych w życiu społeczeństw a więc takich zbiorowości i grup, które były konstytuowane w złożonych procesach stosunków gospodarczych, własnościowych o charakterze antagonistycznym.

- teoria konfliktu nowoczesnego społeczeństwa - lata 90-te. Dotyczyła instytucjonalizacji konfliktu społecznego jakim w nowoczesnym społeczeństwie jest system parlamentarny.

3. TEORIA KONSENSUALNA (TEORIA UMOWY SPOŁECZNEJ)

Rozwijana była wraz z procesem budowy społeczeństwa obywatelskiego. Hiobach (reprezentant francuskiego oświecenia) definiował społeczeństwo: „społeczeństwo jest całością utworzoną przez połączenie się wielkiej liczby rodzin i jednostek zjednoczonych w celu łatwiejszego zaspokajania potrzeb, zapewniając sobie korzyści wzajemnej pomocy a zwłaszcza możność bezpiecznego korzystania z dóbr, jaki dostarczać im może przyroda i własna pomysłowość”.

Taka wersja teorii społecznej eksponuje rolę doświadczenia w konstytuowaniu społeczeństwa jako pewnej całości, albowiem do umowy może dochodzić uczestnicząc w niej. Na gruncie amerykańskim tę teorię rozwija Vincent Ost..?? - pewne formy społeczeństw w tym społeczeństwie powstały w efekcie umowy społecznej, którą jest konstytucja. Zatem mając na uwadze powstawanie społeczeństwa amerykańskiego musimy być świadomymi, że powstało ono ze złożenia bardzo wielu różnorodnych grup i mogło powstać w efekcie przyjęcia konstytucji jako podstawy regulacji stosunków między grupami. Teoria ta ważna jest w interpretacji procesu powstawania społeczeństwa w złożonych procesie integracji grup, jednostek wywodzących się z różnych kultur i społeczeństw.

4 .TEORIA SEGMENTACYJNA

Istotą jej jest ekspozycja składników czy elementów takiej całości, którą nazywamy społeczeństwem i jego budowy - funkcjonalizmem. Znaniecki pisał „społeczeństwo obejmuje pewną liczbę wyspecjalizowanych grup społecznych, które współdziałają na rzecz współistnienia”. Wymienia następujące typy społeczeństw:

- plemienne

- polityczne

- kościelne

- narodowe

- światowe

Interpretacja społeczeństwa jako zbiorowości segmentacyjnej, zorganizowanej może być jasna gdy uwzględnimy szerszy kontekst powstawania społeczeństwa danego kraju.

Społeczeństwo jako zbiorowość terytorialna kształtuje się i może ukształtować w procesie szczególnej organizacji społeczeństwa. Przynależność do danego narodu nie wyklucza możliwości bycia członkiem innego społeczeństwa.

Tonnies definiuje tak: „społeczeństwo - geshelschaft to duża zbiorowość ludzka, której kontakty pomiędzy ludźmi są pośrednie, wyspecjalizowane i sformalizowane, zanika emocjonalna więź.” W tej definicji zawarta jest idea społeczeństw jako zbiorowości segmentacyjnej.

To właśnie dzięki procesom formalizacji i szczególnej petryfikacji statusu grup, możliwa jest względnie stała reprodukcja życia społecznego, wyrażająca się w zaspokajaniu i dążności do zaspokajania, potrzeb.

Teorie społeczne jako takie wpłynęły na procesy segmentacji strukturalnej społeczeństw. Na poziomie MEGA społeczeństwo definiowane jest jako samoistna, wielka zbiorowość makrostrukturalna zbudowana z podrzędnych jej i zorganizowanych segmentów tj. zbiorów i grup społecznych i będącą pochodną zobiektywizowanych i obiektywizujących się dążeń segmentów do zaspokajania zbiorowych i indywidualnych potrzeb ludzkich głównie przez pracę i działania na terenie danego kraju podległego jakiejś władzy państwowej, które koordynuje pewne formy aktywności tzn. w pracy, działaniu. Znajduje to pewne odzwierciedlenie w modelu wielowariantowego budowania teorii społecznej.

50. WSPÓLNOTY, ZRZESZENIA, ZWIĄZKI INSTYTUCYJNE JAKO SEGMENTY MAKROSTRUKTURALNE, A TENDENCJE HISTORYCZNE.

Społeczeństwo jest strukturą segmentacyjną zbudowaną z określonej liczby typów i rodzajów segmentów, w których kumulowane są doświadczenia w zakresie zdobywania podstawowych środków egzystencji i nie tylko.

Wspólnoty, zrzeszenia i związki instytucjonalne to trzy podstawowe formy życia grupowego, na których zasadza się reprodukcja życia zbiorowego.

WSPÓLNOTA - to taki typ zbiorowości społecznej (małej - rodzina lub dużej - naród), który:

- jest wspólnotą naturalną - której się nie wybiera

- w jej ramach zaspokajane są różne potrzeby

- oparta jest na pewnych więzach przynależności, sąsiedztwa

- powstaje na bazie związków pokrewieństwa, więzi, sąsiedztwa, przekonań, uczuć

- członkowie odczuwają silną więź psychiczną

- członkowie kontrolowani są przez system wartości

Wspólnoty konstytuowały społeczeństwa agrarne, prymitywne, przedobywatelskie.

ZRZESZENIE - np. partie, związki zawodowe:

- forma grupy sztucznej - jednostka wybiera sobie zrzeszenie

- w jej ramach zaspokajane są potrzeby wyższego rzędu

- członkowie wyznają te same wartości

- powołana jest dla osiągnięcia określonego celu

- formy zachowań, działań i postaw są wytyczone i akceptowane

- mniej lub bardzie sformalizowane zasady kierowania, zarządzania i organizowania działalności społecznej

Konstytuują nowe społeczeństwa obywatelskie.

ZWIĄZKI INSTYTUCJONALNE:

- formalne grupy lokujące się w sferze aktywności egzystencjalnej (gospodarki)

- członkostwo jest przymusowe - musi należeć do jakiegoś związku instytucjonalnego aby móc zdobyć środki egzystencji

- formalna jest struktura związku jego normy i zasady

- posiadają środki materialne nakierowane na realizację celów czyli zaspokajanie potrzeb

Charakterystyczne dla społeczeństw totalitarnych.

51. WYMIARY STRUKTURY SEGMENTACYJNEJ SPOŁECZEŃSTW I ICH WSKAŹNIKI STATYSTYCZNE WIĘKSZOŚCI A MNIEJSZOŚCI W SPOŁECZEŃSTWACH OBYWATELSKICH I TRANSFORMACYJNYCH.

Zasadnicze struktury segmentacyjne społeczeństwa to: zawodowy, klasowo-warstwowy, polityczny, hierarchiczno-prestiżowy, etniczny, pokoleniowy, wyznaniowy. Ta sama jednostka może być aktywna w ramach wielu grup, i dlatego też dokonujemy wielowymiarowej charakterystyki strukturalnej. Możemy zorientować się jaka jest budowa, skład i tym samym szanse na stanie się społeczeństwem podmiotowym. Z wymienionych wymiarów strukturalnych najważniejsze są t, które powodują, że społeczeństwo może stać się społeczeństwem obywatelskim.

WYMIAR ZAWODOWY

W strukturze zawodowej społeczeństwa powinny dominować zawody związane ze sferą usług. W tej chwili wyodrębnia się podsfera usług czyli informatyczna. Jest to szczególny typ zawodów umożliwiających wykorzystanie na odpowiednim poziomie nowoczesnych technologii. Zatem społeczeństwo USA jest z tego powodu najbardziej rozwinięte. Istotne jest to jak się liczy zawody usługowe, gdyż statystyczne zakwalifikowanie nie ma większego znaczenia. Liczy się natomiast jakość zawodów usługowych a nie tylko fakt przypisania do sektora usług - nie ma więc innej możliwości kwalifikacji danej formy aktywności zawodowej. To mogą być dość proste usługi, które mogą stanowić jedynie statystykę, a nie świadczyć o ich jakości. Aby móc wykorzystać technologie informatyczne trzeba mieć odpowiednio rozwinięty system edukacyjny, a także odpowiednią infrastrukturę informatyczną w postaci pewnej liczby urządzeń komputerowych. Jeżeli weźmiemy pod uwagę skład zawodowy społeczeństwa to faktycznie można powiedzieć, że wyróżnikiem nowoczesnych społeczeństw obywatelskich jest dominujący udział w strukturze zawodowej zawodów usługowych - tzw., trzeci sektor. Socjologów nie interesuje sektor jako taki ale zawody usługowe lokujące się w tym sektorze.

WYMIAR KLASOWO-WARSTWOWY

Jest to drugi wymiar strukturalny. Musi istnieć klasa średnia aby mówić o obywatelskości i powinien to być dominujący udział klasy prywatno-wasnościowej związanej z rynkiem i generowanej przez rynek. Wg Webera klasy rynkowe są takimi zbiorami, które są kreowane w toku rywalizacji, konkurencji rynkowej, dysponując odpowiednimi środkami własności czyli własnością prywatną, gdyż to liczy się najbardziej na rynku. Może być jednak znaczny udział na rynku interwencjonizmu państwowego, ale wtedy społeczeństwo obywatelskie będzie funkcjonować gdyż w strukturze własnościowej dominuje własność prywatna wielka, średnia i drobna. Niektórzy mówią, że bardzo szybko nastąpiło przejście od dyktatury do demokracji w Hiszpanii i Portugalii zapominając przy tym, że w tych państwach nie została naruszona struktura własnościowa gdyż zawsze istniała tam własność prywatna.

SFERA POLITYKI

Trzeci wymiar strukturalny. Aby mogły być spełnione minimalne wymagania muszą być w tym wymiarze strukturalnym elity i partie liberalne. Nie da się zbudować społeczeństwa obywatelskiego bez ich udziału w parlamencie. Jest to niezbędny warunek zaistnienia społeczeństwa obywatelskiego pod warunkiem, że ma to być społeczeństwo podmiotowe dlatego, że liberalizm można importować. Nowoczesna forma liberalizmu nie zdaje egzaminu na gruncie społeczeństw zacofanych. Nie było w ogóle w rzeczywistości tych społeczeństw miejsca na ideologię liberalną. W Polsce na początku transformacji istniał Kongres Liberalno Demokratyczny, który nie miał szans zaistnieć ze swoimi hasłami, gdyż większość elektoratu była na garnuszku państwa. Kongres ten później połączył się z Unią Demokratyczną tworząc Unię Wolności. Efektem tego główni działacze Unii Wolności to byli działacze PZPR tzw., rewizjoniści, którzy chcieli socjalizmu z ludzką twarzą i wykazują wyraźną tendencję do adaptacji nowoczesnych form liberalizmu, które nie mogą zaowocować na polskim gruncie.

Można powiedzieć, że bez elit i partii liberalnych społeczeństwo obywatelskie jako podmiotowe i suwerenne nie może istnieć.

STRATYFIKACJA HIERARCHICZNO-PRESTIŻOWA

Czwarty wymiar. System stratyfikacji pełni funkcję samokontroli społecznej w rzeczywistości społeczeństwa obywatelskiego. Natomiast w rzeczywistości społeczeństwa transformacyjnego nie ma tego systemu stratyfikacji ponieważ nie może on istnieć gdy nie są skrystalizowane klasy rynkowe.

System stratyfikacji hierarchiczno-prestiżowej w społeczeństwie obywatelskim zastąpił system stanowy i kastowy społeczeństw wcześniejszych. W społeczeństwie totalitarnym, realno socjalistycznym klasy i warstwy reglamentowane, sektorowe, pełniły równocześnie funkcję segmentów struktury klasowo-warstwowej i hierarchiczno-prestiżowej. Nie można przyrównywać funkcji klas reglamentowanych do funkcji klas rynkowych, gdyż zupełnie inny jest mechanizm generacji klas rynkowych i klas sektorowych czyli reglamentowanych centralnie. Klasy sektorowe nie były podmiotowe, były kreowane odgórnie w efekcie scentralizowanej reglamentacji dóbr produkcyjnych, konsumpcyjnych i duchowych. Istotą systemu stratyfikacji w rzeczywistości społeczeństwa obywatelskiego jest to, że warstwy niższe, średnie i wyższe nie lokują się w sferze gospodarki ale w sferze prestiżu gdzie rozdawana jest godność i szacunek. Istotą otwartego społeczeństwa obywatelskiego jest to, że ze względu na zasługi, osiągnięcia w rywalizacji należymy lub możemy należeć do odpowiednich warstw. Ale kryterium przynależności jest zupełnie inne, jak powiedział Weber „życie wyrażające się w możliwości nabywania dóbr o ile w sferze gospodarki toczy się rywalizacja o zdobywanie środków egzystencji, o tyle w sferze prestiżu, w której lokują się warstwy hierarchiczno-prestiżowe mamy do czynienia z jednej strony z manifestacją określonego stylu życia min. wyrażającą się przez nabywanie dóbr wedle standardów przynależności do danej klasy, czyli warstwy wyższe, średnie i niższe to także warstwy wykreowane przez pulę prestiżu.

52.”WŁADZA” A „PRZODOWNICTWO” WOBEC NARODU.

Znaniecki stworzył teorię narodu najadekwatniej wyrażającą jego istotę jako grupy diasporycznej, mogącej odzyskać pewną formę państwowości. Założył on iż naród jest wspólnotą diasporyczną (kulturowo-historyczną), grupą zorganizowaną na zasadzie przodownictwa (grupą kulturową) a o przynależności do niej decyduje, świadome i uznawane przez innych dążenie jednostki do uczestnictwa w kulturze. Istotnym założeniem tej teorii jest fakt, iż utrzymywanie odrębności i jedności grupy w narodzie jest ześrodkowane i utrzymywane dzięki pracownikom kulturalnym. Ich rola tzw. „utrwalaczy” możliwa jest dzięki istnieniu druku bowiem jeżeli wartości narodowe rozpowszechniane są tą drogą to naród może istnieć przez wieki.

Znaniecki zauważył, że naród może istnieć niezależnie od państwa i odwrotnie, a określając różnice między nimi zwrócił uwagę na dwie opozycyjne zasady kreowania grup:

1. Przodownictwo - konstytuuje naród poprzez przykład i perswazję, warto zwrócić uwagę na tzw. Przodowników kultury narodowej - inteligencję, która upowszechnia wartości narodowe (poprzez druk, pismo) oraz posiada zdolność kreowania organizacji życia narodowego.

2. Władza - działa tu siła przymusu.

Naród jest pojęciem przelotnym u Znanieckiego. Jest to konstytuująca się zbiorowość, a pomiędzy typologią społeczną i typologią kultury (naród = grupa kulturowa) istnieje logiczny i ścisły związek. Pisał, że w przypadku narodów niesuwerennych ważną rolę odgrywa inteligencja (której zdecydowanie nie należy utożsamiać z tzw. „papierkowym inteligentem”).

Idea przodownictwa Wg Znanieckiego różni się tym od idei władzy, że władzę się otrzymuje, przodownikiem można zostać jeśli się na to zasłuży zbiorowości. Pojawia się tu automatycznie problem autorytetu w obrębie grupy narodowej, etnicznej. Autorytetu w którym odgrywa poważną rolę pula zasług i przyznawany na jej podstawie prestiż. Przodownikami narodowymi na pewno nie mogą zostać wykreowani formalnie inteligenci czy tzw. inteligencja socjalistyczna (ludowa, obca). Warto zauważyć, że Wg Znanieckiego idea przodownika odnosi się również do procesu konstytuowania się społeczeństwa światowego. W typologii społeczeństw Znaniecki wyróżnia cztery:

- plemienne

- polityczne

- kościelne o kulturze narodowej

- światowe

Należy zauważyć, że w warunkach odzyskiwania suwerenności państwowej przez naród polski rola inteligencji (funkcjonalnej grupy narodu niesuwerennego państwowo) staje się szczególnie ważna i trudna. Stymuluje ona bowiem procesem rozwojowym narodu (do pewnego stadium osiągnięcia przezeń „obywatelskości”), a ponadto rozszerzaniem się rynku i prywatyzacją. Nie ulega wątpliwości, że to właśnie dzięki nielegalnej działalności inteligencji możliwe stało się przyspieszenie upadku totalitaryzmu w Polsce oraz nadanie życiu publicznemu okresu transformacji, wyraźnego oblicza narodowego.

53. SZEROKIE I WĄSKIE ROZUMIENIE STRATYFIKACJI.

System stratyfikacji - to szczególny rodzaj systemu samokontroli społeczeństwa związanego z odpowiednią przynależnością osobników społecznych do warstw:

- wyższych

- niższych

- średnich

Stratyfikacja społeczna - (od strata - warstwa) jest to suma warstw stojących wyżej czy też niżej, charakteryzujących dane społeczeństwo. Stratyfikacja to wszelkie formy segmentacji i rangowania, które mają znaczenie w życiu społecznym bez względu na to czy wykrystalizował się system stratyfikacji hierarchiczno-prestiżowej. - To najszersze rozumienie.

Rozumienie węższe - jest to wyróżnik rzeczywistości otwartych społeczeństw obywatelskich o odpowiednio skrystalizowanej strukturze segmentacyjnej zwłaszcza zaś strukturze klasowo-warstwowej, a szczególnym warunkiem efektywnego funkcjonowania tego systemu jest znaczna krystalizacja klas rynkowych.

Stratyfikacja w tym rozumieniu obejmuje warstwy szczególnego rodzaju i na gruncie socjologii postrzegana jest jako system samokontroli, który zastąpił w nowoczesnych społeczeństwach obywatelskich system stanowy i kastowy. Aby odróżnić je od warstw już znanych - socjalnych, mówi się o nich jako o warstwach hierarchiczno-prestiżowych. System stratyfikacji hierarchiczno-prestiżowy w Polsce z wielu powodów nie może zaistnieć gdyż w naszym społeczeństwie nie wykrystalizowały się jeszcze klasy rynkowe. Nasze społeczeństwo jest społeczeństwem hybrydalny.

54. TENDENCJE PRZEOBRAŻEŃ STRUKTURALNYCH SPOŁECZEŃSTWA III RZECZYPOSPOLITEJ NA TLE INNYCH SPOŁECZEŃSTW.

1.) Wychodzenie ze stanu „niewoli strukturalnej” jest dla polski trudne. Chociaż niektóre ze struktur segmentacyjnych mieszczą się w parametrach obywatelskości, to jednak najważniejsze składają się na syndrom struktur definiujących naturę społeczeństwa transformacyjnego. O tym, że nasze społeczeństwo nie jest jeszcze obywatelskim decydują ściśle określone składy struktury klasowo-warstwowej, zawodowej i politycznej. Brak jest ukształtowanej klasy średniej, dominują zawody rolnicze i przemysłowe, nie ma znaczącej partii liberalnej - skład segmentacyjny wymienionych struktur jest zupełnie obcy współczesnej kompozycji ładów obywatelskich. Nie mamy jeszcze warstw hierarchiczno-prestiżowych zapewniających w społeczeństwie samokontrolę i większą podmiotowość obywatelską, ograniczając represyjną funkcję państwa. Dominują w społeczeństwie polskim segmenty nierynkowe, reglamentowane, „garnuszkowe”, „mieszane” - a te są obce filarom obywatelskości.

2.) W polskim społeczeństwie transformacyjnym:

- reglamentacja ustrojowa poprzedniego systemu została co prawda zastąpiona przez reglamentację osłonowo-socjalną, nie towarzyszy temu jednak dość szybka prywatyzacja, reprywatyzacja i urynkowienie gospodarki - te oznaczałyby kres postkomunistycznej elity władzy. Bo ta istnieje tylko dzięki przedłużającej się reglamentacji

- przedsiębiorstwa państwowe mają ujemne bilanse, powodują straty budżetowe

- brak dostatecznie skrystalizowanej klasy przedsiębiorców, w tym skrystalizowanej klasy średniej - ogranicza to nasze szanse rzeczywistego partnerstwa w Unii i NATO

- opinia publiczna często nie sprzyja osiąganiu korzystnej kondycji polski przed szerszą integracją europejską - jest odzwierciedleniem typowych przedobywatelskich postaw i poglądów (mentalność homo sovieticus i postawa roszczeniowa)

- sukcesywnie zagospodarowywana jest powstała w PRL-u próżnia strukturalna, podmiotowość zaczyna ogarniać nie tylko same struktury pośrednie - z którymi wiązano ową próżnię - ale także makro i mikrostruktury. Sprzyja temu swoboda zrzeszeń oraz inne wolności - dzięki nim może kształtować się podmiotowość i obywatelskość

- nie ma jeszcze odpowiednio spójnej i silnej kompozycji czynników ładu transformacyjnego ani obywatelskiego

- krajowa inteligencja w okresie transformacji znikła, a specjalistów rzeczywiście wolnozawodowych brak

3.) Doświadczenia społeczeństw obywatelskich wskazują ewidentnie, iż istnieje ścisła zależność między wysoką efektywnością systemów gospodarczych, sfer wytwarzania i polityki konsumpcji, a wysoką stabilnością systemu politycznego. W latach 1982-1992 kraje kapitalistyczne odznaczają się najwyższą stabilnością polityczną. Szwajcaria i Japonia miały równocześnie najniższe wskaźniki inflacji, bezrobocia i ubóstwa. Kondycja krajów postsocjalistycznych jest zróżnicowana. Wraz z Węgrami i Czechami Polska miała szansę dojścia do struktur Unii najwcześniej z krajów postsocjalistycznych. Pod względem zaawansowania rozwoju rynków: towarów, pracy i kapitałowego już w 1991 roku kraj nasz był w czołówce. Jednak bez przełamania barier transformacji równopartnerskie uczestnictwo Polski we współczesnym procesie cywilizacyjnym może być bierne, zaprogramowane przez innych partnerów.

55. MASA, ELITA A SPOŁECZEŃSTWO.

MNIEJSZOŚĆ INDYWIDUALNA - zbiór jednostek o szczególnych kwalifikacjach, którzy chcą się wyróżnić i wyróżniają się różnymi cechami wyjątkowo cenionymi w różnych dziedzinach życia społecznego. Z tego zbioru indywiduów tworzą się elity (polityczne, intelektualne, władzy).

MASY - to duży zbiór ludzi niewspółdziałający bezpośrednio ze sobą, zbiór bezkształtny i nieustrukturalizowany, składa się z nieokreślonych wyraźnie ludzi, którzy unikają wszelkiej odrębności i oryginalności w sposobie życia, źle się czują gdy nie są tacy sami jak inni. To ludzie przeciętni, w ich mniemaniu bycie innym jest nieprzyzwoite więc masy skłonne są likwidować wszystko co „inne” i wyrasta ponad przeciętność.

MASY I ELITY - Zarówno masy jak i elity są komplementarnymi tworami życia społecznego, które nie tylko współistnieją ale również współokreślają się, warunkują wzajemnie, spełniając uzupełniające się funkcje w każdym systemie społecznym.

Wg Pareto to elity są czynnikiem kreatywnym i decydującym o rozwoju społeczeństwa. Wyodrębnił on bardzo dużo różnych elit, praktycznie w każdej sferze działalności ludzkiej, jednak uwaga badacza skupiła się na elicie władzy (grupie wpływowych osób zajmujących ważne pozycje w rządzie, gospodarce, wojsku).

Wg Miels`a elity są jedynym z wytworów podziałów pracy oraz postępującej specjalizacji, będącej następstwem nieustannego rozwoju.

Proponowany przez J.Ortegę y Gasseta podział społeczeństwa na „masy” i „indywidua” czy też zbiory „wybranych mniejszości” nie jest tożsamy ze znanymi w socjologii podziałami klasowymi lub warstwowymi.

Indywidua mogą postępować w każdej klasie lub warstwie danego społeczeństwa bez względu na miejsce zajmowane w hierarchii społecznej.

Nawet wśród uczonych czy arystokracji mogą występować ludzie, którzy ze względu na swoją pseudouczoność czy przeciętność należy zaliczyć do masy.

Przez długie lata słowo „masa” w obowiązującej oficjalnej ideologii, miało decydujące znaczenie w kształtowaniu życia społecznego.

Były więc „masy ludowe”, „masy pracujące”, „masy walczące” itp. w państwach socjalistycznych stały się jednym z magicznych słów w słowniku politycznym. Posługiwano się nimi zarówno w publicystyce jak i używali go uczeni starający się wyjaśnić czy też wytłumaczyć różne zjawiska i procesy społeczne zgodnie z założeniami materializmu historycznego.

Słowo „elita” było związane z określonymi koncepcjami niemarksistowskiej socjologii i nie było dobrze widziane, a tym samym i stosowane.

„Masy ludowe” określały klasy i warstwy ludzi pracujących oraz osoby różnych kategorii społecznych, uczestniczący w systemie produkcji danej formacji społeczno-ekonomicznej.

Uważano jednocześnie, że historia społeczeństw ludzkich, to przede wszystkim historia następujących po sobie sposobów produkcji, a zatem historia wytwórców dóbr materialnych, czyli właśnie „mas pracujących” jako podstawowej siły procesu produkcyjnego.

Przedstawiane rozumienie słowa „masa” nie jest identyczne z jego rozumieniem w socjologii. Tam termin „masa” określa duży zbiór ludzi niewspółdziałający bezpośrednio ze sobą, zbiór bezkształtny i nieustrukturalizowany, czy też jako „rozdzielny zbiór” - Tonnies.

Ponadto jest terminem wartościującym - krytyczna, pogardliwa ocena ludzi zaliczanych do tego zbioru.

Le Bon w swojej teorii tłumu głosił, że masy ludowe występują w postaci tłumów, są nosicielami niszczącej siły i dlatego uważał, że żaden kierunek polityczny opierający się na takiej sile nie jest w stanie stworzyć niczego pozytywnego.

Ortega y Gasset uważał, że każde społeczeństwo jest dynamiczną jednością dwóch przeciwstawnych sobie elementów:

- mniejszości

- mas.

MNIEJSZOŚĆ - zbiór jednostek o szczególnych kwalifikacjach, którzy chcą się wyróżnić i wyróżniają się różnymi cechami wyjątkowo cenionymi w różnych dziedzinach życia społecznego. Z tego zbioru indywiduów tworzą się elity (polityczne, intelektualne, władzy). Indywidua - zaliczani do tzw. prominentów.

MASA - składa się z nieokreślonych wyraźnie ludzi, którzy unikają wszelkiej odrębności i oryginalności w sposobie życia, źle się czują gdy nie są tacy sami jak inni. To ludzie przeciętni, w ich mniemaniu bycie innym jest nieprzyzwoite więc masy skłonne są likwidować wszystko co „inne” i wyrasta ponad przeciętność.

Tak właśnie postrzegane masy stały się istotną siłą we współczesnych społeczeństwa, stanowiąc jednocześnie ich zagrożenie. W tym ujęciu masy skłonne są do likwidacji wszystkiego co jest inne, co wyrasta ponad przeciętność, co wyróżnia się czymkolwiek i myśli inaczej niż owi „wszyscy”.

Ortega y Gasset w postępującej standaryzacji życia ludzi we współczesnych społeczeństwach, w niwelowaniu świadomości poszczególnych osób, klas a nawet całych kontynentów upatruje przyczyn dotychczasowego podziału społecznego i pojawienie się podziału na : masy i elity.

Jednakże równolegle z destruktywnym ukazywaniem mas, zdolnych do niszczenia dotychczasowych systemów społecznych, gospodarczych, politycznych itp. Pareto wykazał, iż czynnikiem kreatywnym i decydującym o rozwoju danego społeczeństwa są elity. Koncepcję tę skrytykowali przedstawiciele materializmu historycznego.

Z dyskryminacją słowa „elita” wiązało się także analogiczne traktowanie „elitaryzmu” jako koncepcji Wg której w każdym społeczeństwie szczególną i uprzywilejowaną pozycję powinny zajmować elity, a także pełnić kierownicze funkcje w poszczególnych dziedzinach oraz współtworzyć elitę władzy, następnie wyłaniać spośród siebie elitę rządzącą.

Elitaryzm jako koncepcja niewątpliwie przeciwstawna ideałom demokratycznym przeciwstawny jest egalitaryzmowi - jako koncepcję zgodną min. z podstawowymi wartościami humanistycznymi.

Elitaryzm jest zaprzeczeniem nie tylko egalitaryzmu - którego zwolennicy upatrują przesłanki sprawiedliwego ustroju społecznego w całkowitej równości między ludźmi pod względem gospodarczym, społecznym i politycznym - ale demokratyzmu postulującego ludowładztwo. Trudno nie dostrzec, że zarówno egalitaryzm jak i ludowładztwo należą wciąż raczej do sfery szlachetnych postulatów niż rzeczywistości.

W państwach socjalistycznych istniały przeróżne elity, kamuflowane pod różnymi kryptonimami typu: „kadry centralnego aktywu”, „aktyw kierowniczy”, „aktyw szczególnie zaangażowany” itp.

Dopiero w latach 80-tych w polskiej literaturze socjologicznej i politologicznej termin elita przestano traktować jako ideologicznie podejrzany. Pod wpływem niepowodzeń gospodarczych i politycznych pojawiły się wątpliwości czy rzeczywiście masy są decydującą siłą przeobrażeń społeczno-gospodarczych. Coraz częściej mówiono o potrzebie „stawiania na elity” dla przezwyciężenia zaistniałych kryzysów.

Wspomniany spór nie miał miejsca pomiędzy masami a elitami ale przede wszystkim między rozmaitymi elitami, z których jedne udawały, że nimi nie są głosząc w swojej ideologii tezę o decydującej roli mas odrzucając samo słowo elita.

Rodzące się w PRL-u elity schlebiały więc masom ponieważ były świadome faktu iż bez ich poparcia choćby milczącego, nie mogłyby się utrzymać przy władzy. Mimo przypisywania masom „decydującej roli w tworzeniu historii” nie dopuszczano ich wcale do decydującego głosu przy podejmowaniu ważnych decyzji. Decyzje te podejmowane były przez różne elity, niekiedy bardzo liczne i jakże bardzo wyalienowane ze społeczeństwa.

W przeciwieństwie do elit feudalnych czy kapitalistycznych wejście do elity socjalistycznej nie następowało na podstawie dziedziczenia tytułu rodowego, majątku czy też liczącego się kapitału, ale poprzez nomenklaturę, która swoiście nobilitowała danego człowieka. Utrzymywała się w tym systemie swoista „karuzela stanowisk” będąca próbą przezwyciężenia teorii krążenia elit do ich stabilizacji.

Eksponowana i władcza pozycja elity nie jest wcale zjawiskiem nowym ani u nas ani w innych społeczeństwach i nie ona przesądza o jego demokratycznym czy niedemokratycznym charakterze. Problem tkwi raczej w sposobie doboru elit oraz w społeczeństwie korzystnej rotacji elit.

Kontrowersje dotyczące znaczenia mas i elit sprowadzają się nie do kwestii władzy elit, która to kwestia została rozstrzygnięta w praktyce życia społecznego, lecz do tego, które z elit powinny sprawować władzę i w jaki sposób powinny w miarę swego zużycia moralnego zejść ze sceny dziejowej.

Istotnym problemem jest selekcja i rotacja rozmaitych elit wyróżnianych w danym społeczeństwie a w szczególności elity władzy. Zarówno przebieg doboru elit jak i ich odnowa świadczą o demokratycznym lub niedemokratycznym charakterze danego systemu społeczno-politycznego.

Historycznie biorąc - elity jako określone gremia przywódcze lub kierownicze - są jednym z wytworów podziałów pracy oraz postępującej specjalizacji będących następstwem nieustannego rozwoju. Biorąc pod uwagę społeczne realia stwierdzić należy, że to nie elity bywają zagrożeniem dla demokracji ale wynaturzone zasady ich tworzenia i funkcjonowania w poszczególnych społeczeństwach.

Zarówno masy jak i elity są komplementarnymi tworami życia społecznego, które nie tylko współistnieją ale również współokreślają się, warunkują wzajemnie, spełniając uzupełniające się funkcje w każdym systemie społecznym.

Elity są tworami o tyle koniecznymi o ile wynikają z postępujących stale podziałów pracy i jej specjalizacji, nie znaczy to jednak, że koniecznym następstwem tego faktu są oligarchie czyli rządy sprawowane przez małe grupy tworzące super-elity np. elity władzy dążą do utrwalenia posiadanej dominacji przez przedłużanie za wszelką cenę swojej pozycji we wspomnianej elicie i w społeczeństwie.

---