CZĘŚĆ II
ROZDZIAŁ 5: Diagnoza dojrzałości szkolnej jako podstawa prognozy funkcjonowania dziecka w szkole .
Dojrzałość, gotowość, zdolność dziecka do podjęcia nauki szkolnej to pojęcia określające stan rozwoju dziecka wchodzącego w nowy i niezwykle ważny okres jego życia, w którym musi sprostać nowym wymaganiom i oczekiwaniom ze strony otoczenia społecznego.
Dojrzałość jednostki to efekt dwóch powiązanych ze sobą procesów rozwojowych:
procesu dojrzewania, który jest spontaniczny (bardziej bierny)
uczenia się, które może być zaplanowane i polega na ćwiczeniu pewnych właściwości dziecka (bardziej aktywny).
Poziom dojrzałości szkolnej koreluje z osiąganiem przez dziecko sukcesów szkolnych, a więc determinuje jego karierę szkolną, a później i sytuację życiową.
Historia tego pojęcia sięga początku ubiegłego stulecia. Początkowo analizowano to zagadnienie pod kątem najodpowiedniejszego wieku dla rozpoczęcia nauki. Później zaczęto włączać dojrzałość fizyczną, umysłową, a także funkcjonowanie społeczne dziecka.
Podstawowy warunek osiągnięcia dojrzałości szkolnej stanowi odpowiedni rozwój fizyczno-somatyczny, poznawczo-intelektualny, emocjonalny i społeczny. Efektem i wskaźnikiem osiągnięcia dojrzałości stają się sukcesy, czyli powodzenia szkolne dziecka, warunkowane możliwościami sprostania wymaganiom szkoły.
Ważne jest określenie cezury czasowej, czyli osiągnięcia przez dziecko wymaganych zdolności i umiejętności, które pozwalają efektywnie prowadzić proces kształcenia. Generalnie jest to wiek 6. lat , rzadziej 5. i 7.
Największe znaczenie dla rozwoju problematyki dojrzałości szkolnej miały 2 niemieckie szkoły:
wiedeńska
nacisk na dostosowanie systemu nauczania do właściwości rozwojowych dziecka
zwrócenie uwagi na takie umiejętności, jak: skupienie uwagi, działanie intencjonalne
lipska
skupiała się na zagadnieniach przystosowania dziecka do wymagań szkoły
nacisk na znaczenie właściwości umysłowych dziecka
Polska, lata 60.:
A. Majewska - przeciwdziałanie zagrożeniom rozwojowym dzieci. Ustalenie ewentualnych braków u dzieci, dokonywane na podstawie badań środowiskowych, psychologicznych i lekarskich oraz udzielenie pomocy tym dzieciom.
Wilgocka-Okoń - gotowość do nauki jest determinowana czynnikami:
- zadatkami wrodzonymi,
- jakością środowiska rodzinnego,
- wychowaniem i nauczaniem.
5.1. SPOSOBY DEFINIOWANIA DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ.
Kryterium formalne: Ogólne kryteria dojrzałości szkolnej to: charakterystyczne właściwości rozwoju dziecka oraz specyficzne wymagania szkolne stawiane przed nim. Równowaga między możliwościami rozwojowymi dziecka a wymaganiami szkolnymi.
Kryterium treściowe: Osiągnięcie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, umysłowego, emocjonalnego i społecznego, który umożliwia mu podjęcie nauki szkolnej.
B. Hurlock: D.sz. to gotowość dziecka do uczenia się, czyli taki moment w rozwoju dziecka, gdy spełnione są 3 główne kryteria:
zainteresowanie dziecka uczeniem się (ciekawość poznawcza), chęć bycia uczonym (motywacja do uczenia się od innych), motywacja do samodzielnego uczenia się;
długotrwałość zainteresowania, a więc kontynuowanie pomimo trudności i niepowodzeń, wytrwałość i zdolność do czasowego odraczania gratyfikacji;
osiąganie postępów w uczeniu się, nawet nieznacznych, a więc dokonywanie zmian (aspekt behawioralny) i czerpanie z tego zadowolenia (aspekt emocjonalny).
Dojrzałość szkolna w dwóch uzupełniających się perspektywach:
statycznej
dynamicznej
Można więc traktować ten proces jako:
efekt zmian, które już dokonały się w organizmie i w psychice dziecka, co określa jego wiek rozwojowy na danym etapie; d.sz. w kategoriach równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka (ujęcie statyczne);
długotrwały proces zmian, które dokonują się w psychofizycznym rozwoju dziecka i prowadzą je do momentu, w którym może ono podjąć naukę szkolną; proces ciągłego przystosowywania się do systemu edukacji początkowej (ujęcie dynamiczne).
Współcześnie dojrzałość szkolną traktuje się jako zespół cech jednostkowych zależnych nie tylko od wewnętrznych procesów dojrzewania, ale głównie jako wynik interakcji między przygotowanym do wymagań szkolnych dzieckiem, a jego środowiskiem rodzinnym i wychowaniem przedszkolnym.
5.2. PODSTAWOWE UWARUNKOWANIA OSIĄGANIA DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ.
2 rodzaje czynników determinujących poziom d.sz.:
uwarunkowania osobnicze, posiadające znaczenie podstawowe (zdolności, inteligencja);
uwarunkowania środowiskowe (walor stymulujący bądź zaburzający): miejsce zamieszkania, warunki mieszkaniowe, wykształcenie i zawód rodziców, uczęszczanie/nieuczęszczanie do przedszkola.
Charakter i zakres doświadczeń życiowych dziecka wpływa na dojrzałość szkolną.
Przygotowanie dziecka do rozpoczęcia nauki w dwóch ujęciach:
ujęcie globalne - konieczność kształtowania osobowości dziecka, zdolności poznawczych, operacji umysłowych (porównywanie, uogólnianie, analiza, synteza), postaw moralno-społecznych i charakteru;
ujęcie wąskie - konieczność zdobywania wiadomości i umiejętności bezpośrednio wiążących się z wymaganiami szkolnymi, tzn. czytaniem, pisaniem, liczeniem.
Stymulowanie rozwoju (uczenie się przez doświadczenie, w trakcie zabawy), tworzenie okazji do samodzielnego i wewnętrznie motywowanego nabywania umiejętności i wiadomości.
5.3. DIAGNOZA DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ - ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE I KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE.
Postępowanie diagnostyczne w zakresie oceny d.sz. sprowadza się do:
Oceny poziomu dojrzałości szkolnej dziecka
Oceny warunków jej osiągania
Poziom dojrzałości szkolnej wynika z analizy wymagań szkolnych oraz cech i właściwości rozwoju dziecka. Bada się właściwości i funkcje, uznawane za priorytetowe dla sprostania obowiązkom szkolnym.
Ocena warunków osiągania d.sz. wiąże się z oceną oddziaływania środowiska życia dziecka, a więc stymulowania jego rozwoju, jakość środowiska, uwarunkowania społeczno-kulturowe.
Wskaźniki-kryteria diagnostyczne:
wskaźniki rozwoju psychofizycznego i emocjonalno-społecznego, warunkujących efekty w zakresie nauki szkolnej.
Jakie cechy i właściwości powinno posiadać dziecko, by można było uznać je za dojrzałe do nauki szkolnej przy obiektywnie założonych wymaganiach szkoły.
charakter oddziaływań środowiska, w którym dziecko się wychowuje (formy i metody pracy dydaktycznej, stosunki dziecka z nauczycielami i wychowawcami).
Wskaźniki, które stymulują rozwój posiadanych przez dziecko cech, zdolności i umiejętności.
Klasyfikacja kryteriów dojrzałości szkolnej:
- wg Marii Przetacznikowej:
Pewien poziom rozwoju umysłowego
Zdolność do działania intencjonalnego i koncentracji uwagi
Odpowiedni poziom rozwoju mowy
Umiejętność współdziałania z grupą
Dojrzałość społeczna i emocjonalna
Sprawność motoryczna
- wg Johansson'a:
Rozwój mowy
Osobowość (dojrzałość społeczno-emocjonalna)
Wykonywanie działań arytmetycznych
Czynności i sprawności motoryczne
Umiejętność przystosowania się do warunków szkolnych
Niewerbalne, bezsłowne czynności poznawcze
5.4. CHARAKTER, OBSZARY I MODELE DIAGNOZY DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ.
Postępowanie diagnostyczne zakłada interdyscyplinarność, a więc wiąże się z przyjęciem modelu diagnozy psychologicznej, pedagogicznej i medycznej.
W badaniu psychologicznym diagnozie podlegają różne funkcje umysłowe, sfera emocjonalno-motywacyjna, wolicjonalna, osobowość dziecka i kompetencje społeczne.
Badanie pedagogiczne wiąże się głównie z oceną środowiskowych warunków rozwoju dziecka i jakości stymulowania jego rozwoju.
Diagnoza medyczna zwraca uwagę na rozwój fizyczny i motoryczny oraz stan zdrowia dziecka.
Badanie psychologiczne: badanie poziomu wybranych funkcji umysłowych związanych z czynnościami czytania, pisania, liczenia.
Nauka czytania i pisania: ocena analizy słuchowej, wzrokowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, ocena sprawności manualnej, umiejętność odwzorowywania.
Nauka matematyki: zdolność dokonywania porównań, znajomość i zdolność operowania pojęciem liczby, rozumienia pojęć mniejszości, większości, równości.
Ponadto słownik dziecka (zasób słów i pojęć).
Rozwój emocjonalno-społeczny: samodzielność, systematyczność, poczucie obowiązku, wytrwałość w działaniu, umiejętność współdziałania i współpracy, szacunek dla pracy innych, umiejętność nawiązywania kontaktów, umiejętność funkcjonowania w grupie rówieśniczej, umiejętność kontrolowania i wyrażania emocji.
Podstawowe techniki zbierania informacji:
wywiad z rodzicami, opiekunami, wychowawcami w przedszkolu
obserwacja dziecka w trakcie wykonywania zadań testowych
skale ocen
Ocena dojrzałości fizycznej: ukształtowanie kośćca i mięśni, rozwój narządów wewnętrznych, sprawność narządów zmysłów, sprawność ruchowa.
5.5. PODSTAWOWE ZASADY DIAGNOZOWANIA DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ.
Zasada łącznego rozpoznawania poziomu rozwoju funkcji psychofizycznych dziecka (ważnych dla funkcjonowania w szkole), doświadczeń życiowych dziecka (związanych z dotychczasowymi warunkami rozwoju).
Zasada rozpoznawania poziomu dojrzałości szkolnej dziecka (aktualnych osiągnięć rozwojowych dziecka) wraz z oceną tempa jego rozwoju (określenie potencjalnych możliwości rozwojowych).
Zasada traktowania dojrzałości szkolnej jako zjawiska procesualnego (ujęcie dynamiczne), a nie tylko stanu poszczególnych funkcji opisujących gotowość szkolną (ujęcie statyczne).
Zasada oceny d.sz. w kontekście wymagań stawianych przed dzieckiem przez system edukacyjny.
Zasada wieloaspektowego i interdyscyplinarnego rozpoznawania poziomu d.sz., doświadczeń życiowych i warunków rozwojowych dziecka (z wykorzystaniem modelu medycznego, psychologicznego i pedagogicznego).
Zasada łączenia badań testowych (wykonywania zadań) z obserwacją zachowania i emocji w trakcie badań (wykonywania zadań).
Zasada łączenia różnych technik diagnozy d.sz. : psychometrycznych (testowych), klinicznych (obserwacja, wywiad, rozmowa), społecznych (wywiad środowiskowy, analiza ogólnych warunków środowiska wychowawczego).
5.6. ETAPY POSTĘPOWANIA DIAGNOSTYCZNEGO.
5.7. TESTY DO BADANIA DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ.
Test Herberta Winklera - skala słowna; zakłada, że d.sz. jest przede wszystkim dojrzałością do podjęcia nauki; bada: zdolność spostrzegania kształtów i liczb, zdolność obserwacji, sprawność ręki, pamięć ruchową i wzrokową, powtarzanie wyrazów, sprawność wymowy, fantazje, koncentrację, uwagę.
Modyfikacja Testu Sancte de Sanctisa - skala bezsłowna; bada: umiejętność różnicowania wielkości przedmiotów, ich odległości, liczby przedmiotów, ich kształt i ciężar. Od 4. do 9. r.ż.
Test Schenk-Danzinger - bada: rozwój społeczny (postawy, współdziałanie), zdolność uczenia się (pamięć wzrokowa i słuchowa), opanowanie materiału (zapamiętanie przez naśladownictwo, doprowadzenie pracy do końca), umiejętności intelektualne (pojęcia liczbowe, związki przyczynowo-skutkowe, rozwój mowy), zdolności konstrukcyjne i manualne, zdolność koncentracji uwagi. 5-11 lat.
Test Alicji Szemińskiej - bada: postawę dziecka wobec zadań (motywacja wewnętrzna, dokładność, koncentracja uwagi), rozwój intelektualny (porównywanie, związki przyczynowo-skutkowe), rozwój mowy (werbalizacja treści, zasób słów, zaburzenia mowy), rozwój motoryczny, przygotowanie do nauki arytmetyki (dodawanie, odejmowanie, liczebniki), postawę społeczną (kontakty z innymi). Wykonywanie zadań połączone jest z obserwacją.
Test Dojrzałości Szkolnej Barbary Wilgockiej-Okoń - 5,6 do 7,8 lat; bada: poziom dojrzałości fizycznej, umysłowej, społecznej- które umożliwiają aktywne uczestnictwo w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych (umiejętność rozumienia i wykonywania poleceń i zadań, współdziałania). Czytanie i pisanie wymaga zdolności porównywania, odtwarzania prostych znaków graficznych, arytmetyka wymaga umiejętności ujmowania ilości, porównywania zbiorów. Test bada rozwój intelektualny (myślenie operacyjne, sprawności percepcyjno-motoryczne, posługiwanie się pojęciami matematycznymi, rozumowanie).
4 grupy zadań:
porównywanie przedmiotów i znaków graficznych o różnym stopniu wyglądu i elementów;
wyodrębnienie części z całości, łączenie elementów w całości;
ujmowanie ilości, pojmowanie zbiorów, rozumienie mocy zbiorów (posługiwanie się elementarnymi pojęciami matematycznymi);
sądy analityczne, logiczne następstwo zdarzeń.
2 etapy badań:
zbiorowo (30-40 min)
indywidualnie (10 min)
Poprzedza je ocena rodziny, warunków domowych, zdrowia dziecka.
Badanie łączone jest z obserwacją zachowania dziecka w trakcie badań, a w szczególności: stosunku dziecka do wykonywania poleceń, rozumienia zadań, koncentracji, wytrwałości, tempa pracy, samodzielności, sposobu korzystania z przyborów szkolnych, sposobu poruszania się po szkole.
6