Nr 275

Biblioteka Narodowa

Seria I

KAZIMIERZ WIERZYŃSKI

Wybór poezji

Wybór, opracowanie tekstu, wstęp Kazimierz Dybciak

Komentarze Katarzyna Dybciak i Krzysztof Dybciak

Wrocław 1991

WSTĘP

- Wg Marii Dąbrowskiej, Dłuskiej, Romana Jakobsona i Tymona Terleckiego - Wierzyński osiągnął rangę czołowego poety polskiego XX w.

1. WIADOMOŚCI BIOGRAFICZNE

1. Rodzice:

- Andrzej Wirstlein urodzony w rodzinie osadników pochodzenia niemieckiego. Z zawodu kolejarz, pełniący funkcję zawiadowcy stacji w kilku miejscowościach wschodniej Galicji. Jego pierwsza żona nazywała się Opletal i pochodziła z osadniczej rodziny czeskiej.

- Felicja z Dunin-Wąsowiczów - druga żona Andrzeja Wirstleina.

2. Kazimierz Wierzyński:

- ur. 27 sierpnia 1894 r. w Drohobyczu - zm. 13 lutego 1969 r. w Londynie (czwartek).

- najmłodszy wśród rodzonych i przyrodnich sióstr i braci.

- w 1912 r. cała rodzina wystąpiła o zamianę nazwiska na Wierzyński:

- dawne nazwisko Kazimierza zostało użyte jeszcze przy maturze i zapisie na Uniwersytet Jagielloński w roku akademickim 1912/1913.

- w roku następnym na uniwersytecie wiedeńskim zapisany był już jako Wierzyński - i pod tym nazwiskiem debiutował wierszem Hej, kiedyż, kiedyż!… w drohobyckiej jednodniówce pt. 1863, której współredaktorem był jego brat Bronisław.

- wcześniej Kazimierz uczęszczał do szkół w Drohobyczu, Chyrowie i Stryju. W gimnazjum należał do tajnego kółka samokształceniowego, a potem do niepodległościowej organizacji Drużyny Sokole.

3. Czas I wojny światowej:

- wstąpił do Legionu Wschodniego - ochotniczej polskiej formacji wojskowej, dowodzonej przez Józefa Hallera, która została rozwiązana po kilku tygodniach za odmowę przysięgi na wierność Austro-Węgrom.

- Wierzyński został więc wcielony do armii austriackiej i skierowany na front.

- 7 lipca 1915 r. pod Kraśnikiem jego oddział został wzięty do niewoli i do stycznia 1918 r. poeta przebywał w obozie jeńców austriackich pochodzenia słowiańskiego w Riazaniu; poznał wówczas język i poezję rosyjską.

- uciekł z obozu i przedostał się do Kijowa, gdzie wstąpił do tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Latem 1918 opuścił stolicę Ukrainy i wczesną jesienią dotarł do Warszawy.

4. Dwudziestolecie międzywojenne:

• Kariera poetycka w Warszawie:

- W Kijowie opublikował kilka wierszy, ale prawdziwą karierę poetycką rozpoczął w Warszawie. Poznał tu Staffa, Lechonia i Tuwima, występował w kawiarni „Pod Picadorem”, drukował w „Pro Arte”.

- W r. 1919 debiutował zbiorem wierszy Wiosna i wino.

• Wojna 1920 r.:

- służył w wojsku pracując w Biurze Prasowym Naczelnego Dowództwa: redagował Bibliotekę Żołnierza Polskiego, w Równem „Ukraińskie Słowo”, potem w Kijowie „Dziennik Kijowski”.

- po wojnie zamieszkał w Warszawie, gdzie przez ok. 20 lat prowadził działalność literacką.

• Skamander - najbardziej wpływowa grupa poetycka 20-lecia międzywojennego.

- „wielka piątka” Skamandrytów: Wierzyński, Iwaszkiewicz, Lechoń, Słonimski, Tuwim.

- tygodniki Skamandra: „Wiadomości Literackie” i „Cyrulik Warszawski”; miesięcznik „Skamander”.

- pisarze ci nie stworzyli wspólnego programu literackiego, ale postulowali:

• związanie poezji ze współczesnością

• zerwanie z dydaktyką i patosem, tzw. poetykę codzienności

• wyrażanie bujności biologicznego życia (witalizm)

- wiele podróżował po kraju i świecie.

- w 1923 r. ożenił się z aktorką Bronisławą Kojałłowicz.

- 1926-1931 - redagował „Przegląd Sportowy”.

- 1931-1932 - redagował założony przez siebie tygodnik „Kultura”.

- w 1928 r. przyznano mu złoty medal na Konkursie Literackim IX Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie za tom poezji Laur olimpijski:

- nagroda ta przyniosła mu popularność na całym świecie - wiersze przetłumaczone zostały głównie na języki europejskie oraz na nowogrecki, jidysz, japoński i łaciński.

- w r. 1932 został teatralnym recenzentem „Gazety Polskiej”, co przyniosło wydany 6 lat potem zbiór recenzji pt. W garderobie duchów.

- debiut prozatorski: zbiór opowiadań Granice świata, wyd. w 1933 r.

- 1935 r. - otrzymał Złoty Wawrzyn PAL.

- 1936 r. - otrzymał Państwową Nagrodę Literacką za całokształt twórczości.

- w 1938 r. ożenił się ponownie z Haliną z Pfefferów (pierwsze małżeństwo rozpadło się po kilku latach).

W tymże roku wybrano go do Polskiej Akademii Literatury, na miejsce po zmarłym Bolesławie Leśmianie.

5. II wojna światowa:

- Wierzyński jako członek redakcji warszawskiej „Gazety Polskiej” został z całym jej zespołem ewakuowany do Lwowa, gdzie miano pismo nadal wydawać - okazało się to niemożliwe.

- Wierzyńscy 17 września wyemigrowali do Rumunii, potem przebywali we Francji, Portugalii, Brazylii, a od r. 1941 w Stanach Zjednoczonych.

- wiersze napisane w trakcie II wojny światowej wypełniły 5 zbiorów.

- Wierzyński publikował artykuły, wygłaszał odczyty, redagował od r. 1943 „Tygodnik Polski” wychodzący w Nowym Jorku.

- wydał broszurę o charakterze krytyczno-literackim Współczesna literatura polska na emigracji i tom opowiadań Pobojowisko w 1944 r., dotyczący kampanii wrześniowej widzianej z wielu perspektyw narracyjnych.

- Wierzyński objeżdżał polskie obozy wojskowe i pisał wiele tekstów o aktualnych wydarzeniach historycznych. Uzyskał wtedy wielką popularność wśród Polaków rozsianych po świecie, szczególnie wśród żołnierzy.

- od początku emigracji popadał w stany depresyjne (tęsknota za ojczyzną, śmierć rodziców i braci pozostałych w kraju, klęski narodowe jakie przyniosła wojna).

6. Lata powojenne:

- Wierzyński pisze biografię Chopina za namową Artura Rodzińskiego. Wierzyńscy przenieśli się w listopadzie 1947 r. na dwa lata do jego posiadłości w górach Berkshire, w stanie Massachusetts, koło miasteczka Stockbridge. Już wcześniej spędzali tam wakacje. Pobyt ten zaowocował Życiem Chopina i nową falą twórczości lirycznej.

- 1949 r. - ukazuje się Życie Chopina z przedmową Artura Rubinsteina, które przyniosło Wierzyńskiemu międzynarodowe uznanie i zostało przetłumaczone na wiele języków.

- 1951 r. - wydanie zbioru wierszy Korzec maku, inicjującego drugi, powojenny okres jego twórczości poetyckiej.

- w latach 50. i 60. ukazuje się 6 tomów liryków i 2 książki prozą:

• Cygańskim wozem. Miasta, ludzie, książki - zbiór esejów o charakterze autobiograficznym, traktujących o podróżach, dziełach literatury i plastyki oraz o ludziach, z którymi spotykał się Wierzyński.

• Moja prywatna Ameryka - wyd. w 1966, zawiera (na tle Ameryki) sylwetki twórców sztuki lub opisująca własne przeżycia autora.

- Walory artystyczne eseistyki Wierzyńskiego:

• wyczucie życia przyrody

• wrażliwość na urodę widzialnego świata

• spostrzegawczość przy charakterystyce postaci

• umiejętności komentowania dzieł sztuki

• język swobodny i precyzyjny, kiedy trzeba - różnorodny i bogaty (ulubionym rozmiarem są krótkie teksty, najwyżej kilkunastostronicowe)

- Wierzyński współpracuje z Radiem Wolna Europa (ogłasza tam m.in. pamiętnik, który będzie drukowany we fragmentach w wiele lat po jego śmierci).

- pisywał sporo listów, prowadząc długoletnią korespondencję z przyjaciółmi. W ostatnich latach życia próbował pisać powieść o losach polskich emigrantów z poprzednich fal uchodźstwa.

- często wyjeżdżał ze Stanów Zjednoczonych odwiedzając ulubione miejsca we Włoszech i Francji, zanurzał się w kulturalne, polityczne i towarzyskie życie polskiego Londynu. Odbył też podróż do Japonii, by wziąć udział w kongresie PEN-Clubu.

- w poł. lat 60. powraca na stałe do Europy: przeważnie miesiące letnie spędza w Londynie, a pozostałe we Włoszech. Odwiedza Grecję, bywa w Paryżu. Dochodzą do niego propozycje powrócenia do Polski.

- pod k. lat 60. pogarsza się stan jego zdrowia i rośnie tęsknota za Ojczyzną. Mając 75 lat, Wierzyński umiera w Londynie wieczorem, 13 lutego 1969 r. Stanowiło to wielkie zaskoczenie, gdyż tego samego dnia koło południa telefonował jeszcze do Biblioteki Polskiej w Londynie i ukończył pracę nad kolejnym tomem wierszy Sen mara.

2. OKRES MIĘDZYWOJENNY

Zabawa i poezja

- przełomowe znacznie wystąpienia Wierzyńskiego na tle tradycji, zamiast:

romantyczno-modernistycznego doloryzmu - ekstatyczna radość,

dydaktyzmu i refleksyjności - alogiczność i fantastyka,

służby społecznej i haseł użyteczności - zabawa i gra.

→ przewrót ten przejawił się najwyraźniej w konstrukcji podmiotu lirycznego:

- w pierwszych tomach Wierzyńskiego, podmiot mówiący zrezygnował z tradycyjnego koturnu i odrzucił szereg niezbędnych dotąd jakości: patos, uroczysty tok wypowiedzi uporządkowanej racjonalnie, tematy intersubiektywnie ważne.

- cechy „ja” lirycznego Wiosny i wina oraz Wróbli na dachu:

• 
  Obniżenie tonu emocjonalnego (ale nie intensywności!) autoironia, dystans wobec

• Obniżenie pozycji podmiotu siebie i swej działalności,

elementy groteskowego

przedstawiania własnej roli i zadań

- zaskakiwanie odbiorcy, wprowadzanie przedstawień niezwykłych, nie mających odpowiedników w świecie realnym, ale równocześnie pogodnych i pełnych humoru.

- podmiot liryczny jako: beztroski i radosny inscenizator oryginalnych widowisk, zdarzeń i gier; człowiek zabawy. Wyłączenie jego aktywności ze sfery społecznych konieczności i przymusów ekonomicznych powołuje do istnienia rzeczywistość sztuczną, poddaną nowym prawom (Filozofia, w. 1-4).

→ Funkcje motywu dziecięcości:

1. Próba powrotu do pierwotności, czystości, poszukiwanie spontaniczności i możliwie najpełniejszego zjednoczenia z naturą. → zbliżenie poezji Wierzyńskiego do witalizmu, a chwilami - panteizmu.

2. Udawanie dziecka to także rodzaj zabawy, stwarzanie nowego świata iluzji, granie kogoś tak dobrze, by maska wydała się widzowi bardziej rzeczywista niż rzeczywistość. Deformujące, często parodystyczne naśladowanie świata (tom Wróble na dachu, np. wiersze Pieśń wagabundy i Ballada).

→ poczucie spontanicznej swobody i nieograniczonych możliwości idzie chwilami w parze z usiłowaniami niszczycielskimi:

Pandora

- tendencje anarchistyczne

- podmiot liryczny wypowiada monolog - jest on ogarnięty demiurgicznym impetem, oszołomiony poczuciem własnej wszechmocy. Jest to ktoś, kto utracił realny kontakt ze światem potocznego doświadczenia.

- zakłócenie odbioru normalnych sygnałów otaczającej rzeczywistości i narzucenie świadomości upajających wizji.

→ zanik indywiduum, rozpłynięcie się osobowości w żywiole życia, zjednoczenie się z biologicznym życiem.

→ związek transu i naśladowania:

- naśladowanie energetyczno-kreacyjnej działalności przyrody

- naśladowanie spontanicznego zachowania dziecka, czasem demiurga

↓

Grzmi

- pierwiastek zabawy osiąga tu swój punkt skrajny

- irracjonalna żywiołowość

- por. z szamanizmem

→ zawiązanie wspólnoty poprzez zabawę:

- zaproszenie do radosnej gry

- zob. Jestem jak gdyby muzyka i Inwokacja.

- Śpiew dionizyjski zamiast rozpasania akcentuje w zabawie uczucia braterstwa i pojednania.

→ Wierzyński śladem modernistów, wkracza na romantyczne tropy:

- przyroda jako byt cudowny, twór przypominający dzieło artysty, a co więcej - naśladującym działania artystyczne.

- spirytualizacja kosmosu: Msza (w. 1-2), Boże Ciało, Słucham i patrzę, Tak czy inaczej.

- kreowanie natury na dzieło artystyczne: Na polach (w. 5-7), Wśród krzaków leżę (w. 3-4), Śpiew dionizyjski (w. 23-24).

→ mechanizmy zabawy pojawiają się na wszystkich poziomach pierwszych tekstów poetyckich Wierzyńskiego, choć nie wszędzie z jednakową częstotliwością.

→ świat kreowany podporządkowany jest jedynie regułom gry, wewnątrztekstowe stosunki osobowe naśladują zasady interakcji w grupie zabawowej.

→ charakterystycznym zjawiskiem jest o wiele częstsze niż w liryce modernizmu występowanie drugiej osoby, do której adresowany jest monolog. Zakorzenienie lirycznych monologów w wyraźnie przedstawionej sytuacji, motywującej ich ekstatyczność, odróżnia wczesne wiersze Wierzyńskiego od abstrakcyjnych monologów młodopolskich.

→ język:

- opozycje słowne nie spotykane w mowie potocznej.

- przekształcenie konstrukcji idiomatycznych („…wciąż śpiewają me łabędzie”).

- zaskakujący dobór rymów, gry słowne, kojarzenie wyrazów na zasadzie podobieństwa dźwiękowego („boska - w bohomazie”, „ widok z wiaduktu […] od Alp do Timbuktu” itp.).

- elementy zabawy w płaszczyźnie stylistycznej są rzadsze niż te występujące w treści.

- Wierzyński respektuje normy językowe, w jego wypowiedziach panuje ład, jednostki stylistyczne są podporządkowane celowi nadrzędnemu - konstrukcji niezwykłego świata ludycznego.

→ tworzenie rzeczywistości oszałamiającej zabawy poprzez:

- chaotyczny monolog (Grzmi) ważna funkcja wykrzyknień (eksklamacji)

- monolog swobodnie improwizowany (Heroica)

- eksponowanie wszechmocy podmiotu lirycznego lub autoironiczny stosunek do jego wypowiedzi

- dobór błahych tematów, humorystyczne i uniezwyklające traktowanie motywów oraz kombinowanie ich w fantastyczne całości.

→ cel Wierzyńskiego: maksymalnie dobitne wyartykułowanie w poezji postawy i światopoglądu ludycznego. Autonomiczność poezji rozpoznawalna była na poziomie całego tekstu, a nie słowa czy zadania.

→ tradycyjna wersyfikacja:

- powtarzalność identycznych zespołów sylabicznych i akcentowych swą halucynacyjną rytmiką współbrzmi z tematyką witalistycznego upojenia.

- warstwa foniczna wzmaga działanie warstwy obrazowej, przywołuje stany radosne i podniecające.

- w tomie Wiosna i wino nagromadzenie średnich i wysokich samogłosek oraz spółgłosek miękkich tworzy jasne i pogodne tło brzmieniowe.

→ Wiosna i wino oraz Wróble na dachu (w nieco mniejszym stopniu) tworzą nie znany wcześniej w polskiej literaturze wzór poezji ludycznej.

→ w pierwszych tomach poezji Wierzyńskiego znalazły wyraz takie tłumione wartości duchowe społeczeństwa polskiego u progu niepodległości jak potrzeba gry i zabawy:

- zabawa istniej poza kategoriami prawdy i fałszu, dobra i złą, oderwana jest od procesów ekonomicznych, niczego nie produkuje, nie służy żadnym zewnętrznym celom.

- Polacy w czasie niewoli wszystkie wysiłki kierowało do walki o odzyskanie normalnego życia narodowego. Gra i zabawa stawały się czymś wstydliwym i mało wartościowym w naszej XIX-wiecznej tradycji.

- W pierwszych zbiorach wierszy Wierzyńskiego nie pojawiają się słowa, dotąd tak eksploatowane i uświęcone, jak: „Polska”, „ojczyzna”, „naród”, „obowiązek”, „praca” - a słowa takie jak: „walka”, „czyn”, „braterstwo” należą do rzeczywistości gry i zabawy!

→ W następnych zbiorach Wierzyński odszedł od poezji ludycznej:

- przyciszona tonacja emocjonalna w tomach Wielka Niedźwiedzica (1923) i Pamiętnik miłości (1925): tony melancholijne, poważne, smutne. Nie mieszczą się one w modelu poezji gry i zabawy (zarówno pod względem tematyki, języka, jak i znaczenia światopoglądowego).

- część utworów z Wielkiej Niedźwiedzicy napisał jeszcze w czasie I wojny światowej, w latach poprzedzających pracę nad Wiosną i winem.

- Laur olimpijski:

~kontynuuje wątki strukturalne i filozoficzne wczesnego pisarstwa Wierzyńskiego.

~15 wierszy o tematyce sportowej - Wierzyński uzyskał za nie złoty medal na Konkursie Literackim IX Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie w 1928 r.

~opiewa zwycięzców i sławnych mistrzów sportu lat 20.

~przeniesienie akcentu z rywalizacji, pokonywania współzawodnika, na pokonywanie przeszkód i osiągnięcie celów.

~ opiewanie przekraczania możliwości własnego organizmu, pokonywania praw rządzących czasem i przestrzenią.

~zachwyt nad pięknem człowieczego wysiłku i ruchu, zmierzającego do przekroczenia wymierzonych mu granic - porównania do zjawisk przyrody (czasem techniki).

~ewolucja modelu poezji ludycznej: miejsce żywiołowej, nieco bezładnej zabawy zajmuje zorganizowana gra, wymagająca od uczestnika samodyscypliny i wielkiego wysiłku.

~bohater wiersza zostaje bardziej zindywidualizowany: Nurmi, Karol Hoff, Zamorra, Paddock…

~klasycyzujące przesłanie światopoglądowe wcielone w kształty wersyfikacyjne najbardziej klasyczne w naszej poezji (kilka odmian tzw. polskiego heksametru).

Podróże w czasie i przestrzeni

→ kolejny tom to Rozmowa z puszczą.

→ następny - Pieśni fanatyczne (1929) - poświęcony jest miastu.

- wizja miasta ukazana w 7 dużych utworach, była nową propozycją artystyczną, mimo wkomponowania pewnych wątków przejętych z twórczości awangard początków II Rzeczypospolitej.

- wielkomiejska fascynacja Wierzyńskiego była odmienna od przedstawień jego poprzedników. Różnił się od:

• futurystów - pesymistyczną oceną nowoczesnej cywilizacji, ukazywaniem jej dehumanizujących procesów oraz ciemną tonacją emocjonalną.

• Awangardy Krakowskiej - emocjonalizmem, rozluźnieniem rygorów kompozycyjnych, eksplorowaniem sfer podświadomości, większą irracjonalnością obrazowania i bardziej krytyczną postawą wobec nowoczesnego człowieka i społeczeństwa.

• ekspresjonistów - jest bardziej realistyczny i zafascynowany estetycznymi walorami brzydoty industrialno-urbanistycznej rzeczywistości.

- najbliższy jest jednak ekspresjonizmowi. Cechy wspólne:

• upodobanie do wiersza wolnego

• formy hymniczne

• szeregowanie fantastycznych obrazów o ogromnej - często kosmicznej - skali

• nieco katastroficzna wizja świata

• ton profetyczny (pojawia się niekiedy)

- wszechstronne i intensywne przedstawienie kontrastu między naturalistyczno-trupim życiem realnym mieszkańca metropolii współczesnej a jego kolorową sferą wyobraźni i snów.

- bohaterowie Pieśni fanatycznych to najnieszczęśliwsi członkowie wielkomiejskiej społeczności, zamieszkujący sutereny i poddasza; rytm życia poddany nieznośnej monotonii, daremne szarpanie się, samotność w obcym tłumie.

- miasto prezentowane jest w zszarzałej kolorystyce, z nieustannym podkreśleniem jego starości, bylejakości i obrzydliwości:

~ obiekty, na których skupiona zostaje uwaga, są konsekwentnie odrażające i ponure: szubienica, kostnica, kikut, mury , loch, pajęczyna, „zgniecione płuca”, ekskrementy itd.

~ grobowo-turpistyczna charakterystyka niekiedy przybiera wymiary kosmiczne (Pieśń o szarości życia, w. 73-76)

Pieśń o szarości życia

- autoprezentacja bohatera:

~ akcentowanie swojej „nieludzkości”.

~ rozbudowane porównania, zbliżające człowieka do przyrody - ten mechanizm naturalizacji pozbawia go cech ludzkich!

~ „martwe życie” bohatera na tle martwych (zazwyczaj) przedmiotów, które są animizowane.

~ człowiek urzeczowiony, wyobcowany z procesów życiowych, znajdujący się w zaawansowanym stadium depersonalizacji.

- W Pieśni o nocach przespanych Wierzyński rozszerza ogląd o światy wewnętrzne jednostki. Uniknął dzięki temu jednostronnego przerysowania i przekazał bardziej prawdziwą relację o życiu na śmietniku cywilizacji.

- smutnemu i podszytemu nicością istnieniu historycznemu przeciwstawia się bogaty, ciekawy świat wyobraźni i podświadomości.

→ w sytuacjach makabrycznych człowiek potrafi się bawić, w czasach klęski przywoływać nadzieję, a w ostatniej nędzy zbudować oswojoną, bliską i spełniającą jego potrzeby prywatną rzeczywistość, co potwierdzają spostrzeżenia wielu nurtów XX-wiecznych psychologii.

- bohater Pieśni fanatycznych jest osobnikiem, który nie mogąc zmienić układów materialnych, przebudowuje swoją przestrzeń percepcyjną. Wytrwałą pracą świadomości przemienia ulicę w wąwóz, miasto - w potok kamieni, prześcieradło - w palącą się blachę. Zmienia się także obraz podmiotu monologów i sytuacja w jakiej się znajduje.

- ten nowy świat halucynacji nie jest radosny, rzadko przynosi arkadyjskie obrazy, ale zaspokaja pragnienie ruchu, potęgi, zaskoczenia nowością (Film, w. 43-47)

- wyobrażenia i sny pełnią funkcję kompensacyjną. Obrazy kompensacyjne skupiają się wokół 3 centrów:

1. erotyka - bezkonfliktowa, pogodna i zmysłowa (opis snu w Pieśni o nocach przespanych).

2. podróże - do egzotycznych krajów, w głąb czasu lub przyszłość, pokazywaną w perspektywie katastroficznej.

3. przygoda - niebezpieczna i emocjonująca gra.

→ W Pieśniach fanatycznych chyba po raz pierwszy w naszej poezji pojawia się fascynacja brzydotą naszej cywilizacji, połączona z prekursorskim wobec twórczości Mirona Białoszewskiego fantastycznieniem codzienności i poetycką nobilitacją najzwyklejszych zachowań, często wręcz społecznych czy biologicznych odruchów.

- poetyzacja banalnej egzystencji mieszkańców dzielnic nędzy nie zmienia ogólnej, pesymistycznej wymowy zbioru pieśni.

- Wierzyński nie relatywizuje prawdy o świecie współczesnym, ale zestawia dwa poziomy: obiektywną sytuację historyczną i subiektywną wizję uczestników. Tworzy to dramatycznie konfliktowy układ. Żadna z postaw: ani społeczna, ani indywidualna nie może rościć sobie praw do odkrywania prawdy, dopiero ich podwójny ogląd daje obraz prawdziwy.

- często subiektywne wizje są bardziej potworne niż obiektywna narracja: ich celem jest intensyfikacja i kinetyzacja, inscenizowanie gier niezwykłych i podniecających.

→ W 1933 r. ukazał się Gorzki urodzaj, najobszerniejszy i najróżnorodniejszy z międzywojennych tomów Wierzyńskiego.

- wszechstronność tematyki, stylistyki i refleksji.

- może głównym elementem Gorzkiego urodzaju jest motyw podróży (wiele tekstów to relacje z wędrówek po świecie i Polsce).

- pojawiają się wiersze opisujące zmysłowe piękno przyrody (oddanie niezwykłości życia natury bez zabiegów tradycyjnie poetyzujących i „ucudowaniania”).

- znajduje się tu kilka mistrzowsko napisanych tekstów o Kalifornii i innych stanach zachodniej części Stanów Zjednoczonych.

- pojawia się tu motyw nieodwołalnej utraty kraju lat dziecinnych.

- kontynuacja wątku wizji cywilizacyjnej: podróż do Ameryki przynosi poematy New York oraz Miasta i ludzie - ambiwalentne, łączące fascynację wielkością cywilizacji technicznej z katastroficznymi przeczuciami.

• Gorączkowe życie wielkomiejskie, prące naprzód, ale słabo zakorzenione w kulturze, okazać może w każdej chwili swą iluzoryczność (New York)

• Poematy te, pisane są wierszem przełamującym tradycyjne formy wersyfikacyjne, operują też miejscami niezwykle śmiałą metaforyką.

Zakochana w lotniku

- w wierszu tym dookolne obiekty zostają odniesione do podmiotu postrzegającego („On niebo strąca w dół pionowe”). Obserwator staje się sprawcą niezwykłych zdarzeń: „ja tu stoję i patrzę/ I trzymam go w górze, / W niebie, / W lazurze / Oczami” (w. 25-29).

→ formotwórcza sprawność autora:

- wg Karola Wiktora Zawodzińskiego, Gorzki urodzaj to tom będący przejawem klasycyzmu. Posługuje się tradycyjnymi metrami - najczęściej 13-zgłoskowcem, 11-zgłoskowcem, 9-zgłoskowcem jambicznym i trójakcentowym 8-zgłoskowcem.

- ale! Nie sposób przystać na w/w klasyczną interpretację, gdyż zbyt silny nurt stanowią w tomie utwory wizyjno-katastroficzne, pisane techniką podobną do awangardowej.

→ W dotychczasowych książkach poetyckich Wierzyński rzadko zwracał się ku historii (rozumianej tu jako przemiany wielkich struktur społecznych). Jeśli pojawiały się przedstawienia elementów systemów społecznych, to na ogół bez szczegółowej lokalizacji czasowej. Pierwszą książką, której akcja rozgrywała się w dokładnie określonym fragmencie historii, był zbiór opowiadań z 1933 r. pt. Granice świata.

- fabuła opowiadań zestawia wydarzenia z okresu I wojny światowej.

- od r. 1933 zainteresowania poetyckie Wierzyńskiego przesunęły się w stronę historii.

→ Wolość tragiczna wydana w 1936 r. - to tom wierszy, który stanowi całość nie tylko dzięki jednolitości poetyki i postawy autora, ale też dzięki konstrukcji i tożsamości bohatera wszystkich zgromadzonych tu utworów, którym jest Józef Piłsudski.

- dzieje Polski od powstania styczniowego do r. 1935.

- jest to historia walki wielkiej jednostki z przeciętnością i biernością społeczeństwa. Najpierw: proces kształtowania się w indywidualnej biografii wielkiej idei odzyskania niepodległości i niezmożonej woli dążenia do tego celu, potem - narzucenie tej wizji najbardziej energicznym i śmiałym grupom polskiej społeczności, a wreszcie - gdy nadeszła sprzyjająca konfiguracja polityczna - decyzja walki zbrojnej o wolność.

- po odzyskaniu wolności bohater Wolności tragicznej całą energię polityczną rzucił na szalę walki o wytworzenie woli wielkości. Jedyną drogą rozwoju dla Polski może być droga wielkości. Albo istnienie w pełni autonomiczne, oparte na realnej sile, albo utrata samodzielności i ograniczenie wolności. → tylko taka koncepcja może być realistyczna, więc autor nazywa bohatera Wielkim Realistą.

- działania mitotwórcze względem głównej postaci.

- walka woli wielkości z inercją i samozadowoleniem społeczeństwa ma często charakter gwałtowny i patetyczny, a nawet - bezlitosny.

- metaforyka wojenna zostaje uwznioślona i przeniesiona w rejony zmagań duchowych przez zestawienie z metaforyką mitologiczną i religijną. Nadaje bohaterowi wierszy rangę proroka czy natchnionego przywódcy.

- Wierzyński usiłował stworzyć w Wolności tragicznej wzór osobowy człowieka czynu historycznego, łączącego idealizm z realizmem, etykę ze skutecznością historyczną, samodoskonalenie z równie zaciekłą pracą nad metodą realizowania wartości w życiu politycznym. Taki ideał osobowy przeciwstawiał XIX-wiecznemu moralizmowi i indywidualizmowi.

- przedmiotem krytyki w tym tomie jest polski sentymentalizm:

• Ośmiesza rzewność polskiej psychiki, jej pasywizm kryjący lęk przed czynem (Wierzyński w idzie tu w ślad za Brzozowskim).

• Szydercze sportretowanie kraju kolorowych, wzruszających obrazków i czułych westchnień w Ojczyźnie chochołów.

- Wierzyński kontynuuje w Wolności tragicznej tradycje pisarzy modernistycznych - Wyspiańskiego, Brzozowskiego, Żeromskiego, ale też przynajmniej w równym stopniu nawiązuje do tradycji polskiego romantyzmu.

- romantyczny rodowód:

• Sytuacja konfliktu bohatera dziejowego z narodem.

• Rola poety, który jest rzecznikiem istotnych interesów narodowych, bardem wielkich czynów i wielkich jednostek wyprzedzających przeciętny tłum:

- działa poprzez słowo i wierzy, że ma ono moc sprawczą.

- monolog liryczny staje się więc bardziej uroczysty, bo przekazuje informacje największej wagi.

- pomiędzy podmiotem mówiącym a odbiorcami wytwarza się pewien dystans spowodowany sytuacją konfliktową.

- stylistyka utworów:

~ chwyty retoryczne

~ obiektywizacja przedstawień, a nawet pewna teatralizacja świata przedstawionego (m.in. to, że bohater cyklu, naśladując gesty wielkich postaci historycznych i inscenizując dramatyczne sytuacje, posługuje się rekwizytami tradycji, mającymi siłę oddziaływania).

→ Wolność tragiczna i następny tom pt. Kurhany trafiły na dogodną dla nich sytuację odbioru w trudnych momentach historycznych, kiedy dziejące się wydarzenia współbrzmiały z artystycznymi działaniami kreującymi mit, kiedy pojawiła się potrzeba historiozoficznej refleksji, zdecydowanych ocen i obrony zagrożonych wartości.

→ Kurhany - ostatni z wydanych przed wojną tomów wierszy Wierzyńskiego.

- następuje w nim przekazanie misji przywódczej wielkiej sztuce.

- bohaterami są artyści, a wielką przemianę psychiki narodowej dokonują arcydzieła sztuki (Szekspir, Wyspiański, Chopin i Mickiewicz).

- artykułowanie związków przeszłości kultury narodu z jego teraźniejszym życiem oraz konieczności świadomej kontynuacji tradycji.

- Kurhany składają się z 8 dużych utworów, właściwie poematów, o harmonijnej budowie:

~ ich wielogłosowość i wieloznaczność, tajemnicza wizyjność, rozbudowana muzyczność, bliskie są wizyjnej i katastroficznej poezji pisarzy Drugiej Awangardy.

→ Przed wybuchem II wojny światowej opublikował Wierzyński jeszcze kilka wierszy naznaczonych wyraźnie piętnem zbliżającej się wojny. 27 sierpnia 1939 r. napisał Wstążkę z „Warszawianki”, która ukazała się w dniu wybuchu wojny w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” i niemal równocześnie w ostatnim numerze „Wiadomości Literackich” na osobnej wkładce.

→ Patriotyczne wiersze z przełomu sierpnia i września 1939 r. kończą międzywojenny i krajowy okres pisarskiej działalności Kazimierza Wierzyńskiego.

3. DRUGA WIELKA WOJNA

→ Poezja okresu II wojny światowej stanowi rozległy i najmniej zbadany blok twórczości Wierzyńskiego. 5 zbiorów wierszy - o dużej rozmaitości tematów, nastrojów i form - pisanych w trudnych okolicznościach życiowych podczas wygnańczych wędrówek w Europie, a potem w obu Amerykach.

→ w zbiorach tych często pojawia się stereotypizacja przedstawień, zbytni tradycjonalizm formalny i przerysowania emocjonalne.

→ Współczesna literatura polska na emigracji - broszura, w której Wierzyński dał wyraz zmiany artystycznych nastawień. W trakcie wojny zmieniły się zadania stawiane piśmiennictwu, co poeta jasno sobie uświadomił.

→ wiersze Wierzyńskiego w trakcie wojennej emigracji:

- większość z nich ma podmiot zbiorowy - wyraz uczuć powszechnie odczuwanych.

- były lirycznym komentarzem do wydarzeń przeżywanych przez Polaków.

- ich najczęstsze tematy: zachęta do walki, opłakiwanie strat, wspominanie szczęśliwej przeszłości, potępianie zbrodni.

Via Apia

- wiersz, gdzie polski żołnierz bije się o ocalenie ludzkiego wymiaru historii, broni całego dziedzictwa europejskiego.

→ Ziemia-Wilczyca - pierwszy tom poetycki opublikowany na uchodźctwie.

- nawiązania do czasu Wielkiej Emigracji (postacie pielgrzymów, romantyczne motywy, francuskie tło wydarzeń).

→ Narasta tęsknota za Ojczyną. W Róży wiatrów jest główną siłą emocjonalną. Tomy wierszy drukowane pod koniec wojny, pełne są mrocznych tonów wyrażających nastroje bliskie rozpaczy.

→ Poeta szuka ocalenia sensu istnienia na różnych drogach - m.in.:

• na drodze religijnej:

- Bóg - adresatem skarg współczesnego Hioba polskiego. Poszukuje on i rozmawia z Bogiem rozumiejącym jego cierpienie - rodzi się wspólnota krzyża.

- istnieje wspólny wróg człowieka i Boga (Z Izajasza, w. 35-36).

- podmiot kilku wierszy zdaje sobie sprawę, że żądania sprawiedliwości i liczne prośby o pomoc w ziemskich sprawach w jakiś sposób ograniczają wszechmoc Bożą i redukują transcendentną inność Boga.

- zmiana hierarchii i znaczeń: życie przypomina śmierć, a śmierć staje się czymś upragnionym.

- Bóg w liryce wojennej Wierzyńskiego jest nie tylko solidarnym towarzyszem człowieka, ale także czasem staje się znakiem nadziei wskazującym ukryty sens bolesnych wydarzeń.

- Bóg = Stwórca natury. Wiersz Ewangelia jest niemal modlitewną pochwałą „ziemi samej w sobie”, znalezieniem oparcia dla człowieka.

• Słowo i sztuka (więc i poezja) - źródłem nadziei:

- bytowanie historyczne społeczności można pojmować w kategoriach trwałego tekstu (Palimpsest).

- Do poetów - wiersz otwierający tom Krzyże i miecze; Bóg - gwarantem znaczenia pracy poetyckiej.

→ Symbolika tytułów dwu najważniejszych tomów wojennych Wierzyńskiego:

• Ziemia-Wilczyca:

- nawiązanie do rzeźby pochodzącej z czasów etruskich, przedstawiającej wilczycę karmiącą Romulusa i Remusa.

- połączenie obu słów miało za cel wskazać na to, iż ziemia jest żywicielką, ratującą przed zagładą tych, którzy stworzą coś cennego i trwałego (jak w/w stworzyli Rzym).

- jeden z głównych pierwiastków światopoglądu Wierzyńskiego: ziemia nie jest bytem obcym dla ludzi, zamkniętą i niedostępną im martwą materią; przeciwnie, traktowana bywa jako niewyczerpane źródło sił żywotnych i zostaje wyposażona w pozytywne jakości moralne: współczucie, solidarność z losem człowieczym, wielkoduszną życzliwość.

• Krzyże i miecze:

- perspektywa ocalenia - kultura i przechowywane w niej wartości.

- tytuł nasuwa skojarzenia z krucjatami (XI-XII w.).

- zestawienie „krzyży” i „mieczy”, które wskazuje na ideowy i moralny sens walki, której zadaniem jest obrona fundamentalnych wartości, a przede wszystkim odzyskanie wolności przez ujarzmione narody.

- nieszczęścia Polski uzyskują dzięki temu uniwersalny wydźwięk, a końcowe rozstrzygnięcia wojenne stają się powszechnym dramatem .

→ Wiersze skonstruowane na podobieństwo ody:

- tytuły: Na zajęcie Warszawy przez Rosjan, Na dzień zwycięstwa, Na proces moskiewski.

- treść tych tekstów jest zaprzeczeniem charakterystycznych cech ody. Tradycyjna oda opiewała wybitne postacie czy instytucje, a te informują o „urodzaju kanalii” i ludziach porównanych do „skrzętnej hieny”; oda chwaliła wzniosłe idee, w tych wierszach wspomina się o cynizmie i brutalnej przemocy.

- zamiast pochwalno-dziękczynnego charakteru tradycyjnego peanu - stworzenie negatywnych ód, swego rodzaju antydytyrambów: demaskatorskich, pełnych gniewu lub obrzydzenia.

→ nawiązania do gatunków mocno osadzonych w tradycji śródziemnomorskiej i ze swej istoty nacechowanych walorami estetycznymi, religijnymi, moralnymi i filozoficznymi:

• modlitwy: Modlitwa za zmarłych w Warszawie, Panie zastępów, Msza żałobna w katedrze nowojorskiej

• formy litanijne: Litania ziemi lwowskiej, Do moich zmarłych

• parafrazy psalmów: Z księgi psalmów, Z Izajasza, Boże rozpaczy

• suplikacje

• hymny religijne

• regularne ody: Do Finlandii, Do poetów

• klechdy

• przypowieści

• naśladowania Ewangelii

- użycie w/w form poruszało pamięć kulturową odbiorcy i jego emocje, czasem stanowiło efektowne skontrastowane tło dla nowatorskich przekształceń.

→ Wierzyński nie należał do odkrywców nowych koncepcji języka poetyckiego:

- nowatorskie dokonania zawdzięczamy twórcom młodego pokolenia: Baczyńskiemu, Gajcemu, Różewiczowi, Miłoszowi.

- tradycjonalizm Wierzyńskiego miał swoje światopoglądowe uzasadnienie. Najważniejszą sprawą, stojącą przed całą kulturą euroamerykańską, było utrzymanie ciągłości cywilizowanego życia, zagrożonego przez totalitaryzm. Wierzyński skierował główny wysiłek na zbudowanie „Wiecznego Teraz” polskości.

→ Wierzyński we zjawiskach współczesnej mu historii dostrzegał powtarzalność wydarzeń i próbował je ułożyć w cykl walka - klęska - odrodzenie:

- w wierszach: sceny dawnych powstań i zesłań, XIX-wieczna sztuka polska utrwalająca godne pamięci fakty, podtrzymująca świadomość narodową i czynny opór.

- poczucie braterstwa, ponadpokoleniowa wspólnota.

- budowanie narodowego sacrum na wartościach absolutnych.

→ mało twórcze naśladowanie romantycznych wzorów:

- Polska pojmowana jako ofiara podłości świata, czasem mesjanistyczne porównanie ojczystych losów do krzyża.

- przeciwstawienie niewinnej Polski złemu światu.

- sentymentalny koloryzm - zapatrzenie się we własne cierpienia.

- waloryzacja przegranej, ponieważ przegrywają ci, co postępują szlachetnie.

- prawda dziejowa, z której można czerpać pocieszenie.

→ liryki zdystansowane i operujące wieloma tonacjami, zaprawione ironią. Osądzające współczesny świat nie tylko patetycznie, ale i humorystycznie, satyrycznie: Polsko, którą przezwano (w. 21-24), Do sumienia świata (w. 43-48).

→ wiersze osobiste w wojennych tomikach:

- W Ziemi-Wilczycy - liryki dokumentujące doświadczenia uchodźcy obserwującego bieżące wypadki i tęskniącego do kraju.

- W Róży wiatrów - teksty poetyckie, których tytuły są śladami wygnańczych wędrówek poety: Pożegnanie Francji, Noc w Pirenejach, Jesień w Lizbonie, Wspomnienie z Madery, Na statku, Wiersz o Rio de Janeiro, List z Pensylwanii, Wieczór nowojorski.

- W Krzyżach i mieczach - świadectwa obcowania z przyrodą (Poranki nagłe, Tego mi trzeba), wewnętrznych rozterek (List, Księżyc), miłości (Wiersz miłosny, Szum).

→ dwa dygresyjne poematy z lat 1944-1945: Ballada o Churchillu i Podzwonne za kaprala Szczapę.

- ówczesne czasy nie stwarzały sprzyjającej sytuacji odbioru tych tekstów, pokazały się więc nieliczne wypowiedzi krytyczne w uchodźczych pismach, a niemożność (wtedy i później) dotarcia utworów do czytelnika krajowego spowodowała nieobecność ich w zbiorowej świadomości.

- stylowo zróżnicowane, wielogłosowe:

- przełamują tradycjonalizm patriotycznych konwencji, panujących w innych zbiorach Wierzyńskiego (wojennych i ostatnich sprzed 1939 r.).

- w obu utworach podmiot mówiący zmienia swoją pozycję (zmierzająca do obiektywizmu relacja o militarnych wydarzeniach, ironiczne komentarze, satyryczne wspomnienia, egzystencjalne rozważania, bezpośrednie zwroty do czołowych polityków).

- w Podzwonnym wprowadza autor drugi podmiot wypowiedzi (umierającego bohatera, zapisującego coś w rodzaju testamentu).

- w Balladzie o Churchillu efekt wielogłosowości uzyskany został dzięki wyrazistości adresata.

- rozmaitość wersyfikacyjna odpowiednikiem różnych perspektyw oglądu i oceny rzeczywistości:

• w Podzwonnym - 9-zgłoskowiec w partiach ironiczno-polemicznych (dużo zdań pytających i wykrzyknikowych, częste wyliczenia i inwektywy - dlatego przeważają tu krótkie konstrukcje składniowe); 13-zgłoskowiec we fragmentach opisowych oraz rozmyślaniach o tematyce egzystencjalnej.

• w Balladzie - jeszcze większa różnorodność (4 typy wiersza, od 7-zgłoskowych po wersy 17-zgłoskowe).

- w poematach pojawiają się czasami akcenty wzniosłości, lecz przeważają tonacje: intymna, satyryczna, epicka. Następuje w nich obniżenie tonu, pojawiają się liczne kolokwializmy.

- w Podzwonnym za kaprala Szczapę:

- główna postać, mimo iż jest nią umierający, na ogół jest traktowana poufale i humorystycznie; to przecież „pusty sowizdrzał”, a nawet „ladaco” i najczęściej porównywany jest ze Szwejkiem. Czeski (anty)bohater pojawia się nieprzypadkowo, gdyż uczynił go autor jednym z popularniejszych modeli zachowań.

- najnowsze dzieje polskie rozgrywają się w przestrzeni między symbolicznie traktowanymi postaciami Szwejka i Don Kichota. Dlatego są splotem bohaterstwa i groteski, nieszczęść i farsy.

- deheroizujące odwołania do przeszłości ukazują śmieszną zarozumiałość głównych aktorów wydarzeń i tragikomiczną nieznajomość własnego położenia w procesie historycznym.

- pozapolski świat surowo osądzony - już bez patosu - częściej poprzez ośmieszenie.

- wspomnienia pól bitew armii polskiej na obczyźnie i scen z powstańczej przeszłości, opisy okupacji zostały sfunkcjonalizowane - stały się argumentem w dyskusji z brytyjskim premierem (retoryczne wykorzystanie geografii).

- przeciwstawienie krzykliwie zakłamanej i zmiennej rzeczywistości historycznej - spokojnej i potężnej naturze, trwałej i odnawialnej (obrazy chmielnego Wołynia, nadwiślańskich równin, wieczoru). Równocześnie prowadzone są kontrapunktowe rozważania o niemożności osiągnięcia arkadii.

→ główne motywy przedwojennych wypowiedzi Wierzyńskiego - gra, walka, podróż, ziemia, dzieje - uzyskują całkiem nowe sensy w wierszach pisanych na wojennym wygnaniu. Motyw walki:

• w Laurze olimpijskim:

- radosne zmaganie, regulowane przez sportowe zasady.

- wygrywał ten, kto rzeczywiście był najlepszy, gdyż w sporcie stwarza się równe szanse zawodnikom.

- wszyscy zawodnicy wynoszą z niej osobistą korzyść, bo nabycie umiejętności przegrywania jest moralnym sukcesem gracza.

• w zbiorach wojennych:

- zaprzeczeniem zmagań/idei olimpijskich.

- jedyny cel: pokonanie przeciwnika, a nie oporu materialnego świata.

- mroczna idea zwycięstwa: pokonać = unicestwić rywala, zabić.

- teren „gry” objął swym zasięgiem wszystkie sfery życia.

→ Wierzyński sądził, że niemal bez wyjątku wszyscy uczestnicy wojny przegrali.

4. TWÓRCZOŚĆ POWOJENNA

→ Po wydaniu Krzyży i mieczy Wierzyński przez kilka lat publikował bardzo mało nowych liryków; nastąpiła najdłuższa tego typu zapaść w jego twórczości. W 1947 r. rozpoczął pracę nad książką o życiu Chopina, namówiony do tego przez dyrygenta Artura Rodzińskiego. Pobyt w lasach wśród gór stanu Massachusetts i codzienne słuchanie muzyki (nie tylko chopinowskiej) poruszyły do dalszej twórczości („powtórnego debiutu”).

→ po 5 latach przerwy ukazał się nowy i duży zbiór wierszy Korzec maku, a po dalszych 3 - Siedem podków:

• Zmiany w budowie wersyfikacyjnej i konstrukcji monologu lirycznego:

- język poetycki w obu w/w tomach stał się bardziej swobodny i naturalny, zbliżony do potocznego.

- wyraziście ukształtowany podmiot i bohaterowie utworów.

- rezygnacja z wypowiedzi nie motywowanych sytuacyjnie.

- dramatyzacja monologu.

- swobodniejsze zestawianie obrazów i motywów.

- odrzucenie przerostów retorycznych i emocjonalnych.

• Zmiany w problematyce:

- zamiast polityki - sztuka, spraw społecznych - osobiste, troski o losy zbiorowości (zwłaszcza narodu) - zainteresowanie losem pojedynczego człowieka.

- rozjaśnienie atmosfery emocjonalnej wielu tekstów.

- pierwiastki orfickie:

~ przykładanie wielkiej wagi do zagadnień sztuki

~ specyficzna mistyka słowa

~ przekonanie o tajemniczych źródłach działalności artysty

~ zgłębianie ukrytej istoty bytu

~ pojawianie się postaci Orfeusza

→ W Korcu maku pojawia się często w tytułach poszczególnych utworów słowo „ballada” i jest faktyczna kwalifikacja gatunkowa.

→ obfitość wierszy w okresie powojennym:

tomy wojenne	liczba utworów	tomy powojenne	liczba utworów
Ziemia-Wilczyca	16	Korzec maku	92
Róża wiatrów	55	Siedem podków	59
Krzyże i miecze	63	Tkanka ziemi	75
		Kufer na plecach	70
		Sen mara	70

→ na przełomie lat 50. i 60. powstaje najwięcej miniatur poetyckich.

→ powstają swoiste mikromonografie o dziełach wielkich artystów: Cézanne'a, Michała Anioła, Van Gogha, Haydna, Scarlattiego.

→ obecność wątków autotematycznych w utworach o innych poetach: Leśmianie, Tuwimie, Emily Dickinson, Iłłakowiczównie.

→ cykl erotyków do żony.

→ zastosowanie cytatu:

- przywołanie bogactwa znaczeń związanych z twórczością przytoczonego autora.

- zestawienie mowy własnej z cudzym głosem.

- Wierzyński cytuje poetów (Rimbauda, Pounda, Eliota, Goethego), prozaików i filozofów (Faulknera, Nietzschego).

→ Symboliczność obrazowania. Coraz bardziej uprzywilejowany zostaje wieloznaczny obraz apelujący do podświadomości odbiorcy.

→ tom Czarny polonez:

- poświęcony aktualnym wydarzeniom i nastrojom polskiego społeczeństwa II poł. lat 60.

- badacze podkreślali doraźność i brak dystansu do relacjonowanych wydarzeń.

- wyczucie językowe współczesnej polszczyzny i dobre odtworzenie konwencji potocznego mówienia u poety mającego ponad 70 lat i od blisko 30 - przebywającego na obczyźnie.

Nadzieja i gra z losem

→ ewolucja ludyzmu w poezji Wierzyńskiego polega na wyeliminowaniu kategorii zabawy oraz zmianie rozumienia istoty gry:

- gra jako współzawodnictwo i teren aktywności, ustępuje teraz miejsca grze z losem.

- zwycięstwo nie zależy już od sprawności uczestnika, ale od przypadku lub wyroku przeznaczenia.

- nakładanie się na siebie wątków historii i losu: ludzie są wykonawcami zdarzeń dziejowych, lecz są w swym wykonawstwie bardziej narzędziami niż twórcami. Rezultaty ich działań są nieprzewidywalne, często efekty są zupełnie odwrotne od zamierzeń.

- człowiek ma jednak pewne możliwości działania: przede wszystkim może wykazać się aktywnością duchową - wytrwałością w oczekiwaniu, umiejętnością przewidywania, wyobraźnią wybiegającą w przyszłość, czujnością. Przeznaczenie stwarza określone sytuacje, ale w ich ramach wiele zależy od działań człowieka, jego pomysłowości i energii.

→ wszystkie te zachowania potrzebne w rozgrywce z losem podtrzymuje nadzieja.

- nadzieja jest źródłem wytrwałości „geohumanistów” z wiersza Ogrodnicy.

- pozwala ona bohaterowi filozoficznych utworów zachować godność, spokój, a nawet swego rodzaju pogodę (np. Sen mara, Imiona, Nocna świeca).

- szczególne znaczenie wątku nadziei w wierszach o ziemi i sztuce:

~ ziemia jako:

• gleba - rezerwuar życiodajnych sił

• grunt - miejsce oparcia i kraj rodzinny

• tkanka - element łączący człowieka z naturą

• przykład wiecznego trwania i obietnica nieśmiertelności

~ sztuka:

• nadaje sens ludzkiemu istnienie i ocala od przemijania.

• waga mocy słowa poetyckiego

• poezja usprawiedliwia inne istnienia - jest miejscem uprzywilejowanym w otaczającej nas rzeczywistości, gdyż poprzez sztukę możemy skontaktować się z prawdą

• przejawia się w niej ostateczny wymiar bytu - przez sztukę przemawia nie artysta, ale coś (ktoś) co go przerasta.

→ filozofię Wierzyńskiego Tymon Terlecki określił po raz pierwszy w r. 1943 jako chrześcijański stoicyzm.

Propozycja geohumanizmu

→ podstawowa antyteza wiersza Ogrodnicy to: „ziemia” i „historia”:

- między nimi sytuuje się centralny zespół znaczeniowy wiersza, którego hasłem wywoławczym jest neologizm „geohumaniści”.

- ziemia i historia są przedmiotami ludzkiej aktywności.

→ działania ogrodników-geohumanistów - akty twórcze (określają je słowa: „rzeźbić”, „upiększać”, „uleczyć”). Relacje łączące ich z tworzywem oparte są na fascynacji, a nawet na szacunku. Wielokrotnie powtórzony zaimek „moja” odsłania więź łączącą mówiącego z ziemią.

→ między historią a ludźmi istnieje dystans nie do przezwyciężenia:

- historia jest pisana z dużej litery i wyposażona w atrybuty potęgi i wszechwiedzy.

- Historia jest obca ogrodnikom-geohumanistom.

→ nastrój pustki, milczenia i śmierci zostaje przywołany przez fragment o „głuchoniemym instrumencie” i martwym dziele sztuki ofiarowanym nieludzkim dziejom.

→ proces pracy:

- anonimowej i pozbawionej sensu działalności poddanych historii przeciwstawiono w 3 strofie akcję ogrodników.

- cierpliwa krzątanina rolników wywołuje konflikt z racjami historii. Ta najzwyklejsza praca zyskuje teraz, w kontekście ogromu dziejów, wymiar heroiczny.

- sukces ogrodników nie jest niczym zagwarantowany, a jeśli się spełni, to będzie nieefektowny, znikomy, podlegający zniszczeniu. Choć to nie oni wybudują marmurowe pałace i zelektryfikują wielkie kraje, to ich wysiłek nie jest zupełnie skazany na klęskę.

→ wiersz rządzi się zasadami paraleli i antytezy.

→ działanie jest oparte na paradoksie:

- działanie heroiczne w założeniach moralnych - z powodu ryzyka cierpienia i groźby zagłady - posługuje się nieheroicznymi nosicielami i programem akcji społecznej.

- połączenie patosu z ironią i codzienności z historiozofią.

→ Ogrodnicy zostają zakończeni trafną puentą, będącą określeniem pracowników ziemi: „geohumaniści”.

→ W XX w. krystalizowały się próby znalezienia oparcia w bytach nie podlegających ciśnieniu procesu historycznego. Owych nieredukowalnych, absolutnych wartości szukać można:

1. w jednostce ludzkiej - różne szkoły personalistyczne i egzystencjalistyczne;

2. w transcendencji - myśl religijna;

3. w uniwersalnych prawach kultury, w normach i wzorach tradycji - kulturalizm, strukturalizm, itp.;

4. w przyrodzie - różnego typu naturalizmy.

→ zespolenie dwóch wątków filozoficznych poprzez kontaminację językową: gr. gé - ziemia + łac. humanus - ludzki.

→ kontakt z nurtem personalistyczno-egzystencjalistycznym, na co wskazują wątek wspólnotowy, heroistyczna etyka i moralny nakaz realizowania wartości w rzeczywistości pozaludzkiej.

→ orientacja ekologiczna, na co wskazuje centralne miejsce ziemi w systemie aksjologicznym i jej funkcja przeciwwagi procesu dziejowego.

~ postawa partnerstwa respektująca własne cele natury, przypominająca więź miłosną.

→ odczucie jedności istnienia biokosmicznego; por. Tkanka ziemi (w. 8-14)

→ kim jest geohumanista?

- człowiek, który dzięki jednoczącemu go z bliźnimi codziennemu trudowi znalazł swe miejsce w rytmie kosmosu i globalnej wspólnocie ludzkiej.

- żyje w świecie uprzednio stworzonym i teraz musi ten świat ratować i upiększać. Jego zadaniem jest umacnianie i rozmnażanie życia.

→ najprostsze i jednoznaczne posunięcia językowe przy opisie pracowników ziemi: powtarzalność słów, wersów, sekwencji - co odpowiada rytmowi pracy; tworzenie poezji powtarza gest pomnażania życia.

Miejsce w historii literatury

→ Etapy twórczości Wierzyńskiego:

1. okres początkowy - wielka radość, bohater jest zanurzony w strumieniu życia, pełen wiary w siebie, innych, w świat.

2. okres środkowy - utwory o tonacji mniej gwałtownej, poważne, nawet smutne, lecz dominuje w nich męski spokój - chaos nie był jeszcze wtedy wszechogarniający (Pieśni fanatyczne - 1929, Gorzki urodzaj - 1933, Wolność tragiczna - 1936)

3. okres ostatni (1939-1969) - poezja otwarta na samotność, tęsknotę, rozpacz, pragnąca zgłębić ciemność ludzkiego losu. Bohaterem jest człowiek doświadczający okrucieństw historii, Europejczyk uczestniczący w kryzysie swej kultury, Polak przeżywający klęskę swej Ojczyzny, poeta oddalony od swych przyjaciół-pisarzy i od czytelników. Załamanie się wiary w człowieka i historię - w poezji Wierzyńskiego pojawia się chaos. Przeistaczanie klęsk historycznych w zwycięstwa sztuki.

WYBÓR POEZJI

1. UTWORY Z LAT 1914-1939

Wielka Niedźwiedzica [cz. I]

Wszystkimi słowy	Długie wierzb rzędy
Kiedy to wszystko się skończy	List do domu
Bardiów	Piosenka
Popkowice

Wiosna i wino

Wiosna i wino	Msza
Jeno radości	Słucham i patrzę
Nieść się wraz z tobą	I znów jest tak ni w pięć, ni w dziewięć
W słonecznym blasku	Aleje Ujazdowskie, niedzielne południe
Hej! Świat się kręci	Kabała jesienna
Grzmi!	Pieśń o wynalazku
Zielono mam w głowie	Tyle jest we mnie bajecznej pogody
Jestem, jak szampan	Szumi w mej głowie
Mapa	Gwiżdżę na wszystko
Gdzie nie posieją mnie	Podściel twe pyszne, świetne ciało
Dzieci w makach	Śpiew dionizyjski
Akacje na ulicach już kwitną	Bóg się zakochał w nas
Tańce po światach	Wzbieram i szumię
Na polach	Jestem jak gdyby muzyka

Wróble na dachu

Inwokacja	Boże Ciało	Cyganie
Manifest szalony	Lato	Dworzec
Filozofia	Deszcz	Modlitwa
Lewa kieszeń	Melancholia	Przyjaciołom
Wakacje	Podróż do Afryki	Depesza
Zmierzch	Ballada o Kartaginie	Kuglarz
Żytomierz	Kolęda dziecinna	Heroica

Wielka Niedźwiedzica [cz. II]

Ziemia	Pamiątka z Solury
Oda prowincjonalna	Piłsudski
Maria Magdalena	Wielka Niedźwiedzica

Pamiętnik miłości

Lalki	Wieczór w Kampanii
Klinika lalek	Pocztówka z Neapolu
U nas na Litwie	Oddech świata
Noc w mieście	Miłość

Laur olimpijski

Defilada atletów	Skok o tyczce
Match footballowy	Panie na start!
100 m	Nurmi
Paddock i Porritt	Dyskobol

Rozmowa z puszczą

Owoce	Kawiarnia pod Pikadorem	Litania z czwartego piętra
Wiosna w Rzymie	Zające	Dzieje i śmierć księżyca
Wodobranie	Żona poety	Rozmowa z puszczą
Litwa jesienna	Szaragi

Pieśni fanatyczne

Film	Pieśń o nocach przespanych
Pieśń o szarości życia	Pieśń ze środka miasta

Gorzki urodzaj

Słowa	Toledo	Westchnienie staroświeckie
Ars poetica	New York [fragmenty 1, 6, 7]	Rafał Malczewski
Mieszkanie	Hollywood	Fuga
Rozmowa w bibliotece	Santa Monica
Zakochana w lotniku	Do Leopolda Staffa

Wolność tragiczna

Klechda	Piosenka ukraińska	Belweder
Droga do Nowogródka	Victoria	Samotność
Kraków	Rozmowa z Baryką	Werbel żałobny
Rok 1914	Ojczyzna chochołów	Wyrok pośmiertny

Kurhany

Maryla	Szopen
Łazienki	Kurhany

Róża wiatrów [cz. I]

Róża wiatrów	Na śmierć Bolesława Leśmiana
Słowo	Modlitwa
Nad Niemnem	Konfesjonał
Wiersz napisany na Helu	Orfeusz
Incydent na biegunie	Poranek paryski
Śmierć nocna	Lato
El Greco	Pochwała drzew

2. UTWORY Z LAT 1939-1945

Ziemia-Wilczyca

Wstążka z „Warszawianki”	Wróć do nas kraju
Święty Boże	Sekwana
Zstąp, duchu mocy	Do Finlandii
Ziemia	Pielgrzymom 1940 roku

Róża wiatrów [cz. II]

Noc w Pirenejach	Przywidzenie
Jesień w Lizbonie	Droga do domu
Wspomnienie z Madery	Nocny nalot
Wiersz z Rio de Janeiro	Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny

Ballada o Churchillu [fragmenty 3, 6, 9]

Podzwonne za kaprala Szczapę

Krzyże i miecze

Do poetów	Palimpsest	Na dzień zwycięstwa
Strofa o zgubie	Biblia polska	Do Żydów
Z Izajasza	Litania ziemi lwowskiej	Szum
Strofa o Prometeuszu	Powstaniec	Przypowieść
Serce na Rossie	Na kolumnę Zygmunta	Klechda
Boże rozpaczy	1-go września 1944	W imię Ojca
Tego mi trzeba	A więc stało się	Do moich zmarłych
List	O żołnierzu warszawskim	Krzyże i miecze
Ewangelia	Krzyknęli wolność	Do książki
Dno

3. UTWORY Z LAT 1946-1969

Korzec maku

Muzy	Światło
Zaślepieni	Nie daj się smucić
Europa	O moim geniuszu
Van Gogh	Ballada o Haydnie
Cézanne	Romans rosyjski
Strofa	Moi sąsiedzi
Alviano	Wiersz napisany na pocieszenie
Kantyczka	Dziady
Gołębie kościelne	Our town
Anioły	Czemu nie jesteście moimi siostrami
Zapach	Gramatyka na prywatny użytek
Litania na Monte Cassino	Orzech
Spotkanie z inwalidą	Czerwiec
Kolęda	Pracownia poety
Budzę się w nocy	Archiwum
List do przyjaciela	Malarstwo
Koncert zimowy	Ptak
Wiersz określający światowe znaczenie lisa	Michał Anioł
Wyprawa do Abisynii	Ballada o poniedziałku
Argonauci	Postscriptum

Siedem podków

Ballada o nocnym Marku	Trzy okna
Śnieg	Jeszcze o lisach
Wieże kościane	Gospodarstwo
Szaber	Po co piszę
Matki traciły pamięć	Nie daj mi się modlić na ruinach Paryża
Memento	Rozmowa z Orfeuszem
Popiół	Pochwała ziemi i prochu
Wróżby	Gorzkie usta
Słowa	U źródłosłowu
Kobiety które tkają	Suszone gruszki
Rozmowa z Amerykanką o tłumaczeniu wierszy	Włókno
Mruczek	Sobie a muzom
Do psa wyjącego na środku ulicy	Mowa i ziemia
Fuga	Siedem podków
Akt oficjalny

Tkanka ziemi

Piąta pora roku	Dach i ściany	Święta Sara patronka Cyganów
Wychyl się, spojrzyj	Przypomniał mi się Nietzsche	Pogody, pogody
Ballada o kąciku za piecem	Badania lekarskie	Nie dojechał
Poprzebierani dla niepoznaki	Poduszka szpitalna	Senlis
Toast	Medycyna	Wystawa dalii
Pięć sióstr	Ciemny korytarz	Przewodnik
Brama gdańska [fragment]	Matka	W nocy
Do kolegi	Na jedną sekundę	W dzień
Uwikłany	Tuwim	Czarna woda
Zabawa dziecinna	Wiersz o Japonii	To wszystko twoje
Nie śpiewaj z mostu	O moich wierszach	Ziemskie szczęście
365 razy	Ale…	Kantata o rzekach
Wilki	Ręce	Kantata o lasach
Łyse głowy	Wypadek lotniczy w Arizonie	Kantata o górach
Pies	Słowo do Orfeistów	Tkanka ziemi
A gdy wymrą psy	Strofa

Kufer na plecach

Jedno słowo	Ballada o dwu grabarzach	Okno na ogród
Wynajmę się	W związku z cytatą	Ogrodnicy
Alibi	Pod rozpacz	Przepis sanitarny
Rzeczownik	Rzecz wstydliwa	Zegary
Melodramat	Okna	Ballada naszych czasów
Puszcza	Pociągi	Piknik
Rysunek Leonor Fini	Kiedy ranne wstają zorze	Strachy
Koncert	Zapisany	Alleluja
Leśmian w zimie	Erotyk dla ziemi	Przerażony
Obraz	Przebity światłem	Zasypywanie Morza Śródziemnego
Sztuka i suka	Rozmowa z księdzem	Siemiony
Ptasie mleko	Święto trwania	Kufer
Pożegnanie	Nie ma takiej rzeczy	Wisła i wyspa
Zegar słoneczny	Wiersz o wódce

Czarny polonez

Moralitet o korycie	Stabilizacja
Wyprawa fenicka	Przykazania
Apoteoza	Nocna ojczyzna

Sen mara

Nie lękaj się	Początek	Gniew
Próg Persefony	Dyrygent	Na śmierć Jana Palacha
Targ na poziomki	Iłła	Biały dzień
Schody	Wiersz do Romana Palestra	Ruchome piaski
Rozmowa z zawiadowcą stacji	Ciepłe kraje	Anielsko-diabelskie
Pietà	Calypso	S.O.S.
Powiedziane szeptem	Wake Island	Oczyszczanie miasta
Caravaggio	Rysunek	Nocna świeca
Andrea Mantegna: Cristo morto	O wulkanach	O co?
Podróż	Matowe lustro	Słyszę czas
Kwiat pomarańczy	Końskie kolana	Na samym dnie
Lilce Pawlikowskiej	Lekcja konwersacji	W czarnym kamieniu
Epitafium dla filozofa	Poprawka historyczna	Zaklęty
Podwójne dno	Afisze	Sen mara
Poezja	Stukają z dna

Artur Rodziński - sławny polski muzyk, wybitny dyrygent. W tym czasie kierował nowojorską orkiestrą symfoniczną.

Por. Przyjaciołom, w. 11-12, 15-16 i Zielono mam w głowie, w. 1-2.

Por. ze społeczeństwami pierwotnymi, np. szamanizm.

Jestem jak gdyby muzyka to ostatni wiersz zbioru Wiosna i wino, a Inwokacja otwiera tomik Wróble na dachu.

Tak próbowały robić ruchy awangardowe. Koncepcji poezji „języka w języku” przeciwstawiał Wierzyński koncepcję poezji jako „świata w świecie”.

Z tradycją „przytłoczenia człowieka przez Polaka” walczyło wielu pisarzy w XX w. (m.in. problem Gombrowicza).

Zob. Defilada atletów, w. 5-9; 100 m, w. 3, 9; Bieg na przełaj, w. 12.

Ziemia kręcąca się „do utraty tchu, niepamięci”, gdakające rynny, windy kręcące się jak wiatraki, szubienice obdarzone bogatym życiem psychicznym.

W poznawaniu piękna natury wszystkimi zmysłami Wierzyński jest mistrzem, któremu we współczesnej poezji dorównał tylko Czesław Miłosz. Odkryli oni dla polskiej poezji dwie krainy: Miłosz - Litwę, a Wierzyński - wschodnie Podkarpacie. Natomiast ich wspólnym terenem eksploatacji literackiej jest Ameryka, szczególnie wybrzeża oceanów.

Odpowiedniki tejże metaforyki z trudem można by znaleźć nawet w poetyckich wypowiedziach krakowskiej awangardy. Por. wizję Nowego Jorku (New York, w. 10-13).

Stąd liczne określenia: „boża chmura”, „chmura ognista”, „bezlitosny święty”, „Mój mit kurzawą wzbija”, „moje góry ogniste”, „by Polskę równał w wieczność”.

Zob. polemikę Wierzyńskiego z postawą bohatera Wroga ludu Ibsena. Polemizuje również z idealistycznym indywidualizmem Żeromskiego.

Można im co prawda zarzucać nadmierną wielosłowność, patos i narracyjność trudną do zrealizowania w poezji.

Sprawa polska przybrała wymiar rzadko spotykanej w dziejach klęski z powodu wielkości złożonej ofiary, która okazała się daremna. Nastawienie Wierzyńskiego dobrze ilustruje utwór napisany 8 lutego 1945 r., Na rozwiązanie Armii Krajowej (w. 8-12), łączący grozę z czarnym humorem.

Może nasz krzyk o łaskę nieba

Zanadto cię do ziemi zbliża

[…]

Może nasz pacierz przy twym tronie

Zbyt prosto boskość uczłowiecza. (Panie zastępów, w. 1-2, 5-6)

W dziele autora Tkanki ziemi natura zawsze była schronieniem człowieka, siłą oczyszczającą i ożywiającą.

„bijemy się o cały świat […] O Grecję i Rzym”, „Jeśli padnie Warszawa, to nie miasto padnie/ […] Lecz wolność wszystkich ludzi” (1-go września 1944, w. 1, 3).

Por. Krzyże i miecze (w. 21-25), Klechda (w. 69-71), Biblia polska (w. 37-40, 47-48), Jest w Polsce jedna droga (w. 19-24).

„Ucz się żołnierzu, prawdy, ucz się okrucieństwa” (Powrót)

Jak mówi główny narrator: „pisany do Polski od Szczapy anonim”.

Adresat stał się bodaj najważniejszą kategorią strukturalną, ponieważ to ze względu na niego został zorganizowany poetycki spektakl.

Przedstawiany jest jako „szulernia”, gdzie potężni politycy grają „na szachownicy pięciu światów” i szykują nam „ponury kawał”, a inne narody dzięki kolaboracji potrafią żyć „w pantoflach […] na urlopie”.

Największy zbiór w całej twórczości Wierzyńskiego.

Por. wyobraźnię poetycką Bachelarda, wybitnego francuskiego filozofa, teoretyka nauki i literatury. Ukazywał on autonomię świadomości poetyckiej i szczególnie cenił dzieła ożywiające archetypy dzieciństwa i umożliwiające zadomowienie się w bycie.

Por. Słowo do orfeistów (w. 1-2, 24-26); w Mowie i ziemi mówi ziemia.

„Chciałem przez ten termin wskazać odporność duchową, zdolność wytrzymywania ciosów w imię jakiejś wiary, jakiegoś systemu wartości wyższych czy po prostu w imię ludzkiej godności. Stoicyzm chrześcijański […] to reakcja energii moralnej w obliczu fatalizmu świata i fatalizmu historii, jest to odpór instancji duchowych na przemoc materialności, instancji trwałych, wiekuistych na zmienne koniunktury, zmienne koleje losów”. T. Terlecki, Wierzyński czyli poeta, [w:] „Przebity światłem”. Pożegnanie z Kazimierzem Wierzyńskim, Londyn 1969, s. 34.

Nosicielami są tutaj „starcy francuscy”, „hiszpańskie baby”, a program społeczny wyrażają słowa „plewienie”, „upiększanie”.

Ten sposób ściszonego mówienia o wielkich sprawach doprowadził Wierzyńskiego do doskonałości równej Miłoszowi i Herbertowi.

Por. Przerażony, (w. 1, 4-7).

20

---