PUBLICZNE PRAWO KOŚCIELNE - Ks. Prof. J. KRUKOWSKI

Religia jest zjawiskiem wielowarstwowym, a przeżycia religijne przejawiają się w płaszczyźnie:

• wertykalnej - człowiek wierzący lub niewierzący określa swój stosunek do Boga, bytu najwyższego

• horyzontalnej - manifestacja swych przeżyć religijnych w różnych formach życia wspólnotowego i instytucjonalnego - Kościół, który jest nosicielem podstawowych wartości ludzkich.

Państwo jest społecznością naturalną, którą ludzie tworzą dla zaspokojenia potrzeb doczesnych. Niej jest ono nigdy obojętne wobec prawa człowieka religii - może:

• uznawać religię za czynnik integrujący społeczeństwo i włączyć ja do systemu politycznego

• zwalczać religię jako opozycji wobec ideologii elit sprawujących władzę

• wprowadzić poszanowanie religii w zakresie indywidualnym i wspólnotowym

Chrześcijaństwo jest wyjątkowe bo nie tylko odpowiada człowiekowi na egzystencjalne pytania, ale też mobilizuje go do przekształcania świata i udziału w życiu społeczno - politycznym.

System relacji państwo - Kościół

• to zespół specyficznych założeń doktrynalnych lub ideologicznych, jakimi kierują się władze państwowe w swej polityce wyznaniowej, oraz norm prawnych i metod ich realizacji w życiu społecznym.

Okresy relacji Kościół - Państwo

• od I - IV w. - konfrontacja między monizmem pogańskim /jedność władzy duchowej i politycznej w osobie monarchy/ Cesarstwa Rzymskiego a dualizmem /rozdział tych władz/ zapoczątkowanym przez chrześcijaństwo

• IV - XVI w. - rywalizacja między suwerenną władzą świecką i kościelną. Powstały dwa przeciwne systemy relacji:

• cezaropapizm - dominacja władzy świeckiej i podporządkowanie Kościoła władcy

• papocezaryzm - teoria bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym, która przeszła w formę teokracji papieskiej /XI - XII w./

• XVI - XVIII w. - konfrontacja między suwerenną władzą świecką i kościelną w państwach wyznaniowych. Państwo forsuję zasadę jurysdykcjonalizmu, a Kościół teorię pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

• XVIII - do dziś - epoka pluralizmu polityczno - religijnego. Powstają państwa o odmiennej ideologii /od liberalizmu do totalitaryzmu/. Obok państw wyznaniowych występują państwa laickie i ateistyczne. Kościół odchodzi od teorii pośredniej władzy kościelnej w porządku doczesnym /supremacja nad państwem/ na rzecz współpracy z państwem dla dobra wspólnego i dla człowieka .

W literaturze kanonicznej wyróżniamy epoki:

• przedkonstantyńska - I-IV w.

• konstantyńska - IV - XX w.

• pokonstantyńska - od Soboru Watykańskiego II do dzisiaj

Epoka I - IV w.

1. Monizm religijno - polityczny państw antycznych

Oznaczało to utożsamienie władzy politycznej z religijną. Monarcha był głową państwa i najwyższym kapłanem równocześnie. Przypisywano mu czasami boskie atrybuty i domagano się kulty dla niego. Państwa w większości były politeistyczne. Istniały 2 wersje tego monizmu:

• wschodnia - pierwiastek religijny górował nad politycznym - tzw. hierokracja - np. państwo żydowskie ST

• zachodnia - religia podporządkowana polityce - Grecja i Rzym - religia była na usługach polityki

Monizm Cesarstwa Rzymskiego opierał się na założeniach:

• sprawy dotyczące kultu stanowiły część administracji publicznej. Prawo religijne - ius sacrum było częścią ius publicum

• przynależność człowieka do religii był publiczny. Na terenach podbitych wszystkich obowiązywał kult cesarza. Kult ten zespalał i jednoczył podbite ludy.

• nie było pojęcia wolności religijnej w wymiarze indywidualnym. Co prawda każdy lud mógł zachować swe wierzenia i tradycje, ale jednostka przynależąca do danego ludu była zobowiązana do takiej a nie innej wiary. Poszanowanie wolności sumienia i wyznania, a także swobodnego wykonywania praktyk religijnych był nieznany

2. Dualizm chrześcijański

Chrystus dał początek nowej religii, ale też dualizmowi chrześcijańskiemu. Ustanowił Kościół jako społeczność odrębną od struktury politycznej. Władzę w nim powierzył Apostołom z Piotrem na czele. Władza ta obejmuje: nauczanie, uświęcanie i rządzenie. Dwie sceny ukazują relację Kościoła do władzy politycznej:

• oddajcie cesarzowi to, co należy do cesarza, a Bogu to co należy do Boga - wskazanie na dwa odrębne podmioty władzy - religijnej i politycznej. Nie można utożsamiać obowiązków względem Boga z obowiązkami wobec cesarza. To odrzucenie monizmu polityczno-religijnego - skupienie w jednej osobie władzy religijnej i politycznej

• scena przed Piłatem i słowa Jezusa - Tak ja jestem królem. ja się na to narodziłem i na to przyszedłem na świat, aby dać świadectwo prawdzie. Każdy, kto jest z prawdy, słucha mojego głosu /J 18,33-37/. Wobec przedstawiciela władzy politycznej opartej na sile, Jezus występuje jako założyciel nowej społeczności, odrębnej od świeckiej opartej na sile moralnej - sile prawdy. Zaznacza się wyraźnie dualizm porządku doczesnego i duchowego w jakim człowiek żyje.

Taką postawę ukazują Apostołowie. Są niezależni od władz żydowskich /Sanhedrynu/ i rzymskich. Nie powstrzymują ich nawet represje ze strony władzy. Wobec władzy rzymskiej wystąpiła dwoistość postaw:

• posłuszeństwo w sprawach doczesnych - z przekonania, że władza pochodzi od Boga /Rz 13,1-7; 1P 2, 13-14/, który jest stwórcą natury ludzkiej i tego co się z nią wiąże - pośrednie pochodzenie władzy od Boga

• odmowa posłuszeństwa w sprawach religii - za Najwyższego Kapłana nie uznawano cesarza ale Chrystusa, którego władza trwała w biskupach. Odmawiano składania ofiar i starano się w tych sprawach pomimo kar, zachować niezależność od władzy świeckiej

To rozróżnienie było początkiem kruszenia dotychczasowego porządku społeczno-politycznego i prawnego i rozbicia totalitaryzmu religijno-politycznego. Posądzani o szkodzenie państwu, chrześcijanie bronili się wskazując na lojalność wobec władzy państwowej w sprawach doczesnych, a zarazem domagali się wolności religijnej /Atenagoras, Julian, Tertulian, Laktancjusz/. Niestety cesarze przywiązani do tradycji religijnych nie chcieli spełnić tych postulatów i stąd trzy wieki prześladowań.

Epoka IV - XVI w. - jedność chrześcijan pod dwiema władzami

1. Przełom konstantyniański

W 313 r. - ogłoszono edykt mediolański przez Konstantyna Wielkiego i Licyniusza. Miał on ogromne znaczenie gdyż:

• dano wolność religijną chrześcijanom na równi z wyznawcami innych religii. Każdy mógł wyznawać swą religię

• oznaczało to zerwanie związku państwa z religią pogańską i jedności władzy religijno-politycznej

• państwo przyjęło funkcję gwaranta wolności religijnej swych obywateli - w tym względzie edykt mediolański miał znaczenie uniwersalne i ponadczasowe

• uznano osobowość prawną Kościoła, co oznaczało jego wyjście na światło dzienne - dawało to możliwość:

• publicznego sprawowania kultu

• zakładania stowarzyszeń religijnych

• posiadanie własnych świątyń i cmentarzy

• nakazano zwrot skonfiskowanych wcześniej świątyń i cmentarzy

• dało to możliwość udziału chrześcijan w życiu publicznym cesarstwa na zasadzie równości

• celem było osiągnięcie pokoju wew. państwa i wyjednanie przychylności Boga

• uznano za bezskuteczne utrzymywanie przymusem jedności religijno-politycznej państwa, zmuszania do praktyk religijnych wbrew przekonaniom.

Pokusa monizmu powróciła jednak tym razem w wydaniu chrześcijańskim /cezaropapizm i teokracja/. Samo chrześcijaństwo było zbyt młodą strukturą by po uzyskaniu wolności uniezależnić się od państwa. Cesarstwo starało więc je sobie podporządkować. Sam Konstantyn nadał sobie tytuł biskupa w sprawach zew. przypisując sobie prawo do kontroli działalności zewnętrznej Kościoła w zamian za pomoc. Nie był to jednak cezaropapizm w ścisłym znaczeniu.

2. Cezaropapizm

To system powiązania między państwem a kościołem, w którym najwyższa władza państwowa rości sobie prawo do supremacji nad władzą kościelną, nadzoru i kontroli i ingerencji w jego wewnętrzne sprawy. Odmiany cezaropapizmu:

• cezaropapizm bizantyjski

Synowie Konstantyna - Konstantyn II, Konstancjusz, Konstans - kontynuowali politykę religijną ojca jednakże;

• w 341r. Konstancjusz wydaje dekret nietolerancji wobec pogan, ingeruję w sprawę dogmatów popierając arian, uważa, że jego wola ma być kanonem dla Kościoła

• Teodozjusz Wielki /379-395/ - edykt o wierze katolickiej z 380 r.- nadaje chrześcijaństwu charakter religii państwowej, przywraca monizm religijny w wersji chrześcijańskiej. Kościół staje się instytucją państwową.

• Sobór Konstantynopolitański II - potwierdził poddanie Kościoła wschodniego cesarzowi, bez woli którego nic nie może się w Kościele zdarzyć

• cesarz mianował biskupów, zwoływał synody i sobory, przewodniczył im i sankcjonował ich uchwały

• nadzór administracyjny nad kościołem - urzędnicy cesarscy kontrolowali czy nakazy cesarza są wypełniane przez wiernych, czy dobra kościelne są właściwie zarządzane

• cesarz miał władzę sadowniczą - zwoływał trybunały i rozstrzygał spory w sprawach kościelnych

• interweniował w sprawy wew. - liturgiczne i dogmatyczne

• szczyt - za czasów Justyniana, który ustanowił kary za przestępstwa herezji lub apostazji

Kościół był więc podporządkowany władzy cesarza a ten stosował środki przymusu dla zachowania jedności Kościoła z państwem. Brak było tolerancji dla innych religii. Nie wynikało to z zachłanności, czy nietolerancji chrześcijan ale z błędnych założeń władzy świeckiej i nacisku by wprowadzić jedność religijno-polityczną w państwie.

• cezaropapizm na Zachodzie

Kościół zachodni zachował niezależność od państwa. Po upadku cesarstwa zach./476/, kościół zaczął ewangelizację narodów barbarzyńskich, nauczając religii i kultury rzymskiej. Dla nich papiestwo staje się nie tylko centrum religijnym ale też cywilizacyjnym i politycznym. Powstaje Święte Cesarstwo Rzymskie. Dualizm zostaje zachowany w wewnątrz społeczności chrześcijańskiej dzięki podziałowi na dwie władze najwyższe:

• sacerdotium - władza duchowa papieża

• imperium /regnum/ - władza świecka cesarza lub króla

Cezaropapizm występuje nieco później w postaci frankońskiej i germańskiej

a. cezaropapizm frankoński

• początek po koronacji Pepina Małego /751/, łączyło się to z przekonaniem, że władza królewska pochodzi od Boga i otrzymali szczególne zadanie opieki nad Kościołem frankońskim zw. też gallikańskim.

• koronacja Karola Wielkiego przez papieża Leona III w Rzymie w 800 r. była decydującym momentem. Przyjął on tytuł cesarza, gdyż posiadał we władaniu dawne stolice cesarstwa rzymskiego /Rzym, Rawenna, Mediolan, Moguncja/. Zwano go też ojcem europy i władcą wszystkich chrześcijan, a Frankonię - imperium chrześcijańskim. Koronacja jego zainicjowała cezaropapizm podobny do tego z czasów Teodozjusz. Karol Wlk. postawił sobie 2 cele:

• niesienie pomocy Kościołowi od wew. i wspieranie by osiągnął swe cele

• obrona Kościoła na zew. przed poganami /Saraceni/ i heretykami

• rola papieża ograniczona do modlitw o pomyślność Imperium

Cesarz pragnął również zjednoczenia chrześcijańskiej Europy, skupiając w swym ręku władz polityczną i religijną. Prowadził nadzór nad działalnością Kościoła i ingerował w jego wew. sprawy ale inaczej niż w Bizancjum:

• bizantyjscy władcy respektowali odrębność struktury kościelnej, traktując ją jako narzędzie służące interesom państwa. Cesarz Franków dążył do wzmocnienie Kościoła od wew. oferując swą władzę jako instrument Kościoła

• bizantyjscy władcy podporządkowywali sobie bezwzględnie Kościół i chcieli podporządkować papieża. Karol Wlk. respektował władzę papieża, chociaż zawężał ją do spraw duchowych.

• cesarze frankońscy uważali się za władnych stanowić prawa kościelne, przepisy liturgiczne i prawdy dogmatyczne. Układali zbiory prawa zw. capitularia. Pierwsza część dotyczyła spraw kościelnych, a druga spraw świeckich.

• wykonywali władzę administracyjną - mianowali biskupów, zarządzali majątkiem kościelnym, dziesięciny, sądy

• synody narodowe zwoływane często przez cesarza uzyskiwały moc prawa za zgoda monarchy

• znaczny wpływ na społeczeństwo mieli duchowni, także na administrację i dyplomację cesarza. W Bizancjum silniejszy wpływ miał laikat

b. Cezaropapizm germański

Po rozpadzie Cesarstwa Karolingów, ośrodek władzy politycznej został przeniesiony do krajów germańskich. Istotną rolę odegrali tu książęta Saksonii.

• 962 r. koronacja Ottona I w Rzymie przez Jana XII

• on i jego następcy pragnęli przywrócenia dawnej świetności z czasów Imperium rzymskiego

• Otton III był zwolennikiem stworzenia uniwersalnego państwa religijnego obejmującego wszystkich chrześcijan

• system feudalny sprzyjał supremacji nad Kościołem - władcy świeccy nadawali urzędy kościelne wraz z beneficjami niezależnie od papieża. Uzależniano w ten sposób duchownych od władzy świeckiej.

• cesarze wkraczali w sprawy wew. Kościoła i dążyli do podporządkowania sobie papieża - traktując go jako pomocnika w spawach duchowych

• cesarze decydowali o wyborze papieża i żądali od niego przysięgi na wierność

• zwoływali synody, wypowiadali się w sprawach liturgii, dogmatów

• takie uzależnienie Kościoła doprowadziło do kryzysu w nim i upadku obyczajów wśród duchownych

• jednocześnie powstawały ośrodki dążące do uniezależnienia się Kościoła od władzy świeckiej.

3. Kościół wobec cezaropapizmu

Wobec ingerencji władzy w sprawy kościoła po stronie kościoła powstała opozycja. Sformowano 2 teorie:

• autonomii władzy doczesnej i duchowej /IV - X w./ - każda w swym porządku

• bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym /XI - XIII w./ - tzw. teokracja papieska

• Zasada poszanowania 2 władz sacerdotium i imperium

W obronie autonomii Kościoła występowali:

• św. Ambroży /+397/ - jego ideałem było państwo chrześcijańskie, w którym władza kościelna i świecka wzajemnie się wspomagają a religia chrześcijańska jest czynnikiem spajającym od wew. Ostrzegał cesarza Teodozjusza Wielkiego, który religię katolicką ogłosił jako państwową, przed uzurpowaniem sobie władzy nad Kościołem, którego wiernym pozostał. Piętnował przymus Kościoła wobec innowierców

• św. Augustyn /+ 430/ - rozwinął koncepcję o 2 państwach: Bożym i szatana. Mówił o konieczność współdziałania Kościoła i Państwa. Odrzucał ingerencję państwa w sprawy Kościoła i odwrotnie. Dopuszczał jednak stosowanie przez władzę świecką kar dla heretyków, celem zmuszania ich do powrotu do prawdziwej wiary

• Synod rzymski z 372r. - proklamuje wiarę w prymat papieża w Kościele

• papież Gelazy I /492-496/ - wykład o autonomii 2 władz w liście do cesarza Anastazego - tzw formuła Gelazego

• 2 władze rządzą światem - duchowa biskupów i doczesna cesarska

• władza cesarska jest zależna od władzy duchowej w sprawach natury duchowej /zbawienie i sakramenty/, a władza duchowa od doczesnej w sprawach ziemskich /prawo cesarskie/

• rozgraniczenie kompetencji władzy kościoła i władzy cesarza, każda ma swe pole działania

• wykluczenie koncentracji tych 2 władz w jednym podmiocie

Te rozstrzygnięcia stały się w późniejszych wiekach podstawą układania wzajemnych stosunków

Na Zachodzie ważną rolę odgrywali papieże, wokół których skupiało się życie polityczne począwszy od VIII w. Pomoc ze strony Franków przyczyniła się do powstania struktury polityczno-religijnej zw. Sacrum Imperium Romanum, skupiającej w jedno wszystkie narody chrześcijańskie. Jedności tej strzegły 2 władze - cesarska i papieska - obie suwerenne w swych sprawach./ Gdy cesarstwo ingerowało w sprawy Kościoła zrodziło to 2 postawy:

• umiarkowanej - zwolennicy formuły Gelazego I

• skrajna - wyższość władzy duchowej nad świecką także w porządku doczesnym

• Teokracja papieska - teoria bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym /XI-XIII w./

• papocezaryzm - wiąże się z reformą Grzegorza VII /1073-1075/, ale też Innocenty III /1198-1215/

• idea jednej społeczności chrześcijańskiej i utożsamianie jej z państwem /cezaropapizm/ lub Kościołem /papocezaryzm/

• papieżowi przypisano pełnię władzy także w porządku doczesnym opierając się na słowach Chrystusa do Piotra - cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a także sceny z Getsemani - gdy Piotr przyniósł Jezusowi 2 miecze - symbol dwóch władz /miecz przeciw Malchusowi - symbol władzy doczesnej, miecz przeciw Annaszowi - władzy duchowej/.

• papież mając te dwie władze udziela tylko delegacji cesarzowi do sprawowania władzy doczesnej. Wobec czego:

• władza cesarza ma być posłuszna władzy kościelnej

• papieża i to co mu podlega jest wyjęte spod władzy cesarza. Rządzi Kościołem w sposób niezależny

• duchowni i dobra kościelne nie podlegają władzy świeckiej, są wyjęte spod władzy sądów świeckich, podatku

• władza świecka nie ma prawa do ingerencji w sprawy Kościoła i w jego majątek

• władza świecka ma jednak użyć swej siły w pomocy Kościołowi:

• by zachować jedność społeczności, gdy sankcje kościelne okazały się nieskuteczne

• w zwalczaniu niewiernych i udział w krucjacie do Ziemi Świętej

• prawo Boże i kanoniczne jest wyższe od jakiejkolwiek ustawy świeckiej

• każda władza ma być posłuszna prawu Bożemu i kościelnemu, a podwładni mogli nie przestrzegać ustaw świeckich jeśli były przeciwne temu prawu

• ustawy świeckie sprzeczne z tymi prawami mają być uznana za nielegalne i nie obowiązują

• władza kościelna ma prawo osądzać cesarza i władze świeckie - możliwość wyklęcia i wówczas podwładni wypowiadali władcy posłuszeństwo

Kościół i państwa wyznaniowe w epoce nowożytnej XVI - XVIII w.

Wydarzenia polityczno-społeczne XIV - XVI w. doprowadziły do rozpadu jedności społeczności chrześcijańskiej. Na gruzach Świętego Cesarstwa Rzymskiego powstało wiele suwerennych państw. Nastąpił podział na katolicyzm i protestantyzm, upadek autorytetu papiestwa. Władza świecka dążyła do supremacji nad Kościołem w postaci jurysdykcjonalizmu, a po stronie Kościoła powstała koncepcja pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

1. Jurysdykcjonalizm

• Jurysdykcjonalizm protestancki, który zapoczątkował Luter:

• kwestionował wyższość władzy papieskiej nad świecką

• głosił kapłaństwo powszechne i podważał autorytet hierarchii kościelnej

• Kościół to wspólnota czysta duchowa, niewidzialna wierzących w Chrystusa, a państwo to społeczność widzialna

• odrzucenie hierarchii doprowadziło do poddania kościołów protestanckich jurysdykcji /władzy/ świeckiej, a religii polityce. Monarcha był traktowany jak biskup.

• liczne walki religijne wszczynane w imię wolności sumienia były przejawem nowej formy nietolerancji

• Umowa Augsburska z 1555r. kończąca walki w Niemczech, przyznała książętom prawo wyboru religii - cuius regio, eius religio - podwładni byli zmuszani do przyjęcie religii władcy - powstała teokracja świecka

• religia stała się instrumentem polityki państwowej, a władcy zmieniali swą władza treść dogmatyczną wierzeń

• jurysdykcjonalizm opanował Niemcy, Anglię, Danię Szwecję

• Jurysdykcjonalizm katolicki

• w krajach katolickich, których władcy otrzymywali specjalne tytuły podkreślające ich wierność Kościołowi

• rozróżniano:

• Kościół katolicki jako instytucję uniwersalną - był nadrzędny wobec każdej władzy

• Kościół katolicki jako instytucję narodową często poddany władcy, który rościł sobie prawo dominacji nad nim /Portugalia, Hiszpania, Francja/

• system ten dawał kościołowi ochronę, a duchownym przywileje, ale ostatecznie zmierzał do uniezależnienia Kościoła krajowego od papieża i podporządkowania go władcy.

Uprawnienie władcy dotyczyły tu:

• prawo do obrony i opieki nad Kościołem /ius advocatiae i protectionis/tzn. osoby prawne w Kościele były zrównane z małoletnimi i mogły dochodzić praw majątkowych przez restitutio in integrum a władcy wymierzali kary za znieważanie religii

• prawo nadzoru /ius inspectionis/- nad rozwojem życia Kościoła /stowarzyszenia, kult, administracja, książki

• prawo kontroli /ius cavendi i placeti/ - nad aktami władzy kościelnej, które mogły wprowadzać zmiany w życiu społecznym niechciane przez władcę. Takie akty nawet papieskie musiały być zaakceptowane przez władcę

• prawo zgłaszania zastrzeżeń /ius exclusivae/ - np. przeciw kandydatom na wyższe stanowiska kościelne /miały to być osoby dogodne dla interesów władcy/

• prawo ograniczeń w zarządzie majątkiem /ius domini supremi/ - np. opodatkowanie dóbr kościelnych

• prawo reformowania Kościoła /ius reformandi/ - zapobieganie herezjom i schizmom ale i prześladowanie przeciwników politycznych

W poszczególnych krajach przybierał on inna formę

• Francja - gallikanizm - Kościół był instytucją państwową poddaną monarsze

• Hiszpania - regalizm - ważna roli inkwizycji stojącej na straży wiary i uprawnień władcy

• Niemcy - febronianizm - władcy katoliccy przypisywali sobie te same uprawnienia co protestanccy wobec Kościoła

• Austria - józefinizm - Józef II - ustalał szczegółowe przepisy dla Kościoła /ile świec na ołtarzu/

• Polska - ostała się wobec tendencji założenia Kościoła narodowego za Zygmunta Augusta

• Teoria pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

Wobec jurysdykcjonalizmu Kościół przypomniał teorię dualizmu chrześcijańskiego nieco zmodyfikowanego. Powodem modyfikacji były nowe odkrycia geograficzne i konieczność określenia władzy Kościoła wobec ludów pogańskich.

Za twórcę nowej teorii uznano Roberta Bellarmina

• papież ma władzę duchową, której przedmiotem pierwszorzędnym są sprawy duchowe /res spirituales/

• papież nie posiada władzy czysto doczesnej ale może wykonywać władzę duchową względem spraw doczesnych, gdy zostały one włączone w cel ostateczny człowieka, a więc służą człowiekowi w osiągnięciu celu duchowego

Suarez doprecyzował:

• w zasięg władzy duchowej papieża wchodzą też sprawy mieszane tzn. takie które mogą być osądzone prze Kościół i przez władzę państwową - normowane prawem kościelnym i państwowym

Założenia tej teorii:

• społeczność ludzka poddana jest 2 władzom - kościelnej i państwowej na zasadzie równości

• Kościół jest niezależny od państwa w wykonywaniu władzy duchowej, a państwo od Kościoła w decyzjach politycznych

• zasada odpowiedzialności wszystkich przed Bogiem /także władzy świeckiej/ tzn.:

• władza świecka nie może nakazywać ludziom takich działań, które naruszają prawo Boże lub kościelne

• państwo winno sprzyjać kościołowi w uzyskaniu jego celów duchowych

• Kościół ma prawo oceniać władze państwowe w ich działaniach doczesnych z punktu poszanowania dla prawa Bożego i ostatecznego celu człowieka. Władze winne podporządkować się tym ocenom

• konieczne jest ustalenie norm relacji państwa i Kościoła, czyli suwerennych władz jednej społeczności w sprawach mieszanych /które są w kompetencji obu władz/. Ostateczne zdanie należy jednak do Kościoła - gdyż ma ważniejszy cel - zbawienie dusz

Epoka współczesna - pluralizm modeli relacji państwo- Kościół /XVIII - XX w./

Wskutek powstania nowych ideologii i filozofii, a także przemian społecznych i kulturowych - powstało wiele modeli relacji Kościół - państwo, które można pogrupować następująco:

• państwa laickie - model rozdziału Kościoła i państwa - separacja

• państwa wyznaniowe - uznające jedną religię za państwową

• systemy totalitarne - oparte na jakiejś ideologii, która spełnia rolę religii państwowej

1. Pojęcie państwa:

• Arystoteles (+322) - Państwo jest wspólnotą różnych ludzi mających na celu możliwie doskonałe życie.

• Jellinka (+1910) Państwo - to wyposażona we władzę samorodną jedność związkowa osiadłych ludzi - lub to korporacja osiadłych ludzi wyposażona w samorodną władzę

• Strzeszewski i KNS - Państwo to społeczność /wspólnota/, terytorium, aparat państwowy wyposażony we władzy, którego celem jest dobro wspólne rozumiane jako - ład społeczny i prawny, który gwarantuje każdemu człowiekowi jego prawa i te prawa chroni

2. Rodzaje państw:

• państwa laickie - świeckie - nie uznają one żadnej religii jako państwowej. Występują różne modele

• model amerykański - separacja czysta

• model francuski - separacja wroga - także w Rosji

• model niemiecki - separacja skoordynowana - przyjazna, pozostawia Kościołowi autonomię i współdziała z nim

• model sowiecki - otwarta walka z religią

• państwa wyznaniowe

• tradycyjne - zamknięte

• zmodernizowane - otwarte

• ze względu na reżim

• reżim totalitarny - wytwór XX w. Na zachodzie reżimy totalitarne - faszyzm i nazizm, na wschodzie - komunizm.

• reżim demokratyczny - jest to ustrój niedoskonały, ale obowiązuje dziś w większości państw świata w formie liberalnej. Jego zasadą jest iż ogół obywateli sprawuje władzę najczęściej przez swych przedstawicieli. Cechy tego reżimu jest poszanowanie praw i równości wszystkich obywateli. Podstawą owych praw jest godność ludzka, chroniona przez ustawy

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - -

Inne podziały:

Ze względu na budowę organów władzy wyróżniamy państwa:

• monarchia - władza najwyższa należy do monarchy (król, cesarz), może ona mieć różne formy:

• monarchia absolutna - gdy całość władzy w ręku monarchy (prawodawcza, wykonawcza, sądownicza)

• monarchia konstytucyjna - władza monarchy ograniczona, reprezentuje on jedynie państwo, a władzę sprawuje kto inny (określony w konstytucji)

• republika - władza należy do organu jedno-osobowego lub kolegialnego powoływana, jest najczęściej na określony czas (kadencję). Władzę może powoływać ogół obywateli lub ich przedstawiciele. Istnieje podział władzy na - ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Władza musi być sprawowana zgodnie z prawem, jest prawu podporządkowana. Rodzaje republiki:

• republika arystokratyczna - głowę państwa powołuje uprzywilejowana grupa ludzi

• republika demokratyczna - głowę państwa wybiera ogół obywateli

Ze względu na strukturę terytorialną

Decyzja władz centralnych rozciąga się na całe terytorium, władz terytorialnych tylko na część państwa poddaną jurysdykcji tej władzy. Wyróżniamy tutaj:

• państwa proste - unitarne - gdzie władza centralna jest suwerenna a terytorialna ma wąski zakres działań. Są nimi: Polska, Holandia, Japonia

• państwa złożone - gdzie władza terytorialna cieszy się w znacznym zakresie autonomią, tak iż tworzy prawie samodzielne państwo. Należą tu USA, Niemcy. Władze terytorialne mają w tych państwach możliwość tworzenia prawa obowiązującego na danym terytorium.

Możliwe są też kombinacje tych dwóch układów. Możemy wówczas wyróżnić:

• unie personalne - osoba monarchy jest wspólna dla dwóch państw

• unie realne

• konfederacja - forma przejściowa między państwem unitarnym a federacyjnym; bardziej luźny i nietrwały związek oparty na umowie

• federacja - państwo składa się z kilku mniejszych państw, cieszących się autonomią, posiadających własny parlament - np. RFN, Rosja, USA, Kanada, Szwajcaria . Każdy stan, land, może wystąpić z federacji i stworzyć osobne państwo. Tak stało się w przypadku Czechosłowacji.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - -- - - - - -

3. Państwa laickie

• Model Amerykański - separacja czysta - Pierwszym państwem w którym powstała idea rozdziału Kościoła od państwa były Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Idea zrodziła się w odmiennym kontekście kulturowym i politycznym, odmiennym od europejskiego. Przede wszystkim wystąpiło tam zjawisko pluralizmu etnicznego, kulturowego, religijnego i konieczność zaradzenia konfliktom powstającym na tle tych różnic. Nastąpiła też tendencja do zerwania z europejską tradycją państwa wyznaniowego i stworzenia nowego modelu ustroju opartego na poszanowaniu praw człowieka a w szczególności wolności religijnej. Pierwsze kolonie amerykańskie, które dały później początek stanom, miały charakter państw wyznaniowych, gdzie jeden z kościołów, do którego należała większość ludności, był uprzywilejowany a pozostałe prześladowane lub zaledwie tolerowane. Prześladowania dotknęły szczególnie katolików ze strony większości protestanckiej, poza stanem Meryland, gdzie katolicy stanowili większość. W kształtowaniu relacji państwo-Kościół 2 dokumenty odegrały zasadniczą rolę:

• Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z 17 września 1787 r.

• Pierwsza Poprawka do Konstytucji z 21 września 1789 r.

Konstytucja w art. 6, p.3 - gwarantuje, iż obejmowanie urzędów państwowych nie może być uzależnione od wyznawania wiary - była to proklamacja równości politycznej wszystkich obywateli niezależnie od przynależności religijne. Ponieważ interpretacja tego ogólnego zapisu prowadziła nadal do nietolerancji religijnej uchwalono kolejne poprawki do Konstytucji. Pierwsza Poprawka stwierdza: Kongres nie może stanowić prawa respektującego religię oficjalną lub zabraniającego swobody religijnej. Zapis ten formułował 2 zasady:

• zakaz ustanawiania religii oficjalnej

• za ograniczania swobód religijnych

Dopiero jednak XIV Poprawka z 1868 r. rozciągnęła moc tych zasad na całe Stany Zjednoczone. Zaś Sąd Najwyższy orzekł, że wprowadza ona formalny rozdział Kościoła od państwa. To rozdzielenie rozumiano jako brak ingerencji państwa w wew. sprawy kościołów, przyznanie im autonomii. Państwo nie może też powoływać do istnienia bytów społecznych o charakterze religijnym. Kościoły traktowano jako korporacje prawa prywatnego /mające osobowość prawną/. Inne zasady płynące z owych uregulowań:

• negatywny : - nie ma jednej uznanej przez państwo religii

- zakaz nauczania religii w szkołach publicznych

• nikogo nie można przymuszać do religii

• ma ona być sprawą prywatną

• państwo nie finansuje kościołów

• pozytywny - jest to rozdział przyjazny i pokojowy

• kościoły w swej działalności /kult i dzieła dobroczynne/ są zwolnione z podatku

• państwo wspomaga kościoły w działalności charytatywnej

• państwo daje możliwość religijnego wychowywania dzieci w szkołach prywatnych

• możliwość prowadzenia przez kościoły szkół na wszystkich szczeblach

• dofinansowanie dla szkół kościelnych, gdy cel ich działania jest świecki

• możliwość ustanawiania kapelanów w instytucjach państwowych /wojsko, policja, więzienia/

• odwoływanie się do wartości religijnych np. przy składaniu przysięgi

• poszanowanie wszystkich religii

• nie ma konkordatu - tylko układy jednostronne

• Model francuski - separacja wroga - korzeniami sięgająca rewolucji francuskiej. Lata 1791-95 były czasem prześladowania i wrogości wobec kościoła. Główne przyczyny to:

• liberalna ideologia oparta na racjonalizmie oświecenia - której zasadnicze cechy to:

• skrajny indywidualizm i absolutna wolność jednostki

• suwerenność ludu - państwo służy jedynie zabezpieczaniu wolności i praw obywateli

• w dziedzinie religii głoszono wolność sumienia, wyznania i myśli ale przeciw Kościołowi. Wysunięto tez ideę rozdziału Kościoła od państwa

• walka z monarchią absolutną i ze zbyt mocnym powiązaniem kościoła z władzą /unia tronu z ołtarzem/. Od wrogości wobec monarchii dokonało się przejście do otwartej wrogości wobec Kościoła

Podstawowym dokumentem mającym regulować te sprawy była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26.08.1789 r. Art.10 zawierał gwarancje wolności sumienia i religii. W myśl tego zapisu żaden obywatel Francji nie mógł być dyskryminowany z powodu swych religijnych przekonań manifestowanych na zewnątrz /zapis podobny jak w Stanach Zjednoczonych/. Następne jednak ustawy były już skierowane przeciw Kościołowi katolickiemu.

• 2.XII.1789 r. - Zgromadzenie Narodowe uchwaliło przejęcie wszystkich dóbr kościelnych przez państwo, zniesiono więc materialną niezależność Kościoła

• 13.II.1790 r. - orzeczono, że nie uznaje się wieczystych ślubów zakonnych jako zamach na wolność osoby i zniesiono wszelkie zakony, które na tych ślubach się opierały

• 12.VII.1790 r. wydano tzw. Konstytucję cywilna duchowieństwa, wprowadzając nowy podział w Kościele we Francji bez konsultacji ze St. Ap. Biskupi i proboszczowie na urzędy mieli być wybierani. Utrzymanie duchowieństwa miało być ze skarbu państwa. Duchowni, którzy nie podpisali Konstytucji mieli podlegać ograniczeniom w sprawowaniu kultu

• 18.IX.1794 r. - ponieważ St. Ap. podniosła protest wobec podporządkowania Kościoła państwu - wydano uchwałę, że cofa się wszelkie dotacje na rzecz sprawowania kultu.

• 21.II.1795 r. - Ustawa o rozdziale Kościoła od państwa zawierająca 12 artykułów. Oznaczało to:

• zakaz finansowania przez państwo jakiegokolwiek wyznania, jak również wynajmowania im budynków

• zakaz publicznego występowania w stroju duchownym

• zakaz sprawowania kultu poza miejscami do tego wyznaczonymi oraz umieszczania symboli religijnych w miejscach publicznych

• religia jest sprawą prywatną, stąd nie zalecą się jej uzewnętrznianie

• życie publiczne miało być laickie bez wszelkich wartości religijnych

• w swej działalności kościół miał być uzależniony od państwa, także jeżeli chodzi o organizację wew.

• Kościół został pozbawiony własności i osobowości cywilnej, co utrudniało realizację swej misji wobec społeczeństwa

Obecnie istniejący system oparty jest na konstytucji z 1958 r., która deklaruje Francję jako państwo laickie, w którym istnieje separacja Kościoła od państwa. Oznacza to, że:

• prywatyzację religii - zakaz zewnętrznych praktyk religijnych - kościół zepchnięty do zakrystii. Promowany jest sekularyzm, czyli eliminacja wartości religijnych z życia publicznego

• państwo oficjalnie nie uznaje konkordatów, chociaż w 3 departamentach - Alzacja, Lotaryngia one istnieją

• brak wspomagania Kościoła przez państwo tzn. dofinansowania działań związanych z kultem,

• zakaz nauczania religii w szkołach prywatnych. W drodze wyjątku prawo zezwala na nauczanie religii w budynkach szkolnych, dzieci w wieku 6-13 lat, na wyraźne życzenie rodziców i poza godzinami szkolnymi.

• Sekularyzacja szkolnictwa dopuszcza jednak istnienie szkół prywatnych prowadzonych przez instytucje kościelne. Mogą one czasami korzystać z funduszy państwowych na równi ze szkołami państwowymi, lecz za cenę ścisłej kontroli państwowej

• Model niemiecki - separacja skoordynowana

Powstała na terenie Niemiec i Austrii. Wiązało się to z faktem, iż religią dominująca był protestantyzm poddany władzy świeckiej. Pojawienie się ideologii liberalnej wprowadziło pewne zmiany tak w ustroju politycznym /z monarchicznego na republikański/ jak i kościele protestanckim /zerwanie z jurydyzmem/. Podstawowym aktem jest Konstytucja Wajmarskiej z 11.VIII. 1919 r. oparta o 2 założenia:

• każdy kościół jest autonomicznym podmiotem zdolnym do stanowienia własnych norm prawnych i decydowania o swej działalności na terenie państwa

• sprawy dotyczące Kościoła i państwo będą regulowane na drodze negocjacji i dwustronnych umów

Po wojnie uchwalono konstytucję w 1949r., która nawiązywała do Konstytucji Wajmarskiej i nadawała wszystkim kościołom status stowarzyszeń życia publicznego. Państwo zaś gwarantuje im wolnośc konieczną do realizacji swych zadań. Proklamuje ona zasadę, że nie ma jednego Kościoła oficjalnego. Oznaczało to, że:

• nie ma jednej religii oficjalnie uznanej przez państwo

• zagwarantowana jest wolność sumienia i wyznania - zakaz wszelkiej dyskryminacji

• istnieje rozdział między Kościołem a państwem

• kościoły uznane są za korporacje prawa publicznego - tzn. kościół jest podmiotem autonomicznym, zdolnym do stanowienia dal siebie norm prawnych i decydowania o swej działalności na terenie państwa

• istnieje układ między państwem a kościołem - konkordat, a wszelkie sprawy interesujące obie strony są rozstrzygane na drodze negocjacji i dwustronnych porozumień

• z innymi kościołami istnieje umowa państwowa

• nauczanie religii w szkołach jako przedmiotu obowiązkowego /możliwość wyboru etyki/

• zabezpieczone potrzeby kościołów - podatek kościelny naliczany przez państwo /Hiszpania, Włochy/

• ten system przejęły także niektóre kraje postkomunistyczne po 1989 r.

4. Kościół wobec państw laickich

Papieża zajmowali negatywne stanowisko wobec ideologii liberalnej na jakiej budowano modele państw świeckich.

• Grzegorz XVI - odrzucił indyferentyzm religijny i absolutną wolność sumienia - wyznaję to co chcę

• odrzucił separację państwa od Kościoła

• Pius IX - podobne jak poprzednik - przywiązanie do tradycji współpracy Kościoła i władzy świeckiej

• Leon XIII - oparł swą naukę o dualizm chrześcijański i o teorię pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

• społeczność kościelna pochodzi wprost od Boga, a państwowa pośrednio /Bóg stworzył społeczną naturę człowieka/

• obie społeczności są od siebie niezależne i mają służyć człowiekowi /państwo dla osiągnięcia celów naturalnych, a Kościół nadprzyrodzonych/

• Kościół ma prawo wypowiadać się w sprawach społecznych, ekonomicznych od strony prawa Bożego

• odrzuca taką formę rozdziału Kościoła od państwa, która oznacza obojętność wobec spraw religii i odseparowanie norm prawa państwa od prawa Bożego naturalnego i pozytywnego

• odrzuca traktowanie religii jako sprawy tylko prywatnej

• pochwalił amerykański model rozdziału, choć nie jest on idealny

• Pius X - potępił model rozdziału we Francji i Portugalii - człowiek ma mieć prawo wyznawać religię publicznie

Zasada rozdziału Kościoła od państwa została odrzucona jako błędna. Natomiast poszczególne formy realizacji mogły zostać zaakceptowane, o ile nie były naznaczone wrogością wobec Kościoła.

5. Państwa wyznaniowe

• tradycyjne - zamknięte, które charakteryzują się:

• afirmacja przez państwo doktryny religijnej jako jedynej prawdziwej /to jakby akt wiary władzy/

• formalne uznanie (np. w konstytucji) jednej religii za religię państwową i obowiązującą wszystkich

• subwencjonowanie religii z funduszów państwowych, z pominięciem pozostałych wyznań

• formalny zakaz innych religii lub jedynie ich tolerowanie /kara śmierci dla wyznawców innych religii, dyskryminowanie ich przy obsadzie stanowisk państwowych/ - np. Sudan, Arabia Saudyjska - gdzie zakazane jest chrześcijaństwo

• zmodernizowane - otwarte

• rezygnacja z afirmacji jednej religii jako prawdziwej, każdy może wybrać sobie religię

• uznanie jednak jednej religii za państwową z racji historycznych /wkład religii w tworzenie się państwa, kultury/ lub socjologicznych /gdy większość obywateli wyznaje jedną religię/

• subwencjonowanie jednej religii z funduszów państwowych

• gwarancja wolności religijnej dla innych obywateli, równość ich wobec prawa - np. kraje skandynawskie, gdzie religią dominującą jest luteranizm

Ponadto można je podzielić na:

• związane z religią chrześcijańską - dzisiaj istnieją tylko w wersji zmodernizowanej

• katolickie

• niekatolicki - protestanckie i prawosławne

• nie związane z religia chrześcijańską - w wersji tradycyjnej - np. islamskie, gdzie panuje monizm religijno-polityczny, a Koran ma pierwszeństwo przed ustawami państwowymi

• państwa wyznaniowe katolickie

To te, które w prawodawstwie zagwarantowały Kościołowi katolickiemu charakter Kościoła oficjalnego, ze względu na racje historyczne, kulturowe lub socjologiczne /większa część społ. to katolicy/

• przed Soborem Watykańskim

• należały do nich: Hiszpania, Portugalia, Austria, Włochy, Polska /w okresie międzywojennym/

• katolicyzm był religią państwową i dominująca, inne były tylko tolerowane

• Kościół był subwencjonowany

• nauka religii katolickiej w szkołach jako obowiązkowej

• oznaczało to jednak zależność Kościoła od władz w jakimś stopniu np. Hiszpania

• po Soborze Watykańskim

Sobór wniósł nowe spojrzenie na relacje Kościół - państwo i podkreślił znaczenie wolności religijnej płynącej z godności człowieka. Zrezygnował z ideału państwa katolickiego jak również z przywilejów jakie państwa wyznaniowe mu nadały. Postawił postulat, by państwa także zrezygnowały z przywilejów jakie od Kościoła otrzymały. Sprawiło to zmiany statusu prawnego Kościoła w różnych krajach i zawarcie nowych umów ze St. Ap.

• Hiszpania - konstytucja z 1975r. - przestała być państwem wyznaniowym, katolicyzm stał się równouprawnioną religią wraz z innymi wyznaniami. Władze zrzekły się opieki nad Kościołem i swoich przywilejów

• Włochy - konkordat z 1984r. - rezygnacja z państwa wyznaniowego i przywilejów otrzymanych od Kościoła. Wprowadzono zasadę poszanowania suwerenności państwa i Kościoła. Kościół ma nadal wolność działania, uznając jego instytucja za osoby prawa publicznego. Przyjęto możliwość małżeństw konkordatowych ale też możliwość prawnego uznania kościelnych orzeczeń nieważności małżeństwa /wyroki kościelnych sądów zrównano w tym względzie z wyrokami innych państw/. Religia jest nauczana jako przedmiot fakultatywny w szkole

• państwa wyznaniowe niekatolickie

• Grecja - konstytucja z 1975r. uznaje prawosławie jako religię narodową przy zachowaniu wolności sumienia i wyznania.

• Norwegia, Islandia, Dania - kraje luterańskie - kościół jest utrzymywany przez państwo, a zarazem ma ono prawo ingerować w wew. sprawy kościołów. Także sprawowanie najwyższych stanowisk państwowych należy tylko do luteran. Inne kościoły mogą działać swobodnie ale nie mają dotacji

• Anglia - religią państwową jest anglikanizm, król jest głową tego kościoła, a parlament stanowi ustawy kościelne

6. Państwa totalitarne wobec Kościoła

Z. Brzezińskie wskazuje na cechy państw totalitarnych:

• oficjalna ideologia legitymizująca władzę wobec społeczeństwa

• jedna partia masowa sprawująca władzę

• monopol państwa nad wojskiem

• monopol władzy nad środkami masowego przekazu

• terrorystyczny system policyjny

• centralnie sterowana gospodarka

Tego typu systemy są nacechowane wrogością wobec Kościoła, a ich cechą wspólna jest podporządkowanie jednostki państwu i ideologii.

• Faszyzm włoski

• to ruch, który powstał po I wojnie światowej i doprowadził do powstania ustroju totalitarnego. Jego twórca był Benito Mussolini. W 1922 r. objął władzę i wprowadził dyktaturę. Nazwę te stosuje się tez do reżimu narodowego w Niemczech wprowadzonego przez Hitlera

• w pierwszej fazie faszyści dążyli do poprawy stosunków z Kościołem i podpisali Traktaty Lateraneńskie w 1929r., kończące spór ze ST. Ap. trwający od 1870r.

• choć faszyzm włoski nie był ateistyczny to wkrótce jednak ideologia faszystowska zaczęła traktować Kościół instrumentalnie, jako filozofię dla mas, która ma być podporządkowana państwu. Posłuszeństwo Bogu rozumiano jako posłuszeństwo państwu - zaprzeczenie dualizmu chrześcijańskiego.

• nazizm hitlerowski

• forma okrutniejsza niż we Włoszech, bo oparta na dyktaturze partyjno-policyjnej zmierzająca do eksterminacji „niższych ras” i zbrodni ludobójstwa

• ideologia zakładała dominacje państwa nad każdą inną społecznością, także nad Kościołem i podporządkowanie jednostki

• Hitler nie tolerował istnienia społeczności religijnych jako autonomicznych i suwerennych, dążąc do zniszczenia chrześcijaństwa. Pomimo podpisanego w 1933r. konkordatu nie przestrzegał go wcale, przystępując do wyniszczania duchowieństwa, likwidacji szkół i instytucji kościelnych

7. Kościół wobec faszyzmu

• Pius XI pomimo zawartych konkordatów potępił faszyzm włoski w encyklice Non abbiamo bisognio z 29.06.1931r. Odróżnił też totalitaryzm:

• subiektywny - wszyscy obywatele podlegają państwu w sprawach, które należą do jego kompetencji w celu realizowania pomyślności doczesnej - jest on dopuszczalny

• obiektywny - przymus uległości państwu we wszystkich dziedzinach życia, też duchowego - niedopuszczalny

• zarzucał partii iż wychowuje młodzież w ideologii pogańskiej wbrew woli rodziców

• mocno akcentował ideę państwa katolickiego, które jest świadome swych obowiązków płynących z prawa Bożego i naturalnego

• w encyklice Mit brennender Sorge - ubolewał z powodu łamania przez Hitlera postanowień konkordatowych. Wzywał katolików do zachowania wierności chrześcijaństwu. Potępił też błędy faszyzmu niemieckiego:

• panteizm ateistyczny

• ateizm wierzeń rasowych

• Pius XII - choć nie wydał żadnej encykliki w przemówieniach piętnował gwałceni praw ludzkich i narodowych

8. Totalitaryzm komunistyczny wobec Kościoła

To państwo oparte na ideologii marksizmu i leninizmu, pozostające pod dyktaturą partii komunistycznej. Pierwszym państwem był ZSSR powstały w 1917r. Po wojnie model ten został narzucony krajom Europy środkowo-wschodniej. Stosunek do Kościoła określał Dekret Komisarzy Ludowych z 1918r. o oddzieleniu Kościoła od państwa i szkoły.

• kościół i wspólnoty religijne nie mają żadnych przywilejów i są traktowane jak stowarzyszenia prywatne

• nie mają własności ani osobowości prawnej a dobra kościelne maja być upaństwowione

• minimum 20 osób mogło założyć grupę i sprawować kult, ale podlegali kontroli

Konstytucja komunistyczna z 1936r.

• choć gwarantowała wolność sumienia rozumiało to odmiennie niż w krajach demokratycznych

• tradycja cezaropapizmu uwidoczniła się w uzależnieniu kościoła od władzy, która sprawowała nadzór nad nim

• monizm ideologiczny negatywnie oceniał religię, jako opium dla mas, odrywające ludzi od rzeczywistości i karmiący ich złudnymi nadziejami lepszej przyszłości. Religia hamuje więc postęp społeczny

• miejsce religii ma w nowym świecie zająć światopogląd ateistyczny

• wolność sumienia rozumiano jako odrzuceni religii i jej przesądów a wybranie ateizmu

• wierzącym gwarantowano tylko wolność kultu, a niewierzącym wolność propagandy ateistycznej

• dokonano laicyzacji szkoły a nauczanie religii dla dzieci do 18 r.ż. zostało zakazane

• państwo było traktowane jako narzędzie partii w walce z religią - uciekano się nawet do terroru

• władze stosowały jurysdykcjonalizm - ingerowały często w sprawy wew. kościołów

• brak równości obywateli ze względu na wyznanie - wierzący nie mogli zajmować urzędów państwowych

Podobne rozstrzygnięcia wprowadzono w innych krajach komunistycznych, prowadząc laicyzacje społeczeństwa. Albania wprost proklamowała ateizację społeczeństwa. Z innych przejawów wrogości wobec Kościoła:

• zerwano konkordaty

• wprowadzono wrogi rozdział Kościoła od państwa

• kościół katolicki był prześladowany, gdyż nie chciał iść na współprace z władzą

• wolność religijna była prawem obywatelskim - nadawanym przez państwo, a nie prawem wolnościowym

• dyskryminacja wierzących

• Kościół poddany nadzorowi i inwigilacji

9. Kościół wobec państw komunistycznych

• nauka społeczna Kościoła piętnował mocno zarówno błędną ideologię, jak i praktykę życia społecznego sprzeczną z zasadami wiary i moralności

• Leon XIII w encyklice Rerum novarum /1891/ - piętnował błędy kapitalizmu, a zarazem przestrzegał przed błędami socjalizmu

• Pius XI - encyklika Quadragesimo anno /1931/ - potępienie kapitalizmu i komunizmu

• encyklika Divini Redemptionis /1937/ - nazwana encykliką o bezbożnym komunizmie - ukazany jako zagrożenie dla cywilizacji chrześcijańskiej, bo odrzuca Boga i świat duchowy, łamie wolność i godność człowieka, kult jednostki i kolektywu, człowiek jest narzędziem a nie podmiotem, system terroru

• Pius XII - w 1949r. nałożył ekskomunikę na wszystkich należących do partii komunistycznej lub współpracę z nią

• S. Watykański II nie wydał osobnego dokumentu, ale wielokrotnie odnosił się do zagrożeń z tym związanych. Odrzucił ateizm systemowy i apelował o poszanowanie prawa do wolności religijnej i sprawiedliwości społecznej

• Paweł VI - Populorum progresio /1967r./- nie ma możliwości pogodzenia ideologii marksistowskiej z nauką społeczną Kościoła, ale możliwa jest współpraca z marksistami

ZASADY RELACJI MIĘDZY KOŚCIOŁEM A PAŃSTWEM W NAUCZANIU KOŚCIOŁA

W dokumentach soborowych odnajdujemy następujące uniwersalne zasady relacji Kościół - państwo

• zasada autonomii i niezależności Kościoła i państwa w swoich dziedzinach

• zasada poszanowania wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym i indywidualnym

• zasada współdziałania Kościoła i państwa w osiągnięciu wspólnego dobra osoby ludzkiej

ZASADA AUTONOMII I NIEZALEŻNOŚCI KOŚCIOŁA I PAŃSTWA

Nie jest to nowa zasada, gdyż jest tylko potwierdzeniem chrześcijańskiego dualizmu. Sobór oparł ją jednak o personalistyczną koncepcję człowieka i wspólnotowa koncepcję Kościoła.

Autonomia i niezależność mogą być pojmowane w aspekcie ontologicznym i normatywnym.

• autonomia w sensie ontologicznym - oznacza, że dany byt ma swoja wartość i wewnętrzną dobroć i żaden inny byt ni może go traktować jako narzędzie do swego celu

• autonomia w sensie normatywnym - oznacza, że byt może się rządzić własnym prawem w określonych dziedzinach działania

• niezależność - wyższy stopień autonomii jednego bytu względem drugiego, wykluczający ingerencję jednego z nich w sprawy wewnętrzne drugiego. W stosunkach międzynarodowych określa się ją jako suwerenność

Autonomia i niezależność Kościoła

1. Pojęcie Kościoła

• przed soborem rozumiano ją jako społeczność doskonałą

• Sobór naucza, że jest to wspólnota duchowa, powstała w oparciu o świat wartości nadprzyrodzonych - wiarę, nadzieję i miłość - łączące człowieka z Bogiem /KK8/, a zarazem posiadająca widzialną strukturę i hierarchicznie ukonstytuowana.

• jest to wspólnota Ludu Bożego, a więc wspólnota ludzi dzielących to samo powołanie dzieci Bożych,

• Lud Boży - zawiera w sobie prawdę o równości wszystkich wierzących, wynikającej z nadprzyrodzonej godności, będących podmiotami praw i obowiązków w Kościele w związku z jego misja w świecie, ale nie daje to prawa do decydowaniu o ustroju Kościoła, gdyż ten ustanowił sam Chrystus

• lud w znaczeniu politycznym - zawiera w sobie prawdę o równości wszystkich ludzi wynikającej z przyrodzonej godności, która sprawia, że są oni podmiotami praw i obowiązków w państwie, łącznie z decydowaniem o ustroju

• hierarchia jest jej przyporządkowana Ludowi Bożemu w tym sensie, że dąży do jego budowania i rozwoju

2. Autonomia i niezależność Kościoła w porządku duchowym

Zasada ta zakłada istnienie 2 porządków, jakie można wyprowadzić z nakazu Chrystusa - oddajcie Cezarowi, to należy do Cezara, a Bogu to, co należy do Boga /Mt 22,21/ - duchowego i świeckiego. Jest to też zerwanie z teoriami bezpośredniej i pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym. Ta autonomia dotyczy:

• autonomii społeczności kościelnej

• autonomii hierarchii kościelnej

• autonomii świeckich w podejmowaniu działań w porządku doczesnym

• autonomia społeczności kościelnej

• KK 1 - Kościół to narzędzie wewnętrznego zjednoczenia ludzi z Bogiem i jedności rodzaju ludzkiego

• posłannictwo Kościoła ma charakter religijny - ma służyć utwierdzaniu wspólnoty ludzkiej wg prawa Bożego

• dlatego nie utożsamia się z żadna wspólnotą polityczną, ani nie wiąże się z żadnym systemem politycznym, by być zabezpieczeniem transcendentnego charakteru osoby ludzkiej KDK 76

• porządek duchowy do którego należy Kościół nie jest przeciwstawny porządkowi doczesnemu, do którego należy państwo, ale te dwa porządki się uzupełniają w celu uczynienia historii świata bardziej ludzką

• autonomia hierarchii kościelnej

• sobór postawił wymóg, by biskupi w swej w wypełnianiu swych zadań zmierzających do zbawiania dusz byli niezależni od władzy świeckiej. Odnosi się to do papieża, Kolegium Biskupów i poszczególnych biskupów działających w swych diecezjach. Ta autonomia dotyczy:

• głoszenie zasad moralnych odnośnie życia społecznego, także do ludzi dobrej woli

• podejmowanie interwencji moralnych dotyczących konkretnych wydarzeń społecznych lub instytucji świeckich ale nie zasadzie nakazów lecz poprzez:

• wydawanie krytycznej oceny określonych wydarzeń nawet w kwestii spraw politycznych - jest to tylko wskazanie właściwej linii postępowania, ale wybór dokonują ludzie sami wg sumienia

• wydawanie autorytatywnych rozstrzygnięć w sprawach konfliktowych - oprócz opinii jest tu wskazanie konkretnego obowiązku jaki spoczywa na wiernych i może być opatrzony sankcją moralną /grzech/ lub karną

• są one podejmowane ze względu na dobro człowieka i dobro wspólne społeczności kościelnej

• autonomia wiernych świeckich w realizacji misji Kościoła

• świeccy na mocy chrztu są współodpowiedzialni za misję Kościoła w świecie i wezwani do współpracy z hierarchią

• ta odpowiedzialność jest inna niż hierarchii z racji odrębności spełnianych funkcji i obowiązków

• należy odróżnić prawa i obowiązki świeckich w Kościele od tych, które mają żyjąc w społeczności państwowej

• mają się starać godzić te dwa rodzaje praw i obowiązków, pamiętając, że w każdej sprawie winni kierować się chrześcijańskim sumieniem i żadna sprawa w porządku doczesnym nie może być wyjęta spod władzy Boga /KK36/

• odpowiedzialność świeckich za Kościół i jego misję polega na ich obecności w świecie i odnawianiu go zgodnie z wymogami Ewangelii /DA 7/

• by to czynić muszą sami być właściwie uformowani:

• by nie przyjmować metod i zasad nie do pogodzenia z wiarą i moral8nością chrześcijańska

• by nie stawać w pozycji skrajnego konserwatyzmu z powodu nienadążania za nauką społeczną Kościoła

• tę odpowiedzialność mogą podejmować indywidualnie lub wspólnotowo /zrzeszenia i stowarzyszenia, partie polityczne/, ale tak by nie stać się narzędziem dla celów sprzecznych z moralnością chrześcijańską

• KPK kan. 227 - zasady

• wierni w sprawach społeczności państwowej maja mieć takie same prawa jak inni obywatele

• swą działalność mają przenikać duchem Ewangelii i kierować się nauką Kościoła

• w sprawach wątpliwych lub gdy istnieje wiele opinii swych poglądów nie mają prezentować jako nauki Kościoła

3. Autonomia rzeczywistości doczesnych

• autonomia świata

• świat jest rozumiany jako porządek doczesny, posiada swą wartość, którą otrzymał w akcie stworzenia i odkupienia przez Chrystusa

• w świecie największą wartością jest człowiek jako obraz i podobieństwo Boga, który ma korzystać ze świata zgodnie z prawem moralnym

• w dziele odkupienia swą misję do spełnienia ma także Kościół - ma pomagać światu stawać się bardziej ludzkim

• autonomia ontyczna świata - świat jest nie tylko narzędziem do osiągnięcia przez człowieka celu, ale właśnie ma wszczepioną przez Boga wartość, a ze względu na człowieka otrzymuje specjalną godność /KDK 36/

• autonomia normatywna świata - wszystkie rzeczy w świecie mają swoje prawa i porządek, które człowiek winien uszanować

• Kościół uznaje tę autonomię świata i poczuwa się do obowiązku poszanowania jej. Kościół czuje się też zobowiązany do tego, by wspomagać świat w realizacji jego celów. Ponieważ cel Kościoła jest religijny a nie polityczny - nie zagraża on światu, ani nie chce z nim konkurować ale chce współpracy dla dobra człowieka

• absolutyzowanie autonomii świata - uważanie że jest niezależna od prawa Bożego prowadzi do zniewolenia czł.

• autonomia wspólnoty politycznej

• wspólnota polityczna /państwo/ stanowi element porządku doczesnego a więc ma udział w jego autonomii /ma swą wartość i rządzi się swymi prawami/

• autonomia w sensie ontologicznym - oznacza, że wartość wspólnoty politycznej tkwi w fakcie, że posiada ona własne dobro wspólne, ku osiągnięciu którego są skierowani wszyscy ludzie tworzący tę wspólnotę /KDK 74/. Dobro to jednak w stosunku do człowieka stanowi narzędzie

• dobro wspólne państwa stanowi bowiem sumę tych warunków życia społecznego, dzięki którym jednostka, rodzina, zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągnąć własną doskonałość /KDK74/. Władza zaś ma pełnić rolę czynnika stabilizującego i porządkującego działania członków wspólnoty

• autonomia w sensie normatywnym - polega na poszanowaniu porządku moralnego przez władze i prawo stanowione

W świecie istnieje wiele modeli państwa - Kościół nie ocenia który z nich jest lepszy, ani żadnego z nich nie proponuje. Ocenia je jedynie z punktu widzenia dobra wspólnego i jego realizacji.

4. Prawne aspekty niezależności Kościoła i państwa w swych dziedzinach

Na płaszczyźnie prawa, autonomia i niezależność objawiają się jako suwerenność Kościoła i państwa. Suwerenność ma zaś 2 typy:

• suwerenność duchowa - przysługuje wyłącznie Kościołowi Katolickiemu reprezentowanemu przez St. Ap.

• suwerenność doczesna - terytorialna - odnosi się do państwa i jego władz. Oznacza, że organy władzy danego państwa sprawują niepodzielną władzę nad ludnością danego terytorium, ale w granicach porządku moralnego

• Kościół ze swej strony respektuj suwerenność państwa w porządku doczesnym i domaga się tego samego dla siebie w porządku duchowym

• suwerenność jest związana z posiadaniem podmiotowości publiczno - prawnej w stosunkach międzynarodowych. Taką podmiotowość obecnie maja nie tylko państwa i ich władze, ale też organizacje międzynarodowe. Kościół katolicki reprezentowany przez St. Ap. jest jedyną organizacją religijną posiadająca podmiotowość a więc i suwerenność duchową.

ZASADA WOLNOŚCI RELIGIJNEJ

Przed Soborem w Kościele przyjmowano tezę, że prawo do wolności religijnej maja tylko katolicy, jako wyznawcy pełnej prawdy. Natomiast innowiercy nie maja prawa do wolności religijnej, ale należy ich tolerować. Zmian dokonał Jan XXIII encykliką Pacem in terris - zaliczając prawo do wolności religijnej i oddawania czci Bogu zgodnie z wymogami swego prawego sumienia do podstawowych praw osoby ludzkiej. Sumienie uzyskało pierwszeństwo przed prawdą.

1. Podstawa wolności religijnej

Wolności nie można utożsamiać z:

• indyferentyzmem religijnym - cechującym się obojętnością wobec prawd religijnych i poglądami, iż wszystkie religie są jednakowo prawdziwe lub fałszywe

• relatywizmem doktrynalnym - wartości moralne i religijne maja charakter względny, odrzucenie możliwości poznania prawdy obiektywnej, która wpływała by zobowiązująco na człowieka

• autonomią sumienia - człowiek nie ma obowiązku poszukiwania obiektywnej prawdy, nie podlega prawu Bożemu, a jedynie tym regułom, które sam stworzył

Podstawą wolności religijnej jest godność i odpowiedzialność osoby ludzkiej. Ta wolność wyraża się w 2 wymiarach:

• wewnętrznym - to zdolność osoby ludzkiej do dokonywania wyborów zgodnych z sumieniem, które odkrywa prawdę moralną /dobro i zło/ i dokonuje wyboru a następnie realizuje praktycznie

• zewnętrznym - wolność do manifestowania swych przekonań i wolność od zewnętrznego przymusu - to wolność w znaczeniu prawnym

2. Przedmiot wolności religijnej w znaczeniu prawnym

• przedmiotem w znaczeniu prawnym są relacje między ludźmi, a nie wartości /prawda, dobro/

• zakres przedmiotowy wolności religijnej obejmuje takie działania człowieka, które podejmuje aby realizować swe przekonania religijne /indywidualnie i wspólnotowo/. Zachowania te dotyczą:

• przynależność do wspólnoty religijnej

• spełnianie praktyk religijnych

• manifestowanie swych przekonań wobec innych

• oddziaływanie na struktury doczesne

• ochrona wolności religijnej polega na stworzeniu pewnych gwarancji

• negatywnych - zabezpieczenie człowieka przed przymusem, presją zew., narzucaniem modelu życia sprzecznego z ich religijnymi przekonaniami, odmawianiem warunków egzystencjalnych koniecznych do realizacji tej wolności. Oznacza to, że w materii religii nie można:

• zmuszać człowieka do działania wbrew jego sumieniu

• stawiać mu przeszkód w realizacji działań zgodnych z sumieniem

• pozytywnych - stworzenie warunków by ludzie mogli realizować swe przekonania religijne w życiu społecznym

3. Podmiot wolności religijnej

• osoba ludzka rozumiana jako konkretny człowiek, tak wierzący jak i niewierzący /DWR 2/

• rodzina - w której kierownicza rolę spełniają rodzice i oni maja prawo organizowania życia religijnego /DWR5/

• wspólnoty religijne w tym też Kościół /DWR4/

Każdy z tych pomiotów winien mieć możliwość uzewnętrzniania swych przekonań religijnych na płaszczyźnie prawnej

• osobiste prawo do wolności religijnej

• aspekt pozytywny - wolność do podejmowania pewnych czynności. Prawo to wyraża się przez:

• przyznanie się lub nie do wierzenia i do wspólnoty religijnej

• spełnianie praktyk religijnych i kultu - samemu lub we wspólnocie, prywatnie lub publicznie

• posiadanie miejsc kultu wg potrzeb wierzących

• wolność w korzystaniu z praktyk religijnych tam, gdzie się człowiek znajduje /np. zakłady opieki zdrowotnej/

• aspekt negatywny - wolność od przymusu. Prawo obejmuje:

• wolność od nacisków ze strony władz, społeczności

• wolność od przymusu spełniania czynów sprzecznych z własną wiarą

• wolność od przynależności do stowarzyszeń, których zasady są sprzeczne z własnymi przekonaniami

• wolność od dyskryminacji we wszystkich dziedzinach życia ze względu na wierzenia

• prawo rodziców do wolności religijnej

• są podmiotem wolności religijnej w wymiarze indywidualnym i przysługuje im prawo religijnego i moralnego wychowania dzieci

• wychowanie jest prawem i obowiązkiem, który wyklucza zastępstwo i jest niezbywalne /FC 36/

• spoczywa on także na tych, którzy są zrównani z rodzicami

• Karta Praw Rodziny z 24.11.1983r. wymienia prawa rodziców:

• do wychowania dzieci wg swych przekonań moralnych i religijnych i wg tradycji, która sprzyja dobru dziecka

• do otrzymania od społeczeństwa i państwa pomocy w wychowaniu

• do wyboru szkoły zgodnej ze swymi przekonaniami np. z katolickim wychowaniem i nauczaniem religii

• do zakładania własnych szkół lub posyłania dzieci do szkół prowadzonych przez instytucje religijne

• prawa rodziny w zakresie wolności religijnej

• jest wg Jana Pawła II - podstawową szkołą uspołecznienia

• ma pierwszeństwo w stosunku do innych instytucji uczestniczących w procesie wychowania

• ma prawo wyboru szkoły zgodnej z religijnymi przekonaniami, bez konieczności ponoszenia dodatkowych ciężarów

• prawo do wolnego organizowania życia religijnego wewnątrz rodziny

• prawo do wyznawania i głoszenia swej wiary - także publicznie

• uczestniczenia w kulcie religijnym

• wyboru programów wychowania religijnego /Karta Praw Rodziny art.7/

• wolność Kościoła i wspólnot religijnych

Uzasadnienie tej wolności ma 2 filary - prawo Boże pozytywne i prawo naturalne

• wg prawa Bożego - Kościół domaga się wolności jako autorytet duchowy ustanowiony przez Chrystusa, zobowiązany do głoszenia Ewangelii

• z prawa naturalnego - jako społeczność ludzi, którym przysługuje prawo do życia w społeczności świeckiej wg nakazów wiary chrześcijańskiej /DWR13/

Ponadto Kościół domaga się wolności nie tylko dla siebie, ale dla wszystkich wspólnot religijnych. Obejmuje ona:

• posiadanie własnej hierarchii i władzy wewnętrznej

• wolność przełożonych /biskupów/ do wypełniania swej posługi, ustanawiania i mianowania duchownych

• obsadzania stanowisk kościelnych

• posiadanie miejsc kultu

• posiadanie własnych instytutów formacji religijnej i studiów teologicznych

• otrzymywanie i wydawanie książek religijnych

• głoszenie swej wiary słowem, na piśmie w masmediach

• prowadzenie działalności charytatywno-opiekuńczej, wychowawczej

• odnoszenie się do władzy najwyższej w porządku religijnym i kontaktu z innymi wspólnotami także poza granicami

• możliwość wymiany informacji, współpracy, solidarności o charakterze religijnym

• wolność rozpowszechniania aktów i tekstów magisterium i wymiany dorobku teologicznego i naukowego

4. Państwo wobec wolności religijnej

• państwo nie może być podmiotem obowiązku spełniania aktów religijnych - nie może wymagać by wobec niego sprawowano kult religijny

• ma gwarantować poszanowanie wolności religijnej jako dobra wspólnego osoby ludzkiej /Pacem i terris 60/

Obowiązki państwa w zakresie wolności religijnej

• uznać wolność religijna jako prawa przysługującego obywatelom, a zakorzenionego w godności osoby ludzkiej

• ochraniać wolność religijną - na drodze ustawowej i administracyjnej. Obywatel powinien mieć możliwość obrony, gdy naruszono jego prawo do wolności religijnej w jakiejkolwiek dziedzinie życia

• stworzyć warunki do rozwoju życia religijnego obywateli i możliwości korzystania ze swych praw - aktywna ochrona wolności religijnej - nie oznacza poparcia dla jakiejkolwiek religii, ale o stworzenie właściwej atmosfery społecznej

• ochrona przed dyskryminacją - zwłaszcza w społecznościach o licznej różnorodności religii. Państwo ma gwarantować równość obywateli bez względu na wyznanie. Nadużycia pojawiają się wówczas, gdy:

• władza narzuca jakąś religię odgórnie, utrudnia wstąpienie do jakiejś wspólnoty lub wystąpienie z niej

• władza używa środków do zniszczenia lub ograniczenia religii

5. Ograniczenie wolności religijnej

Gdy używanie wolności religijnej powoduje konflikty władza państwowa ma prawo interweniować i zastosować odpowiednie środki zaradcze. Może ono interweniować i ograniczyć wolność religijną wówczas gdy /DWR 7/:

• zagrożone jest dobro wspólne

• zagrożony jest bezpieczeństwo i porządek publiczny

• zagrożony jest moralność publiczna

• zagrożone są prawa innych ludzi

6. Ocena współczesnych reżimów politycznych ze względu na wolność religijną

• totalitaryzm komunistyczny

• neguje naturalne prawo człowieka do wolności religijnej, mające źródło w godności osoby ludzkiej

• proklamuje tylko prawa obywatelskie wolności sumienia i wyznania - nadane przez państwo

• wolność religijna jest zredukowana do kultu prywatnego

• neguje prawo rodziców do wychowania religijnego dzieci

• walka z Kościołem i religią lub próba poddania go sobie i wykorzystania do celów politycznych

• reżimy demokratyczne

• respektują prawo człowieka do wolności religijnej, płynąca zgodności człowieka, ale pojmują ją inaczej niż Kościół

• absolutyzują wolność religijną i głoszą relatywizm prawdy, kościół zaś mówi o tym, że wolność religijna jest przyporządkowana prawdzie absolutnej

• głoszona jest laickość państwa co oznacza:

• neutralność wobec religii i Kościoła, nie interesuje się religią - religia ma dotyczyć tylko życia prywatnego

• neutralność oznacza dyskryminację wierzących a faworyzowanie niewierzących /np. zakaz umieszczania symboli religijnych w miejscach publicznych, wyparcie religii z edukacji publicznej/

• neutralność może polegać też na równym traktowaniu wszystkich religii i ochronie wolności religijnej obywateli - tzn. nie stawia przeszkód w pub licznym praktykowaniu religii i aktywnie ochrania te prawa

ZASADA WSPÓŁDZIAŁANIA KOŚCIOŁA I PAŃSTWA

Zasada sięga IV w. gdy Konstantyn proklamował wolność religii chrześcijańskiej i zarazem stworzył podstawy prawne do współpracy z Kościołem. Tę zasadę podkreślił Sobór mówiąc, że współdziałanie winno być zdrowe - oparte na autonomii i niezależności Kościoła i państwa i wolności religijnej.

1. Racje współdziałania

• w historii wyróżniano 2 motywy:

• negatywny - zwalczanie zła moralnego - grzechu - akcentowany dawniej

• pozytywny - świadczenie sobie pomocy w celu osiągnięcia dobra - obecnie mocniej akcentowany

• Sobór podkreśla rację - służby dla dobra wszystkich, choć nie należy oczywiście pomijać współdziałania dla zwalczania zła i patologii

• motywem zasadniczym jest więc dobro wspólne osoby ludzkiej rozumiane jako ogół warunków umożliwiających osiągnięciu człowiekowi wszechstronnego rozwoju osobowego

• to dobro wspólne obejmuje trzy elementy:

• dobro człowieka

• dobro rodziny

• dobro narodu

• Kościół i państwo mają świadczyć ludziom pomoc w realizacji tych praw i dóbr

• dobro człowieka

• Kościół uznaje prymat człowieka w hierarchii wszystkich bytów, jego godność płynącej z rozumnej i wolnej natury

• jako byt osobowy jest podmiotem niezbywalnych praw i obowiązków w stosunku do innych

• wszystkie formy życia społecznego są przyporządkowane człowiekowi i służą w osiągnięciu należnych mu dóbr

Zadanie Kościoła

• głoszenie praw człowieka i wychowywanie ludzi w duchu poszanowania tych praw. Pierwszy taki katalog znajdujemy w Pacem in terris Jana XXIII, dokument Synodu Biskupów z 1974r. Prawa człowieka i pojednanie, dokument Papieskiej Komisji Iustitia et Pax - Kościół i prawa człowieka /1975r./

• dzieli je na: wolnościowe /podstawowe/, obywatelskie, polityczne, społeczne, ekonomiczne i solidarnościowe

• prawo każdego człowieka do życia jest pierwszym z praw, w obronie którego Kościół zabiera często głos

Zadania państwa

• uznanie ich w systemie prawa państwowego, poszanowanie ich

• ochrona i zapewnienie warunków korzystania z nich

• dobro rodziny i wspólnot pośrednich

• rodzina i państwo należą do wspólnot, które są związane z naturą człowieka

• stowarzyszenia, partie i organizacje zakładane dla osiągnięcia pewnych celów, pochodzą z wolnej woli człowieka - są wspólnotami pośrednimi

• prawa rodziny zawarte zostały w adhortacji Familialis consortio /1981/

• prawo każdego do założenia rodziny i posiadania środków do jej utrzymania

• prawo do przekazywania życia i wychowania dzieci na własną odpowiedzialność

• prawo do intymności życia rodzinnego

• do stałości więzi i instytucji małżeństwa

• do wychowania dzieci wg swych przekonań

• do uzyskania zabezpieczenia społecznego każdej rodziny i jej członków

• do mieszkania i godziwych warunków życia

• do zrzeszania się z innymi rodzinami

• do ochrony najmłodszych przed demoralizacją i patologiami społecznymi

• do godziwej rozrywki i odpoczynku

• prawo osób starszych do godnego życia i umierania

• do emigrowania rodziny w poszukiwaniu lepszych warunków życia

• Kościół wypełnia swe zadania przez:

• pracę duszpasterską obejmująca przygotowanie do małżeństwa

• opiekę na d rodziną i małżeństwem w zakresie wychowania religijnego i moralnego

• państwo wypełnia swe zadania:

• zabezpieczając jej pomoc w sferze gospodarczej i społecznej

• zabezpieczając realizowanie jej praw i zadań, a szczególnie w sferze wychowania dzieci

• dobro narodu

• naród jest najdoskonalszą grupą społeczną pod względem stopnia rozwoju kulturowego, powstająca na gruncie wspólnego pochodzenia, związaną w całość przez wspólne wartości duchowe /język, tradycja, religia, kultura/. Te 8wartości stanowią dobro wspólne , w którym uczestniczą wszyscy członkowie narodu

• naród ma swą godność, którą czerpie z godności osób, które go tworzą, stąd posiada też niezbywalne prawa

• narodu nie można utożsamiać z państwem, które może być suwerenną strukturą narodu, ale może tez być narzucone od zewnątrz

• wkład do nauki o narodzie wniósł kard. Wyszyński, który podał katalog praw narodu:

• prawo do życia biologicznego, gospodarczego, duchowego

• prawo do zachowania własnej tożsamości, suwerenności i wolności

• do samostanowienia we wspólnocie międzynarodowej i udziału w organizacjach międzynarodowych

• do zachowania własnej tradycji i pełnego rozwoju

• do zapewnienia sobie bezpieczeństwa i pokoju

• do korzystania z osiągnięć nauki, techniki, wynalazków

• do wnoszenia wkładu do wspólnego dobra społeczności międzynarodowej

• zadania Kościoła:

• zadania własne - są uniwersalne - nauczanie prawd wiary i moralności, wartości chrześcijańskich, działalność charytatywno-wychowawcza, ratowanie przed zagrożeniami i patologiami społecznymi

• zadania zastępcze - wynikają z faktu wszczepienia Kościoła w historie i kulturę narodu - szczególnie w momentach utraty wolności przez naród Kościół pomaga mu zachować tożsamość, przez moralne i duchowe wsparcie w dążeniu do samostanowienia, a także występuje w roli mediatora w rozwiązywaniu konfliktów społecznych

• państwo ma:

• gwarantować należne mu prawa i bronić ich gdy są naruszane

2. Sposoby i formy współdziałania

Może ono przyjąć formy:

• spontanicznego współdziałania polegającego na przypadkowej zbieżności działań bez uprzedniego porozumienia

• współdziałanie uzgodnione przez przedstawicieli, mogące przyjąć formę umowy prawnej

• działania te w imieniu Kościoła może podejmować hierarchia kościelna lub wierni świeccy /oddolnie/

Etapy kształtowania się współdziałania uzgodnionego:

• dialog polityczny

• Sekretariat dla Niewierzących podaje definicję dialogu - to wszelka forma spotykania się i komunikowania między osobami, zespołami i społecznościami z zamiarem, aby w duchu szczerości, poszanowania osób i wzajemnego zaufania, bardziej zgłębić prawdę lub doprowadzić do bardziej szlachetnych kontaktów

• jest pierwszym etapem współdziałania, a jego przedmiotem jest dobro wspólne obu stron

• potrzeba dialogu wynika z:

• posiadania przez ludzi tej samej godności i powołania do osiągnięcia tych samych wartości moralnych

• fakt wielkiego zróżnicowania społeczeństw - istnieje potrzeba poznania się, zrozumienia i współpracy

• 3 etapy dialogu:

• spotkanie przedstawicieli 2 ugrupowań w celu wyjścia z izolacji i nawiązania kontaktu w duchu szacunku

• poszukiwanie prawdy w jakiejś dziedzinie i wzajemne poznanie się stron

• ustalenie możliwości działania nawet przy różnicach doktrynalnych i dojście do porozumienia

• dialog może być:

• teoretyczny - np. doktrynalny, celem poznania poglądów obu stron i wszechstronnego zgłębienie problemów doktrynalnych

• praktyczny - to dialog na płaszczyźnie działania - to współpraca dla osiągnięcia celów praktycznych - jest on dzisiaj często spotykany nawet między stronami znacznie się różniącymi doktrynalnie

• publiczny - gdy jest zorganizowany przez kompetentnych przedstawicieli dwóch stron. Może być oficjalny /z mandatu władzy kościelnej/ lub nieoficjalny /bez mandatu władzy/

• prywatny - gdy jest prowadzony przez wiernych świeckich bez szczególnych kompetencji nadanych przez hierarchię

• porozumienie

• dialog winien zmierzać do porozumienia

• jest on kolejnym etapem współdziałania mogącym przyjąć różne formy - a najczęściej umowy wyznaczającej stronom prawa i obowiązki w związku ze wspólnym działaniem

• takim porozumieniem jest umowa konkordatowa - mająca za cel normalizacje sytuacji prawnej Kościoła w państwie

STOLICA APOSTOLSKA W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

1. Stolica Apostolska jako podmiot prawa międzynarodowego

Stolicę Apostolska należy rozumieć wg definicji KPK kan. 361 - papieża i organy pomocnicze tzw. Kurię Rzymską. W prawie kanonicznym St. Ap. i Kościół Katolicki są nazywane osobami moralnymi - istnieją z woli Bożej.

Kościół katolicki uczestniczy w życiu społeczności międzynarodowej za pośrednictwem St. Ap. Posiada ona bowiem podmiotowość publicznoprawną, choć nietypową. Podmiotowość publicznoprawną mogą bowiem posiadać państwo, natomiast narody czy organizacje międzynarodowe są nietypowymi podmiotami publicznego prawa międzynarodowego. Podmiotowość St. Ap. wynika z podwójnego źródła:

• jej organiczny związek z Kościołem Katolickim, jako międzynarodową, uniwersalną społecznością religijną

• jej historyczny związek z mini państwem Stato della Citta del Vaticano

Podmiotem publicznego prawa międzynarodowego jest ten byt, który posiada międzynarodową zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Uznanie takiego podmiotu w prawie międzynarodowym jest bądź konstytutywne bądź deklaratoryjne wyrażone explicite /wprost/ lub tacite /domyślnie, w praktyce/ przez państwa będące podmiotami prawa międzynarodowego. W przypadku bytu nie będącego państwem takie uznanie przez inne podmioty musi być możliwe do udowodnienia

Podmiotowość St. Ap. ukształtowała się w drodze długotrwałej praktyki międzynarodowej. Obejmuje ona:

• zdolność utrzymywania stosunków dyplomatycznych

• zdolność do zawierania umów międzynarodowych

• zdolność do prowadzenia rozmów z podmiotami prawa międzynarodowego w roli mediatora

2.Ewolucja podmiotowości publicznoprawnej St. Ap.

Trzy etapy kształtowania się pozycji St. Ap. w stosunkach międzynarodowych:

• od Konstantyna do 1870r. - podmiotowość St. Ap. była związana z dziejami Europy

• od 1870r - 1929r. - tzw. Pakty Lateraneńskie - St. Ap. była jednym podmiotem prawa międzynarodowego nie posiadającym swego państwa

• od 1929r. do dzisiaj - Włochy uznały suwerenność St. Ap. w dziedzinie prawa międzynarodowego, tworząc miniaturowe państwo Citta del Vaticano. St. Ap. podjęła aktywną działalność międzynarodową /konkordaty, legaci/

3. Stolica Apostolska a Państwo-Miasto Watykańskie

Dyskusja toczy się wokół problemu czy są to dwa odrębne podmioty prawa międzynarodowego. Dwie koncepcje:

• monistyczna - istnieje tylko jedne podmiot albo St. Ap., albo Watykan. Różne koncepcje:

• pierwsza teoria - Stolica Apostolska - bo Watykan nie spełnia wszystkich elementów państwa, gdyż jest to tylko kompleks budynków nad którymi Włoch przyznały własność St. Ap. z absolutna władzą i jurysdykcją. Watykan jest raczej miastem z przywilejem eksterytorialnosci. Ale faktycznie Watykan posiada elementy państwa

• druga, że należy wyróżnić 2 suwerenności - doczesną i duchową, których St. Ap. stała się podmiotem. Watykan jest zaś przedmiotem tej jednej podmiotowości międzynarodowej. Suwerenność Watykanu została wchłonięta przez podmiotowość St. Ap. Ale faktycznie suwerenność doczesna jest atrybutem Watykanu, a suwerenność duchowa atrybutem Stolicy Apostolskiej

• trzecia - tylko Watykan jest podmiotem publicznoprawnym - faktycznie St. Ap. jednak zawarła Pakty Laterańskie a nie Watykan

• dualistyczna - najbliższa prawdzie - Watykan jest wyposażony w suwerenność doczesną, a Stolica Apostolska w duchową. Każdy z tych dwóch podmiotów suwerenności posiada też atrybut osobowości publicznoprawnej w stosunkach międzynarodowych. Są to więc 2 podmioty publicznoprawne złączone specjalnymi relacjami.

• Stolica Apostolska personifikuje Kościół Katolicki - ma do spełnienia misją duchową w świecie

• Watykan - stworzony w drodze konwencji międzynarodowej przy udziale St. Ap. dla potwierdzenia jej wolności i suwerenności.

• w praktyce gdy chodzi o sprawy duchowe jako podmiot występuje Stolica Apost., gdy zaś chodzi o sprawy natury doczesnej - Watykan

4. Stolica Apostolska a Kościół Katolicki

Dwie koncepcje

• Stolica Apost. i Kościół Katolicki to dwa odrębne podmioty publicznoprawne

• tylko jedno z nich posiada osobowość publicznoprawną w stosunkach międzynarodowych

Rozstrzygnięcie przychodzi tu przez prawo międzynarodowe, które uznaje tylko podmiotowość St. Ap., jako najwyższej władzy Kościoła Katolickiego. Prawo nie zna zaś przypadku by władza jakiejś społeczności i sama społeczność tworzyły odrębne podmioty prawa. Kościół katolicki jest ujmowany jako religijna suwerenna organizacja międzynarodowa, działająca za pośrednictwem swego organu zwierzchniego, jakim jest Stolica Apostolska. Kościół występuje za pośrednictwem Stolicy Apostolskiej, jako tytulariusza suwerenności duchowej przysługującej Kościołowi. W praktyce sama Stolica Apostolska decyduje o tym w jakim charakterze występuje w każdej sprawie - jako podmiot suwerenności duchowej czy doczesnej.

STOSUNK DYPLOMATYCZNE STOLICY APOSTOLSKIEJ

Prawo legacji stanowi jeden z elementów podmiotowości publicznoprawnej w stosunkach międzynarodowych. Legacja wiąże się też z nakazem Chrystusa odnośnie Piotra i jego następców, by umacniali braci swoich w wierze.

Prawo międzynarodowe wyróżnia 2 rodzaje akredytacji:

• czynną - akredytacja przez jeden podmiot międzynarodowego prawa publicznego przy innym podmiocie swojej służby dyplomatycznej lub konsularnej

• bierna - przyjmowanie u siebie podmiotu międzynarodowego, przedstawicielstw dyplomatycznych i konsularnych innych państw

Kan. 362 - St. Ap. jako pomiot prawa międzynarodowego uczestniczy w legacji czynnej i biernej.

1. Historia stosunków dyplomatycznych

• pierwsi legaci w IV w. na Wschodzie a od V w. na Zachodzie Cesarstwa

• V - VIII w. - w Bizancjum na dworze cesarza był przedstawiciel papieża

• od IX w. papieże wysyłają swych legatów do władców celem załatwienia spraw

• od XI w. urząd legata nabiera znaczenia i powstaje tzw. urząd legata urodzonego - nadany pewnym biskupstwom

• XV-XVI w. - Stolica Apostolska jako pierwsza w świecie zawarła z licznymi państwami stosunki na sposób stały, ustanawiając swe palcówki dyplomatyczne. Nie było natomiast stałych przedstawicieli. Ich rola była analogiczna do dzisiejszych specjalnych przedstawicieli

• po Soborze Trydenckim utrwaliła się instytucja nuncjuszy papieskich. Tę instytucje umocnił Grzegorz XIII

• XIX w. Przyniósł ożywienie kontaktów ze St.Ap. Kongres Wiedeński /1815r./ uznał jej prawo do aktywności dyplomatycznej

• po II wojnie światowej przedstawiciele St.Ap. pojawili się przy organizacjach międzynarodowych

• Paweł VI - w Motu proprio Sollicitudo omnium Ecclesiarum z 1968 - reforma działalności dyplomatycznej St.Ap.

• wg informacji z 1993r. - St. Ap. posiada nuncjatury przy 142 państwach

2. Legaci papiescy

Są to mężowie kościelni, mający zazwyczaj święcenia biskupie, którym Biskup Rzymu zleca zadanie reprezentowania go na sposób stały w różnych krajach. Są dyplomatami papieskimi upoważnieni do załatwienia zleconych im spraw w stosunkach międzynarodowych. Obowiązują tu normy prawa międzynarodowego i dlatego legaci muszą się poddać prawu odnoszącemu się do akredytacji przedstawicieli dyplomatycznych. Mają najczęściej 2 rodzaje zadań:

• ad intra - względem kościołów partykularnych

• ad extra - względem państw i organizacji międzynarodowych

3. Podział legatów

Legaci mogą pełnić swe misje na stałe lub czasowo - stąd podział na:

• stałych

• czasowych

Legaci na stałe dzielą się na:

• delegatów apostolskich - przy Episkopacie danego kraju - to zwykle biskup z misją czysto kościelną

• przedstawiciel dyplomatyczny - wysłany równocześnie i do Episkopatu i do władz państwa - podwójna misja

• nuncjusz - należy do rangi ambasadorów. Zajmuje również pierwszeństwo wśród dyplomatów akredytowanych przy danym rządzie pełniąc funkcję dziekana korpusu dyplomatycznego

• protonuncjusz - należy do grupy ambasadorów ale nie pełni funkcji dziekana korpusu dyplomatycznego

• internuncjusz - nie jest ambasadorem ale jest zaliczany do grupy posłów nadzwyczajnych i ministrów pełnomocnych

Inni przedstawiciele dyplomatyczni St. Ap. ze względu na szczególne okoliczności miejsca i czasu

• delegat apostolski i poseł przy rządzie np. w byłej Jugosławii - pełni funkcje wobec Episkopatu i kraju, który nie ma pełnych stosunków dyplomatycznych ze St. Ap.

• regent - pełni funkcje legata na sposób stały lecz zastępczy, gdy St. Ap. przewiduje iż dłuższy czas nie będzie w tym kraju przedstawicielstwa dyplomatycznego

• pełnomocnik do spraw zleconych - funkcja legata na stałe lecz zastępczo - przy ministrze spraw zagranicznych

• nuncjusz do spraw nadzwyczajnych - przy ministrze spraw zagranicznych do pracy nad konkordatem

• pełnomocnik do pewnych spraw - zastępuje przy Episkopacie lub rządzie czasowo nieobecnego przedstawiciela misji dyplomatycznej

Legacje nadzwyczajne i czasowe

• legat a latere - reprezentuje papieża na uroczystościach lub zgromadzeniach - najczęściej kardynał

• wysłannik specjalny - ma specjalne zadanie pasterskie /kan. 358/

Legacje przy organizacjach międzynarodowych

• delegat - reprezentuje St. Ap. przy organizacji międzynarodowej, której jest ona członkiem

• obserwator - reprezentuje St. Ap. przy organizacji międzynarodowej, której nie jest członkiem

Przedstawiciele Stolicy Apostolskiej nie są przedstawicielami Państwa Watykańskiego, gdyż ono nie korzysta z prawa legacji. Nie można więc mówić o przedstawicielu Watykanu !

4. Zadania i kompetencje legatów

• przy Kościołach partykularnych - ad intra - kan. 364

• zacieśnianie więzów kościołów partykularnych ze St. Ap.

• informowanie St. Ap o warunkach Kościołów partykularnych i wiernych

• wspieranie biskupów przy zachowaniu pełni ich władzy, a także współpraca z Konferencją Biskupów

• proponowanie kandydatów na biskupów, proces informacyjny o nich

• sprawy dotyczące erekcji, podziału, znoszenia prowincji kościelnych

• zadania wobec wspólnot zakonnych na prawie papieskim - wspieranie konferencji wyższych przełożonych

• podejmowania wobec władzy państwowej obrony misji Kościoła

• wspomaganie dzieł apostolatu w zakresie wychowania i pomocy społecznej

• podtrzymywanie więzi z innymi kościołami i religiami - działania ekumieniczne

• przy rządach - ad extra - kan. 365-1,2

• występują jako przedstawiciele dyplomatyczni i podlegają przepisom Konwencji Wiedeńskiej z 1961r.

• utrzymywanie i ożywianie stosunków St. Ap. z danym państwem w myśl przepisów prawa międzynarodowego

• reprezentuje Kościół, nie występuje w interesie Watykanu, ale w interesie wierzących danego kraju

• ma bronić wolności religijnej i interweniować na drodze dyplomatycznej

• zabieganie o zawarcie konkordatu lub innych porozumień i czuwanie nad wprowadzeniem ich w życie

• zawsze jednak w porozumieniu z biskupami i poszanowanie prawa danego państwa

• przy organizacjach międzynarodowych

• studiowanie programu działań organizacji i informowanie o tym St. Ap.

• wspieranie działalności katolickich organizacji międzynarodowych

• inicjowanie współpracy między organizacjami

5. Przywileje legata

• w relacjach wewnątrz kościelnych

• choć nie ograniczają władzy ordynariuszy posiadają jednak pewne przywileje i jest wyjęty spod jego jurysdykcji

• siedziba legata jest wyjęta spod władzy biskupa diecezjalnego, chyba że idzie o błogosławienie małżeństw

• może sprawować funkcje liturgiczne na terenie swej legacji nawet w pontyfikaliach po zawiadomieniu ordynariusza

• przywilej pierwszeństwa przed arcybiskupami i biskupami

• nie jest z mocy prawa członkiem Konferencji Biskupów, ale ma prawo uczestniczyć w jej zebraniach /kan. 450-2/

• przywileje dyplomatyczne

Jako przedstawiciel dyplomatyczny posiada immunitet dyplomatyczny i ułatwienia w misji dyplomatycznej

Konwencja Wiedeńska z 1961 r. ustaliła przywileje korpusu dyplomatycznego:

• art. 29 - nietykalność osobista, pomieszczeń, środków transportu, archiwum

• art. 28 - zwolnienie z podatku

• art. 31 - przywilej sądowy w prawie cywilnym i administracyjnym

• art. 36 - przywilej celny, zakaz naruszania bagażu

Nuncjusz ma zarazem przywilej i funkcje Dziekana korpusu dyplomatycznego. Przysługuje mu prawo:

• przemawia w imieniu wszystkich ambasadorów na spotkaniach z władzami państwa

• broni przywilejów i immunitetu

• informuje korpus dyplomatyczny o działaniach rządu państwa

• porozumiewa się z rządem w imieniu korpusu dyplomatycznego

• przyjmuje członków korpusu dyplomatycznego na rozpoczęcie i zakończenie misji dyplomatycznej

6. Wygaśnięcie misji legata

• po wypełnieniu zlecenia

• po odwołaniu podanym do wiadomości legata

• przez zrzeczenie się przyjęte przez papieża np. po ukończeniu 75 r. ż

• z powodów przewidzianych w zwyczaju i prawie międzynarodowym

STOLICA APOSTOLSKA A ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE

W świecie powstaje obecnie wiele organizacji międzynarodowych mających zasięg uniwersalny. Wzrasta świadomość przynależności do wspólnoty międzynarodowej.

• wspólnota międzynarodowa lub społeczność międzynarodowa

• w sensie węższym - to ogół suwerennych państw, utrzymujących miedzy sobą wzajemne stosunki, regulowane prawem międzynarodowym

• w szerszym - oprócz państw wspólnota obejmuje też inne byty mające podmiotowość międzynarodową - a więc organizacje międzynarodowe, ludy i narody

• organizacja międzynarodowa

• to zrzeszenie państw lub innych osób prawnych /stowarzyszeń lub związków krajowych/ lub osób fizycznych z różnych krajów, powołanych dla realizowania zadań określonych w statucie

Podział organizacji

• rządowe /GO/ - członkami są państwa reprezentowane przez rządy lub pełnomocników rządu. Powstanie takiej organizacji odbywa się na drodze umowy międzynarodowej

• pozarządowe /NGO/ - członkami są osoby prawne lub fizyczne różnych państw. Organizacje te mogą mieć formę federacji stowarzyszeń działających w wielu państwach. Należą tu także kościoły i związki wyznaniowe

Motywy współdziałania Stolicy Apostolskiej z organizacjami

• zainteresowani tymi organizacjami istnieje w Kościele ze względu na dobro wspólne osoby ludzkiej i chęć współdziałania ze wszystkimi ludźmi w budowaniu wspólnoty międzynarodowej

• Sobór podkreśla potrzebę obecności Kościoła we wspólnocie międzynarodowej nie tylko by głosić Ewangelię, ale również by inicjować współpracę miedzy ludźmi

• szczególnie chodzi tu o współpracę z ONZ - dla której poparcia udzielili: Jan XXIII w Pacem in terris, Paweł VI i Jan Paweł II

Przynależność Stolicy Apostolskiej do ONZ

Powstały dwa stanowiska:

• negatywne - członkami ONZ mogą być tylko państwa, a St. Ap. posiada jedynie miniaturowe państewko. Może ona być dopuszczona do niektórych działań ONZ i zapraszana na konferencje. Inni uznający jej podmiotowość publicznoprawną obawiali się z kolei, że jej wysoki autorytet może stanowić zagrożenie dla ONZ i ograniczyć jego autonomię, a sam Kościół może uwikłać się w zadania natury politycznej i nieskutecznie pełnić misję religijno-moralną w świecie

• pozytywne - wskazują na argumenty przemawiające za przynależnością St. Ap. do ONZ

• St. Ap. ma podmiotowość publicznoprawną i wykonuje prawo legacji

• przy ustalaniu zakresu stosunków ze St. Ap. ONZ może wyłączyć pewne zobowiązania niemożliwe do pogodzenia z naturą duchową i celami St. Ap.

• ponieważ wierni Kościoła należą do państw będących członkami ONZ to zakres zainteresowań ONZ i St. Ap. może być bardzo szeroki

• współpraca między ONZ jako najwyższym autorytetem politycznym i St. Ap. jako najwyższym autorytetem moralnym jest wskazana dla zachowania pokoju w świecie

• powyższe argumenty wskazują, że przynależność St. Ap. do ONZ nie może być rozstrzygnięta tak jak przynależność innych państw, gdyż Watykan jest zbyt małym państwem by spełnić obowiązki członka ONZ, a ponadto uwikłanie w sprawy polityczne mogłoby osłabić misję duchową Kościoła

• Stolica Apostolska nie wyraziła więc chęci przynależenia do ONZ w charakterze członka, ale ustanawiała obserwatorów i delegatów na poszczególne konferencje ONZ począwszy od 1956r.

• od Pawła VI - przy siedzibie ONZ w Nowym Jorku został ustanowiony stały obserwator /1964r./, a następnie przy biurze ONZ w Genewie /1967r./

• w 1978r. stali obserwatorzy otrzymali rangę nuncjuszy apostolskich

Przedstawicielstwa Stolicy Apostolskiej przy organizacjach międzynarodowych

• delegat - kierownik misji papieskiej przy organizacji, której St. Ap. jest członkiem, mający prawo głosu przy podejmowaniu decyzji

• stały obserwator - kierownik misji papieskiej przy organ., gdzie St. Ap. nie jest członkiem - nie ma prawa głosu

• obserwator ad hoc - uczestnik poszczególnych konferencji i kongresów

• decydując o przynależności do organizacji St. Ap. rozważa czy udział w niej nie będzie w kolizji z misją Kościoła

Zadania przedstawicieli Stolicy Apostolskiej przy organizacjach

• informowanie St. Ap. o działalności danej organizacji, przez przekazywanie dostępnych materiałów

• kontakty z sekretariatami organizacji i prezentowanie stanowiska St. Ap. lub interwencja

• prawo do zabierania głosu przez delegatów i obserwatorów, czynny udział w posiedzeniach organizacji

• popieranie działalności międzynarodowych organizacji katolickich

• współpraca z biskupami kraju na terenie którego jest dana organizacja

UMOWY I KONWENCJE MIĘDZYNARODOWE ZE STOLICĄ APOSTOLSKĄ

Podmiotowość prawna Stolicy Apostolskiej oznacza również możliwość zawierania umów dwustronnych /konkordaty/ i wielostronnych /konwencje/ z innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Najczęstszą umową jest jednak konkordat, wyrosły na bazie regulacji prawnej z państwami europejskimi.

1. Geneza umów konkordatowych

Można wyróżnić dwie epoki w dziejach konkordatów:

• przed Soborem Watykańskim II - zawierane z państwami wyznaniowymi dotyczyły wymiany przywilejów

• po Soborze - zawierane z wszystkimi państwami - dotyczą gwarancji wolności religijnej

• przed Soborem Watykańskim II

• formalnie początkami sięga rywalizacji władzy papieża i cesarza. Papież Grzegorz VII w XI w. zapoczątkował ten rodzaj układu z monarchą, aby uniezależnić Kościół od władzy świeckiej i uciąć inwestyturę /nadawanie urzędów kościelnych przez władcę/

• pierwszym konkordatem był układ wormacki z 23.09.1122r. między Kalikstem II i Henrykiem V, kończący pierwszy etap walki o inwestyturę. Cesarz zgodził się na swobodny wybór biskupów, i na zwrot zagrabionych dóbr. Monarcha mógł jedynie zatwierdzić biskupa przez gest wręczenia mu pastorału

• konkordaty są dzielone na /wg kard. Ottavianiego/:

• concordata pacis - konkordaty pokoju, służyły łagodzeniu napięć między Kościołem a władcą /np. konkordaty z Konstancji 1414-1418 r./, z czasem służyły jako instrument ograniczania władzy papieskiej

• concordata amicitiae - konkordaty przyjaźni - /XVI-XVIIIw./ udzielały obustronnych przywilejów. Władcy posiadali najczęściej prawo patronatu i ingerencji w obsadzanie stanowisk kościelnych, a w zamian zabezpieczał materialnie Kościół i duchownych. Prowadziły z czasem do całkowitego uzależnienia od monarchy

• concordata defensionis - konkordaty obronne - XIX w. - po rewolucji francuskiej były zawierane z państwami ideologii liberalnej. Zmierzały do zabezpieczenia Kościołowi elementarnych wymogów wolności, by mógł realizować swą misję. Tę serię rozpoczął konkordat napoleoński

• po Soborze

• sądzono, że Sobór zakończy epokę konkordatów, gdyż wolność religijna miała być gwarantowana prawem państwowym. Praktyka wykazała, że konkordaty nadal są pożyteczne ale trzeba je oprzeć o kryteria wypracowane przez Sobór

• w latach 1964-1994 - St. Ap. zawarła 60 konkordatów z 30 krajami

2. Pojęcie umów konkordatowych

• definicja słowna

• konkordat pochodzi od łac. concordare - zgadzać się - oznacza umowę zawartą między St. Ap. i państwem celem zgodnego uregulowania interesujących ich spraw

• inne nazwy - concordia, pactum, pax, concordata, conventio, modus vivendi

• najstarsza nazwa to concordia lub pax np. pax vormatiensis z 1122r.

• concordata lub capitula concordata - umowy zawarte na soborze w Konstancji między Marcinem V a narodami

• privilegium lub indultum - wskazał na nadrzędność którejś ze stron

• w czasach współczesnych często używa się nazwy konwencja - np. z Napoleonem w 1801r.

• modus vivendi - umowa z Czechosłowacją z 1927r.

• protokół lub porozumienie - np. z Jugosławią w 1966r. - to tylko deklaracje

• po Soborze wśród 60 umów tylko 3 nazwano konkordatami Dolna Saksonia, Kolumbia, Polska/

• zawarto 16 konwencji, 36 układów, 1 - modus vivendi, 4 protokoły i 1 - wymiana listów /Maroko/

• definicja rzeczowa

• w prawie międzynarodowym - jest to instrument, którym państwo i Kościół posługują się w celu zgodnego uregulowania interesujących ich spraw, strony traktują się tu na zasadzie równości.

• w prawie kościelnym

• przed Soborem - to układ zawarty miedzy St. Ap. a najwyższym zwierzchnikiem państwa ustalający obowiązki i przywileje państwa oraz Kościoła, dotyczące określonych spraw, zawarty dla dobra obu społeczności i potwierdzony w formie uroczystego dokumentu. Zakładano więc, że państwo otrzymuje od Kościoła przywileje a Kościół od państwa prawa

• po Soborze - to dwustronna umowa międzynarodowa zawarta między St. Ap. i najwyższymi organami władzy państwowej na zasadzie partnerstwa

• istnieje dyskusja czy jest to rzeczywiście konwencja międzynarodowa, czy tez szczególnego rodzaju umowa

• zwolennicy szczególnego rodzaju umowy - jedną ze stron jest St. Ap. jako najwyższy organ władzy Kościoła Katolickiego, podczas, gdy umowy zawierane są między państwami. Ponadto przedmiotem tej umowy są sprawy dotyczące obywateli danego kraju, którzy są zarazem wiernymi Kościoła

• zwolennicy konkordatu jako zwykłej umowy - że jest to umowa miedzy dwoma podmiotami prawa międzynarodowego, wywołująca skutki prawne po obu stronach. Ponadto umowy mogą być zawierane nie tylko przez strony, ale przez inne podmioty prawa międzynarodowego

3. Rodzaje umów konkordatowych

Ze względu na zakres spraw:

• konkordaty całościowe - określają wzajemne relacje Kościół - państwo i regulują szeroki zakres spraw /Hiszpania/

• konkordaty parcjalne - regulują wybrane zagadnienia i są częściej spotykane

Ze względu na formę zawarcia:

• w formie uroczystej - konkordat staje się źródłem prawa obowiązującego obie strony

• w formie uproszczonej - charakter czysto deklaratywny np. protokół z Jugosławią lub modus vivendi z Czechosłowacją - zobowiązania o charakterze przejściowym

4. Natura konkordatów

• teoria legalna - oparta na supremacji państwa nad Kościołem. Wyznawali ja zwolennicy monarchii absolutnej i państw totalitarnych. Źródłem prawa jest tylko wola państwa, które może samo regulować sytuację obywateli także wierzących. Może to czynić bez porozumienia ze St. Ap. albo w porozumieniu z nią przez konkordat. Konkordat ma wówczas charakter przywileju jakiego państwo udziela Kościołowi - nie jest to więc konwencja międzynarodowa

• teoria przywileju lub indultu - przeciwstawna teorii legalnej. Zwolennikami byli kanoniści hołdujący koncepcji pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

• Kościół i państwo to dwie społeczności doskonałe, a każda z nich w swym porządku jest niezależna. Z uwagi zaś na wyższość celów duchowych nad doczesnymi, Kościół jest społecznością duchową wyższej rangi

• suwerenna władza kościelne zawiera umowę z suwerenną władzą państwową udzielając jej przywileju i upoważniając do podejmowania decyzji w sprawach dotyczących przedmiotu konkordatu /np. ingerencja w nominacje biskupów/.

• dwie koncepcje - radykalna i umiarkowana - zwolennicy koncepcji rygorystycznej sądzili, że konkordat jest w całości przywilejem udzielonym państwu przez Kościół - państwo musi więc zawsze dotrzymać umowy, a papież może ją odwołać w każdym czasie. Zwolennicy koncepcji umiarkowanej - w konkordacie należy wyróżnić sprawy duchowe i sprawy doczesne. W sprawach duchowych trzymali się koncepcji przywileju /konkordat to jednostronny akt papieża/ a w sprawach doczesnych jest to umowa dwustronna, wiążąca obie strony

• teoria traktatu międzynarodowego - współcześnie przyjmowana - konkordat to konwencja międzynarodowa, zawierana dwiema suwerennymi stronami, na zasadzie partnerstwa, w sprawach dotyczących wolności religijnej w wymiarze indywidualnym /podmiotem jest osoba ludzka / i wspólnotowym /podmiotem jest Kościół/

• do konkordatu stosuje się zasady określone w Konwencji Wiedeńskiej z 23.03.1969r. O prawie traktatów

5. Strony umów konkordatowych

• może być zawarty przez strony posiadające podmiotowość publicznoprawna w stosunkach międzynarodowych

• oznacza ona międzynarodową zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych

• taka podmiotowość posiadają byty prawne cieszące się uznaniem konstytutywnym lub deklaratoryjnym wyrażonym explicite /wyrażonym wprost/ lub tacite /wyrażonym w praktyce/ przez państwa jako podmioty prawa międzynarodowego

• taką podmiotowość posiadają nie tylko państwa, ale też narody dążące do niepodległości i organizacje międzynarodowe

• taką osobowość powszechnie uznaną posiada też Stolica Apostolska

6. Przedmiot umów konkordatowych

2 ujęcia przedmiotu umów konkordatowych:

• ujęcie tradycyjne - zakorzenione w koncepcji pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym i oparte na teorii przywilejów - wyróżnia 3 grupy spraw:

• sprawy doczesne - podlegają wyłącznie kompetencji państwa, zwłaszcza sprawy majątkowe

• sprawy duchowe - podlegają wyłącznie Kościołowi /nominacje biskupów, tworzenie nowych diecezji, swoboda kultu, publiczna ochrona swobody duchownych/

• sprawy mieszane - podlegają obu podmiotom jednocześnie np. małżeństwo

• ujęcie współczesne - ich przedmiotem są gwarancje wolności religijnej w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym. Wolność religijna jest przedmiotem także wielostronnych umów międzynarodowych np. konwencji. O ile gwarancje wolności religijnej wpisane w konwencje są bardzo abstrakcyjne i dotyczą przede wszystkim wolności w wymiarze indywidualnym o tyle umowy konkordatowe są bardziej szczegółowe, dostosowują się do miejscowych potrzeb i okoliczności a także zawierają gwarancje wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym

7. Forma zawierania umów konkordatowych

Historycznie ukształtowały się formy:

• podwójnego oświadczenia papieża i monarchy np. pakt wormacki z 1122r.

• bulli papieskich - proklamujące postanowienia, na które władze państwowe wczesnej się zgodziły. Najczęściej były to bulle ustalające granice nowych diecezji

• konwencji międzynarodowej - zawierana obecnie - z zachowaniem całej procedury, ratyfikacji i formy umów

Forma dokumentu wg wymogów Konwencji Wiedeńskiej:

• tytuł umowy - konkordat, konwencja, układ

• intytulacja - nazwy stron zawierających umowę

• inwokacja - wezwanie religijne, stosowane przed Soborem w umowach z państwami wyznaniowymi

• arenga - określenie przyczyn dla których jest ona zawierana. czasami ma ona formę preambuły - uroczystego wstępu z motywacjami prawnymi i faktycznymi umowy. Mają one znaczenie przy interpretacji umowy.

• narracja - opis czynności i wydarzeń - np. wyznaczenie przez papieża i głowę państwa swych przedstawicieli, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody na postanowienia umowy

• dyspozycja - część merytoryczna ustawy podzielona na artykuły i paragrafy

• postanowienia przejściowe i końcowe - klauzule dotyczące ratyfikacji i wejścia umowy w życie, czasu obowiązywania umowy

• koroboracja - czyli wzmocnienie umowy np. na dowód tego pełnomocnicy podpisali ten układ

• data i miejsce zawarcia umowy

• podpisy pełnomocników i pieczęcie stron

Umowy są sporządzane w 2 egzemplarzach. Wg tradycji podpis składa najpierw pełnomocnik St. Ap. Spisane są w języku narodowym.

8. Procedura zawierania umów konkordatowych

• tekst umowy przygotowuje się w toku rokowań prowadzonych przez pełnomocników dwu stron

• zgodnie z ze zwyczajem takie prawo prowadzenia negocjacji ma legat papieski. Ma zasięgać rady i informować biskupów danego kraju o postępach rokowań

• dyskutowanie istotnych spraw między przedstawicielami stron

• możliwość korzystania z zespołu współnegocjatorów

• negocjacje są najczęściej prowadzone w tajemnicy wobec osób postronnych

• projekt dokumentu jest efektem kompromisu między stronami

• uzgodniony tekst jest parafowany - złożenie przez pełnomocników paraf /pierwszych liter imienia i nazwiska/. Ma ono nadać umowie charakter bardziej uroczysty. Oznacza to także, że uzgadnianie tekstu zostało zakończone, ma on charakter autentyczny i zobowiązuje strony do ratyfikacji. Nie można tez zmieniać już tekstu umowy.

• złożenie podpisu - ze strony St. Ap. legat papieski, ze strony państwa upoważniony do tego przedstawiciel np. Minister Spraw Zagranicznych, który kierował rokowaniami

• ratyfikacja - to zatwierdzenie umowy przez głowę państwa i włączenie jej do porządku prawnego państwa. Tryb ratyfikacji określają konstytucja poszczególnych państw. Ze strony St. Ap podpisuje papież. W Polsce ratyfikuje prezydent po uzyskaniu upoważnienia w formie ustawy przyjętej przez parlament, jeśli umowa pociąga za sobą zmiany ustaw państwowych i obciąża państwo

• po złożeniu podpisów następuje wymiana not ratyfikacyjnych przez upoważnione do tego osoby

• ogłoszenie konkordatu w oficjalnych organach prasowych rządu

• w Polsce w Dzienniku Ustaw

• w St. Ap. w Acta Apostolicae Sedis

• wejście umowy w życie następuje w czasie określonym w klauzurze końcowej

• odmowa ratyfikacji po którejkolwiek stronie oznacza, że umowa nie została zawarta - to wyraz wrogości

9. Obowiązek przestrzegania umów konkordatowych

• obowiązek przestrzegania

• wynika z zasad prawa międzynarodowego - pacta sunt servanda - umów się dotrzymuje. Moc wiążąca tej zasady ma oparcie:

• logice - nie zawiera się umów, których się nie będzie przestrzegać

• w moralności ogólnoludzkiej

• w prawie zwyczajowym

• Konwencja Wiedeńska - art. 26 - Każda umowa będąca w mocy wiąże strony i winna być wypełniona w dobrej wierze

• zasady interpretacji

• teoria subiektywistycznej interpretacji - interpretacja ma ustalić prawdziwą wolę umawiających się stron. Słaba strona tej teorii - czasami strony mają odmienne cele, a przyjęta przez nich forma może ukrywać rozbieżności

• teoria obiektywistycznej interpretacji - bierze pod uwagę tylko sam tekst umowy, a nie domniemaną wolę stron

• interpretacja celowościowa - ma być wzięty pod uwagę cel umowy, funkcje jakie ma spełniać /są one zawarte w preambule/

• umowy te zawierają najczęściej klauzule interpretacyjne - zobowiązanie stron, że w razie sporu co do interpretacji tekstu umowy, będą je rozpatrywać w duchu przyjaźni i w drodze dyplomatycznej /nowego porozumienia/

10. Ustanie konkordatu

Konkordaty są zawierane najczęściej jako umowy stabilne i permanentne, ale nie wieczyste. Przyczyny ustania:

• przyczyny przewidziane w samej umowie

• upływ określonego w umowie czasu

• obopólna zgoda stron na rozwiązanie umowy

• wypowiedzenie umowy zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego /z rocznym wyprzedzeniem/

• inne przyczyny

• zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą - domniemana lub wyraźna np. przez zawarcie nowej umowy

• trwała niemożność wykonania umowy z powodu nowych warunków i sytuacji

• pogwałcenie umowy przez jedną ze stron - wg Konwencji Wiedeńskiej prowadzi do wygaśnięcia lub zawieszenia umowy

• zasadnicza zmiana okoliczności - rebus sic stantibus - np. zmiana tożsamości państwa. Nie chodzi tu o zmianę ustroju czy rządu, ale likwidacje lub rozpad państwa, w takim stopniu, że nie może być pojmowany jako kontynuacja poprzedniego /np. zjednoczenie NRD i RFN/. Konkordat może jednak nadal obowiązywać, jeśli obie strony wyrażą taką wolę

• zasadnicza zmiana okoliczności nie może stanowić przyczyny wygaśnięcia umowy:

• stanowiącej nowe granice diecezji na terenie danego kraju

• jeśli ta zasadnicza zmiana okoliczności jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która się na nią powołuje, obowiązku wynikającego z umowy

11. Stosunek konkordatu do prawa wewnętrznego

• prawo kanoniczne a konkordat

• normy konkordatu obowiązują na równi z normami prawa kanonicznego, a w przypadku kolizji wyższość zachowują normy konkordatowe. Widać to w kan. 3 - pomimo zmiany Kodeksu, umowy międzynarodowe zawarte ze St. Ap. zachowują swą moc obowiązująca, choćby były sprzeczne z Kodeksem

• konkordat a prawo wewnątrzpaństwowe

Istnieją 2 teorie

• monistyczna - że normy prawa międzynarodowego i wewnętrznego tworzą jeden system prawny i są wobec siebie w hierarchicznym porządku. Przy czym prymat może mieć prawo państwowe /teoria omnipotencji państwa/ lub międzynarodowe /normatywizm/

• dualistyczna - istnieją dwa odrębne systemy prawa - prawo państwowe i międzynarodowe. Różnią się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami. Normy prawa międzynarodowego mogą uzyskać moc obowiązująca w prawie krajowym tylko na drodze transformacji:

• transformacji zwykłej - ogłoszenie umowy międzynarodowej w organie prasowym danego państwa

• transformacji generalnej - na podstawie klauzuli generalnej wpisanej np. do konstytucji, wszystkie normy prawa międzynarodowego wiążące państwo są włączone w system prawa krajowego

• ta więc każde państwo indywidualnie określa sposób obowiązywalności umowy konkordatowej

• ogólna zasada wskazuje na to, że prawo państwowe nie może mieć wyższości nad umową ratyfikowaną. Wyższość ma tylko ustawa konstytucyjna. Oznacza to, że:

• umowa konkordatowa nie może zawierać norm sprzecznych z konstytucją państwa

• konkordat jako umowa międzynarodowa w drodze transformacji uzyskuje skuteczność ustawy zwykłej. Sposób transformacji zależy od norm konkordatu - jedna mogą podlegać transformacji zwykłej inne generalnej

1

24

---