Unia Gospodarcza i Walutowa (UGiW) - jeden z elementów współpracy w ramach Unii Europejskiej, ustanowiony w 1992 roku Traktatem z Maastricht. Jej głównym przedsięwzięciem jest utworzenie wspólnej waluty europejskiej euro oraz Europejskiego Banku Centralnego.

Do Unii Gospodarczej i Walutowej należą wszystkie państwa Unii Europejskiej, jednakże wspólną walutę wprowadziło dotychczas 15 z nich:

• 
   Austria

• 
   Belgia

• 
   Cypr

• 
   Finlandia

• 
   Francja

• 
   Grecja

• 
   Hiszpania

• 
   Holandia

• 
   Irlandia

• 
   Luksemburg

• 
   Malta

• 
   Niemcy

• 
   Portugalia

• 
   Słowenia

• 
   Włochy

Ponadto 3 państwa nie należące do UE mają z nią podpisaną umowę o uczestnictwo w UGiW i udział we wspólnej polityce pieniężnej, w tym używanie euro:

• 
   Monako

• 
   San Marino

• 
   Watykan.

Andora, Czarnogóra i Kosowo również używają euro jako swojej waluty, jednakże nie są członkami Unii Gospodarczej i Walutowej (przeprowadziły tzw. jednostronną euroizację).

Pierwsze kroki - lata 50. - 70. [edytuj]

Wprowadzony po II Wojnie Światowej system z Bretton Woods zaczął słabnąć w końcu lat 50. W latach 60. turbulencje rynkowe prowadziły do destabilizacji kursów walutowych, a tym samym systemu cen ustalonych w ramach wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej.

W tym kontekście, raport Barra z lutego 1969 roku zaproponował ściślejszą koordynację polityki ekonomicznej oraz monetarnej. Na szycie europejskim w Hadze w grudniu 1969, głowy państw zdecydowały, iż utworzenie unii gospodarczo-walutowej stanie się oficjalnym celem integracji europejskiej. Grupa pod przewodnictwem Pierra Werner'a (Raport Wernera) miała przygotować raport przedstawiający sposób osiągnięcia tegoż celu. Jednak przy tym podejściu nie udało się planu zrealizować, głównie z powodu kryzysu naftowego i osłabienia walut.

Europejski System Monetarny (EMS)

Idea odżyła w 1979, kiedy to za namową Francji i Niemiec, utworzono Europejski System Monetarny (EMS - European Monetary System), oparty na zasadzie ustalonych, jednak marginalnie zmiennych kursów walut. Do Systemu przystapiły wszystkie kraje członkowskie, z wyjątkiem Zjednoczonego Królestwa.

Kursy wymiany walut opierały się na ECU, a ich zmiany musiały zawierać się w marginesie 2.25% (z wyjątkiem włoskiego lira, dla którego margines wynosił 6%).

Wraz z wprowadzeniem Programu Wspólnego Rynku w 1985 roku, okazało się że pełne korzyści nie będą możliwe do osiągnięcia dopóki zmieniają się kursy walut. Ekonomiści zwali to "niemożliwym trójkątem": wolny przepływ kapitału, stabilność kursów walut oraz niezależna polityka monetarna są niekompatybilne w długim okresie czasu.

Raport Delorsa i Traktat z Maastricht

W czerwcu 1988 roku szczyt UE w Hanowerze zapoczątkował prace komitetu pod przewodnictwem późniejszego Przewodniczącego Komisji Europejskiej Jacqua Delorsa. Zadaniem komitetu było zaproponowanie wprowadzenia ścisłej unii gospodarczo-walutowej.

Raport Delorsa przewidywał wprowadzenie unii w trzech etapach. Na jego podstawie Szczyt Unijny w Madrycie zdecydował 1 czerwca 1989 o rozpoczęciu pierwszego etapu unii gospodarczo-walutowej 1 lipca 1990 roku.

W grudniu 1989 roku szczyt w Strasbourgu zwołał konferencję międzyrządową w celu ustalenia, niezbędnych do utrzymania unii gospodarczo-walutowej, poprawek do Traktatu. Wspomniana konferencja doprowadziła do powstania Traktatu o Unii Europejskiej, ostatecznie podpisanego w Maastricht w 1992 roku. Traktat postanowił o wprowadzeniu unii, w trzech etapach:

• Zgodnie z planem pierwszy etap rozpoczął się 1 lipca 1990 roku. Zniesiono wszelką kontrolę wymiany walut i tym samym wprowadzono pełną swobodę przepływu kapitału. Wzmocniono kooperację pomiędzy bankami centralnymi dotyczącą unii monetarnej, jak również wprowadzono zakaz uprzywilejowanego dostępu instytucji publicznych do wsparcia finansowego banku.

• Drugi etap rozpoczął się 1 stycznia 1994 roku. Powstał Europejski Instytut Walutowy (EMI - European Monetary Institute), odpowiedzialny za pogłębienie współpracy pomiędzy niezależnymi bankami centralnymi krajów członkowskich. 16 grudnia 1995 roku ustalono nazwę nowej waluty Euro. W czerwcu 1997 roku Rada Europejska uzgodniła Pakt Stabilności i Wzrostu, oraz nowy mechanizm wymiany walut (ERM II). Ustanowiono też system TARGET - system automatycznych przeliczeń walut narodowych na euro. 3 maja 1998 roku postanowiono o 11 krajach, które oficjalnie zawiążą unię gospodarczo-walutową 1 stycznia 1999 roku. W czerwcu tego samego roku powstał Europejski Bank Centralny.

• Etap trzeci zamrażając narodowe kursy wymiany wobec euro rozpoczął się 1 stycznia 1999 roku. Powołano do życia Europejski System Banków Centralnych (ESCB - the European System of Central Banks), który przejął obowiązki Europejskiego Instytutu Monetarnego i odpowiedzialność za politykę walutową Unii Europejskiej. 1 stycznia 2001 do unii gospodarczo-walutowej przyłączyła się Grecja. W styczniu 2002 do obiegu wprowadzono monety i banknoty euro.

Do unii walutowej nie przystąpiły Dania, Szwecja i Wielka Brytania.

Warunki uczestnictwa (kryteria konwergencji)

1. Stabilność cen (krajowa stopa inflacji nie może przekraczać więcej niż 1,5 procent stopy inflacji trzech najdoskonalszych pod tym względem państw UGW)

2. Stabilność kursu walutowego (członek UGW musi wykazać stabilność kursu w ramach ERM przez ostatnie dwa lata bez dokonywania dewaluacji względem waluty któregoś z państw UGW)

3. Konwergencja długoterminowych stóp procentowych (te stopy nie mogą przekraczać więcej niż 2% przeciętnej dla trzech państw najlepiej sobie radzących z inflacją)

4. Niski deficyt budżetowy (państwa UGW nie mogą przekroczyć 3% PKB długu rządowego)

5. Mały dług publiczny (dług państw członkowskich nie może przekroczyć 60% PKB)

Unia Gospodarcza i Walutowa

W czerwcu 1988 r. Rada Europejska potwierdziła, że jej celem jest stopniowa realizacja Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Przeanalizowanie i zaproponowanie konkretnych etapów dochodzenia do takiej unii Rada powierzyła komitetowi pod przewodnictwem Jacques'a Delors'a - ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej.

W skład komitetu wchodzili prezesi krajowych banków centralnych Wspólnoty Europejskiej, a także Alexandre Lamfalussy, ówczesny dyrektor naczelny Banku Rozrachunków Międzynarodowych (BIS), Niels Thygesen, duński profesor ekonomii, oraz Miguel Boyer, ówczesny prezes Banco Exterior de España.

Przedstawiony przez nich tzw. Raport Delors'a proponował, by unię gospodarczą i walutową zrealizować stopniowo, w trzech odrębnych etapach.

•  Pierwszy etap UGW

•  Drugi etap UGW

•  Trzeci etap UGW

Pierwszy etap UGW

W oparciu o Raport Delors'a Rada Europejska zadecydowała w czerwcu 1989 r., że pierwszy etap realizacji Unii Gospodarczej i Walutowej rozpocznie się w dniu 1 lipca 1990 r. Z dniem tym miały zostać zniesione niemal wszystkie ograniczenia w przepływie kapitału pomiędzy państwami członkowskimi.

Komitet Prezesów

Dodatkowe obowiązki powierzono Komitetowi Prezesów banków centralnych państw członkowskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, który od czasu utworzenia w maju 1964 r. odgrywał coraz ważniejszą rolę we współpracy monetarnej. Obowiązki te zostały określone w Decyzji Rady z dnia 12 marca 1990 r. Należało do nich prowadzenie konsultacji na temat polityki pieniężnej państw członkowskich oraz dążenie do jej koordynacji w celu osiągnięcia stabilności cenowej.

Ze względu na niewielką ilość czasu, jaką miał do dyspozycji Komitet, oraz złożoność zadań, które przed nim postawiono, Komitet Prezesów zainicjował również prace przygotowawcze do trzeciego etapu Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Pierwszym krokiem było ustalenie, jakie kwestie należy przeanalizować na wstępnym etapie, tak aby do końca 1993 r. mógł powstać plan prac. Stosownie do tego należało określić zadania dla już powołanych w tym celu podkomisji oraz grup roboczych.

Przygotowania prawne

W celu realizacji drugiego i trzeciego etapu należało zmienić Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (traktat rzymski), ustanawiając niezbędną strukturę instytucjonalną. W tym celu zwołano Konferencję Międzyrządową na temat UGW, która odbyła się w 1991 r., równolegle z Konferencją Międzyrządową na temat unii politycznej.

W wyniku negocjacji powstał Traktat o Unii Europejskiej, uzgodniony w grudniu 1991 r. i podpisany w Maastricht dnia 7 lutego 1992 r. Jednakże ze względu na opóźnienia w procesie ratyfikacji traktat ten (który uzupełnił Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, zmieniając jego tytuł na „Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską”, a także wprowadził m.in. Protokół w sprawie Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego (  pdf 200 kB, en) oraz Protokół w sprawie Statutu Europejskiego Instytutu Walutowego) wszedł w życie dopiero 1 listopada 1993 r.

Drugi etap UGW, utworzenie Europejskiego Instytutu Walutowego oraz EBC

Powstanie Europejskiego Instytutu Walutowego w dniu 1 stycznia 1994 r. zapoczątkowało drugi etap UGW. Jednocześnie przestał istnieć Komitet Prezesów. Tymczasowy charakter EIW odzwierciedlał stan integracji monetarnej we Wspólnocie. Instytut nie odpowiadał za prowadzenie polityki pieniężnej w Unii Europejskiej - leżało to w gestii władz krajowych - ani też nie miał uprawnień do przeprowadzania interwencji walutowych.

Do podstawowych zadań EIW należało:

• zacieśnianie współpracy banków centralnych w zakresie koordynacji polityki pieniężnej,

• przeprowadzenie niezbędnych przygotowań do ustanowienia Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC), prowadzenia jednolitej polityki pieniężnej i utworzenia wspólnej waluty na trzecim etapie.

W tym kontekście Instytut stanowił forum dla konsultacji i wymiany poglądów oraz informowania o zasadach prowadzonej polityki. Stworzył on także ramy regulacyjne, organizacyjne i logistyczne niezbędne dla realizacji zadań trzeciego etapu przez ESBC.

W grudniu 1995 r. Rada Europejska uzgodniła nazwę nowej waluty europejskiej, która miała zostać wprowadzona na początku trzeciego etapu - „euro” - i potwierdziła, że etap ten rozpocznie się dnia 1 stycznia 1999 r. Ogłoszono także chronologiczny porządek wydarzeń, które miały doprowadzić do przejścia na euro. Scenariusz ten opierał się w znacznej mierze na szczegółowych propozycjach opracowanych przez Europejski Instytut Walutowy.

Mechanizm kursowy ERM II

Jednocześnie Instytutowi powierzono zadanie przeprowadzenia prac przygotowawczych w zakresie przyszłych relacji monetarnych i kursowych pomiędzy obszarem euro a innymi krajami UE. W grudniu 1996 r. Instytut przedstawił Radzie Europejskiej raport, na którego podstawie powstała uchwała Rady Europejskiej w sprawie zasad i podstawowych elementów nowego mechanizmu kursowego (ERM II), przyjęta w czerwcu 1997 r.

Nowe banknoty

W grudniu 1996 r. Europejski Instytut Walutowy przedstawił Radzie Europejskiej, a następnie opinii publicznej, wybrany projekt serii banknotów euro, które miały być wprowadzone do obiegu 1 stycznia 2002 r.

Pakt Stabilności i Wzrostu

W celu uzupełnienia i uszczegółowienia postanowień Traktatu dotyczących UGW, w czerwcu 1997 r. Rada Europejska przyjęła Pakt Stabilności i Wzrostu, na który składają się dwa rozporządzenia mające na celu zagwarantowanie dyscypliny budżetowej w UGW. Uzupełnienie Paktu i rozszerzenie stosownych zobowiązań przyniosła deklaracja Rady z maja 1998 r.

Pierwsi uczestnicy trzeciego etapu

W dniu 2 maja 1998 r. Rada Unii Europejskiej - obradująca w składzie szefów państw lub rządów - jednogłośnie zdecydowała, że 11 państw członkowskich spełniło warunki uczestnictwa w trzecim etapie UGW i przyjęcia wspólnej waluty z dniem 1 stycznia 1999 r. Były to Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy. Członkowie Rady osiągnęli również polityczne porozumienie co do kandydatur osób rekomendowanych na stanowiska członków Zarządu Europejskiego Banku Centralnego (EBC).

Przygotowania do określenia stałych kursów wymiany

Również w maju 1998 r. ministrowie finansów tych państw członkowskich, które miały wprowadzić wspólną walutę, uzgodnili z prezesami swoich banków centralnych oraz Komisją Europejską i Europejskim Instytutem Walutowym, że ówczesne wzajemne kursy centralne państw członkowskich obowiązujące w mechanizmie kursowym ERM zostaną wykorzystane do ustalenia nieodwołalnych kursów wymiany walut krajowych na euro.

Nominacje do organów decyzyjnych

W dniu 25 maja 1998 r. rządy jedenastu państw członkowskich uczestniczących w trzecim etapie mianowały prezesa, wiceprezesa i czterech pozostałych członków Zarządu EBC. Nominacje weszły w życie z dniem 1 czerwca 1998 r. i z tym dniem rozpoczął działalność Europejski Bank Centralny. EBC oraz krajowe banki centralne państw członkowskich uczestniczących w Unii Walutowej tworzą Eurosystem, który formułuje i określa wspólną politykę pieniężną w ramach trzeciego etapu UGW.

Wraz z powstaniem EBC w dniu 1 czerwca 1998 r. dobiegła końca realizacja zadań Europejskiego Instytutu Walutowego. Zgodnie z artykułem 123 (wcześniej art. 109 l) Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, w momencie powstania EBC Europejski Instytut Walutowy uległ likwidacji. Wszelkie prace przygotowawcze powierzone Instytutowi zostały zakończone na czas, dzięki czemu EBC mógł poświęcić pozostałą część roku 1998 na ostateczne testowanie systemów i procedur.

Trzeci etap UGW i określenie nieodwołalnych kursów wymiany

W dniu 1 stycznia 1999 r., wraz z ustaleniem nieodwołalnych kursów wymiany walut jedenastu państw członkowskich, które przystąpiły do Unii Walutowej jako pierwsze, oraz przekazaniem kompetencji w zakresie prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej Europejskiemu Bankowi Centralnemu, rozpoczął się trzeci i ostatni etap UGW.

Liczba państw członkowskich uczestniczących w unii walutowej wzrosła do 12 w dniu 1 stycznia 2001 r., wraz z przystąpieniem Grecji do trzeciego etapu UGW. Słowenia weszła do strefy euro jako trzynasty członek 1 stycznia 2007 r., a rok później dokonały tego Cypr i Malta. Z dniem wejścia do strefy euro banki centralne tych krajów automatycznie stały się częścią Eurosystemu.

---